-8-

Et eodem modo sequitur de Dei velle, scilicet quod potest velle quod non vult, et non velle quod vult; quia si antichristus crit, Deus eum ab aeterno voluit esse; ergo, cum antecedens possibile est, tunc et consequens. - Item: in Deo est summe arbitrii libertas. Ergo et eius actus sunt omnes summe voluntarii; ergo non necessarii. Quod-enim voluntarium non est necessarium. Ergo cum eius actus necessarius sit, potest ad actum oppositum. Et istud dicit Anselmus expresse in libro de concordia praedestinationis, liberi arbitrii et gratiae.

Item differunt rationabiles potestates ab irrationalibus in hoc, quod rationabiles potestates valent ad opposita. Sed Deus est summe rationabilis, immo «tota ratio», ut dicit Seneca. Ergo potest ad opposita.

Item secundum propositionem Augustini et opinionem omnia opera, quae dicuntur opera sex dierum, indivisibili eodemque momento facta erant et quod sit distinctio sex dierum, hoc solum est secundum prioritatem et posterioritatem cognitionum angelicarum. Et hoc dicit Super Gen. ad litt. - Dicit etiam, quo creatio et renovatio angelicae naturae ad ipsum Verbum fuit simul in eodem indivisibili, et non prius fuit angelus et postea voluit, sed simul fuit et voluit bene vel male. - Et hoc dicit Augustinus super illud verbum: «In veritate non stetit», hoc est cum haberet posse, ut staret, in veritate non stetit, non quod aliquando staret in veritate, immo malus angelus statim in creatione sua male voluit et bonus bene. - Si igitur ita est, numquid laudandus esset bonus angelus de bene velle, nisi etiam tunc in sua potestate esset etiam velle male, si voluisset? Constat, quod non. Nec etiam culpandus malus angelus de malo velle, nisi in potentia etiam esset bene velle; - Patet igitur, quod in angelis est posse ad opposite.

Item: Verbum «sciendi» addit supra substantiam relationem ad illud quod scitur, et illa relatio variabilis est. Substantia autem Dei, supra quam cadit ista relatio, est sinipliciter invariabilis. Et istae relationes fuerunt in Deo ab aeterno et tamen variabiles. Quicquid enim praeter primum ipsum in se consideratur, habet posse ad esse vel non esse. Et constat, quod talis relatio in Deo respectu illius quod scitur non est Deus, quia variabilis. Si. ergo hoc verbum «scire» cadat supra substantiam divinam non absolute, sed sicut est sub relationibus ad scita, manifestum est, quod plura potest scire, quae nescit et nescire, quae scit. Si autem cadat supra ipsam substantiam non habentem huiusmodi comparationes, quia ipsa substantia est omnium invariabilis, sic quidem non est possibile, ut sciat quae nescit, et nesciat quae scit. Nec est inconveniens dicere, relationes esse aeternas et ipsas non esse idem cum Deo, sed est necessarium. - Et hoc idem vult beatus Augustinus expresse. Dicit enim et verum est, quod hoc sine initio fuit verum scilicet: duo et tria esse quinque; si non fuit ab aeterno verum, de necessitate eius oppositum fuit verum. Et tunc sequitur idem quod prius, scilicet quod veritas huius enuntiabilis et aliorum plurium infinitorum fuit ab aeterno, nec tamen sequitur, quod plura sint entia ab aeterno. Istae enim veritates in primo, si bene considerentur, nihil aliud sunt, quam relationes creatoris ad creaturas. Relatio autem essentiam non habet aliam ab essentia suarum extremitatum. Et hoc patet cognoscenti naturam relativorum. Et quamvis ita esset, quod nunquam fuisset creatura aliqua, tamen nihilominus essent relationes in Deo et infinitae etiam essent. Sic ergo patet, quamvis talia plura fuerint ab aeterno, non tamen sequitur, quod plura aeterna. - Ex iam dictis ergo patet, quod suppositiones nostrae, quas supposuimus, verae sunt, sed revera rationes, quibus dictis suppositionibus contradicitur, valde difficiles sunt, et huius signum manifestum est, quod omnes tam pie philosophantes, quam alii de his dubitaverunt et diversi diversisque opinati sunt.

Nos autem de hac materia id, quod Deus dederit, dicamus, primo quaedam praemittentes, quae ad propositum nostrum sunt utilia. Dicamus igitur, quod in aeternis revera est prioritas et posterioritas, sed non temporalis, immo causalis et hoc modo naturalis, sicut a quo non convertitur consequentia. -- Et huius tale sit exemplum: si ita esset, quod lux ab aeterno fuisset, tunc de necessitate et splendor fuisset ab aeterno. Lux tamen splendoris causa est et prius non tempore, sed causalitate. Eodem modo, si pes ab aeterno fuisset in pulvere, eius vestigium ab aeterno fuisset, esset necessitate verumtamen alterius causa.

Et dicit Chrysostomus, quod Pater et Filius se habent, ut lux et splendor, inter quos nulla prioritas tempore, nulla etiam prioritas natura, quia penitus eadem et indivisibilis natura sunt Pater et Filius, quomodo lux et splendor. Est tamen inter eos quaedam prioritas. Unde Chrysostomus super illud «In principio erat Verbum»: «Praecedit Pater Verbum non natura, sed causa; praecedit Filius naturaliter omnia alia. Ergo cum individua essentia, quae omni simplici est simplicior, omni indivisibili indivisibilior, sit prius et post, praediximus, quod in aeternis est prius et post.

Item: Licet ipsa divina substantia sit una et simplicissima, tamen in ipsa sunt infinitae relationes, sui scilicet ad creata et etiam sui ad se. Et ita est, quod ipsa divina natura in se considerata absolute plures recipit praedicationes, quas non recipit, cum fuerit dictis relationibus superfusa; et e contrario sicut est hic, quod de homine plura praedicantur, quae non de homine albo et e contrario. -- Et quod istud sit verum patet. Dicit enim Augustinus quod Deus potuit aliter liberasse genus humanum, quam liberavit et huius oppositum dicit Anselmus. Quae contrarietas solvi nequit nisi dicatur, quod si ipsa divina substantia in se absolute fuerit considerata potuit quidem; si autem consideretur secundum istam habitudinem ad creata, quod omnia optime et ordinatissime facit, non potuit.

Et similiter est de illa quaestione, qua quaeritur, utrum prius potuisset mundum fecisse, quam fecit: potuit quidem in se consideratus absolute; non autem potuit, si consideretur unicuique aptissimum esse distribuens; aptum enim prius non fuit, ut fieret.

Item: ut dicit Anselmus, homo antequam velit potest non velle. Sed cum aliquando actu vult, non potest amplius non voluisse, sed fit volens necessario. Et eodem modo si voluerit hoc, non potest non voluisse hoc; prius tamen potuit et voluisse et non voluisse. Et ista potentia qua potest et velle et non velle, praecedit ipsum velle et non velle et natura et tempore. In Deo autem posse velle vel posse scire non praecedit ipsum velle vel scire tempore, sed tantum causalitate. Sicut Pater Filium praecedit causalitate et tamen penitus sunt idem in substantia, sic posse et velle et posse et scire. Licet enim in ipso sit idem posse et velle, posse tamen causaliter praecedit velle. Unde si consideretur ipsa divina substantia in se absolute, potest sine dubio opposita et velle et scire. Si autem consideretur non absolute, sed in ratione, qua vult vel scit unum aliquod, non potest eius oppositum scire et velle.

Propter hoc haec est distinguenda: «Deus potest scire, quae nescit, vel nescire quae scit», scilicet quod hoc, quod est, potest cadere super ipsum non absolute, sed in relatione alicuius rei, respectu cuius est scientia et tunc est falsa. Impossibile est enim, quod Deus sciens hoc sciat eius oppositum, aut nesciat hoc. Si enim ex sciente hoc fieret nesciens hoc, esset transmutabilis.

Eodem modo est de hac: «Deus potest velle, quod non vult.» Si enim consideretur absolute, potest; si autem, in quantum vult aliquid unum determinare, sic non. Sed semper dicet quis: «si potest scire, quod nescit, cassa erit ista potentia, quae in actum reduci non potest.» -- Dicendum, quod non est cassa: in hoc enim differt potentia rationalis ab irrationali, quod potentia rationalis una et eadem est respectu oppositorum, et quodcumque illorum oppositorum acciderit est ipsa potentia in suo actu. Et sic est in Deo, quia elus posse est summe rationale.

In potentiis autem irrationalibus non est ita, sed diversae sunt potentiae respectu diversorum oppositorum actuum. Et propter iam dicta apparet, quod in Deo non est potentia sine suo actu, sed semper cum suo actu, quia actus illius potentiae est indifferenter vel iste actus, vel oppositus huic; et semper unus istorum est, quia oppositorum semper unum est.

Sic ergo patet, quomodo respondendum est primae rationi et aliis etiam omnibus, quibus videbatur ostendi, quod Deus non posset opposita.

Ad illud autem, quod oppositum fuit, hoc scilicet, «antichristum esse futurum potest esse falsum, tamen modo sit verum», dicendum, quod hoc verum est eadem potentia, qua verum est, Deum posse scire et nescire aliquid, scilicet de potentia aeterna. Et scias, quod veritas talium enuntiabilium non est veritas temporalis, sed aeterna. Et est sensus: «antichristum esse»

potuit ab aeterno fuisse verum vel falsum, hoc est habet potentiam, qua potuit esse verum ante omnia vera praeterita et falsum ante omnia falsa praeterita. -- Eodem modo exponendum est si dicam «poterit».

Sic ergo per iam dicta, si quis intellexerit, solvi possunt omnia, quae videbantur suppositiones nostras praedictas impedire.

Et nota, quod cum dicitur «Angelus habuit potestatem ad velle bonum et velle malum in eodem indivisibili», licet potestas sit una, velle tamen bonum aliud est in ipso ab eo, quod est velle malum, id est diversae sunt voluntates. Ita autem non est in Deo, sed idem penitus sunt in eo absolute considerato scientia, qua scit antichristum esse si erit, et scientia, qua scit ipsum non esse si non erit. Et eodem modo velle et non velle in ipso sunt idem, licet in creaturis sit inchoata ipsorum diversitas. Si enim in ipso Deo essent ista diversa, non esset substantia summe simplex, sed composita et permutabilis. -- Et huius exemplum, quale ad praesens reperire possumus: proponamus itaque, quod radius idem secundum substantiam illuminat aliquid in ipso radio positum et eius vacuitatem, ut ita dicam, cum illud a radio aufertur. Unde idem illuminat manus praesentiam et eiusdem absentiam. Sic est in Dei scientia, quod uuica et indivisa scientia scit antichristum esse si erit, et qua scit ipsum non esse antequam erit, et qua scit ipsum non esse postquam non erit. Nec dico, quod eodem modo scit antichristum esse si erit et non erit, quia hoc est impossibile. Sed si erit, eodem modo scit ipsum esse antequam sit et cum sit et postquam fuerit. - Sic ergo idem radius illuminat manus praesentiam et eius absentiam. Et si radius esset visio, eadem visione videret eius praesentiam et absentiam: sic est in Deo. Et si radius haberet in se potestatem, ut posset manum reducere sub sua illuminatione, et amovere cum vellet, diceremus vere, quod tota ista virtus illuminandi et non illuminandi esset in radio. Et sic est penitus in Deo.

Sic ergo per iam dicta patet, quod in ipso Deo nulla diversitas, et inchoatio diversitatis est in ipsis rebus. Sic igitur possunt relationes, quae sunt ipsius ad creaturas, diversificari nulla facta in ipso transmutatione, et potest fieri dominus et non dominus, et ut dicit Augustinus, creator et non creator eodem penitus modo sese habens. Sed numquid sic potest sciens non sciens fieri sine sui alteratione, ut dominus et non dominus?

Dicendum, quod non, quia verbum sciendi eodem rnodo se habet in ipso, cum res est et cum non est, verbum autem dominandi, creandi et gubernandi et huiusmodi non, sed modis diversis.

De verbis itaque, ut dictum est, minus dilucide intellectis hoc fuit unum, quod res eadem ens et non-ens non est indifferens ad relationem, quae est creatio. Sed eadem res cum est et cum non est, indifferens est ad relationem in verbo sciendi conotatam; non est indifferens cum est et cum non est ad dominari et creare, sed est indifferens cum est et cum non est ad Dei scire. - Ideo non sequitur, quod si fit de non creante creans vel e contrario et de non domino dominus, quod alteratur Deus, et tamen sequitur, quod si fieret de sciente non sciens vel e contrario, quod alteraretur Deus.

Istud itaque verbum non sic intelligendum, quod res si nunquam fuerit futura, uno eodem modo se habet ad scire Dei, quomodo se habet eadem res ad scire Dei si esset futura, vel e contrario res, quae fuit futura, quomodo se habet ad scire Dei, eodem modo se haberet, etsi nunquam fuisset futura. Sed sic est intelligendum, quod res, quae aliquando habitura fuit esse, tunc, cum habet esse et priusquam habuerit esse et si desivit, postquam desierit esse, uno modo penitus se habet ad Dei scire.

Quem intellectum esse verissimum ex auctoribus sanctorum alias vobis enumeralis ut irrefragabiliter constat. Potestis quoque hoc ex prius dictis adiicere, quod res, quae aliquando habitura fuit esse cum est et cum non est, eodem modo semper se habet ad verba providentiae, utpote scire, intelligere, sapere, non autem eodem modo se habet, cum non est ad verba dispositionis rebus mobilibus inhaerentis, per quam dispositionem providentia «suis quaeque nectit ordinibus» et nisi nomen fati esset suspectum et superstitiosum, posset competenter dici, quod res cum est et cum non est, eodem modo, ut dictum est, se habet ad verba providentiae, sed non ad verba fati, quia, ut dicit Boetius providentia cuncta pariter, quamvis diversa complectitur; fatum singula digerit in motum locis, formis ac temporibus distributa ut haec temporalis ordinis explicatio in divinae mentis adunata prospectu providentia sit, eadem vero adunatio digesta atque explicata temporibus fatum vocetur.»

Huius itaque verbi obseuritas mihi videtur dilucidata differentiam fati et providentiae intelligentibus.

Item: in determinando assumptum fuit hoc verbum Chrysostomi super «in principio erat verbum»: «praecedit Pater Verbum non natura, sed causa», «praecedit Pater Verbum causaliter», «praecedit Filius omnia, quae per ipsum facta sunt naturaliter.»

Hoc verbum, iterum videtur habere obscuritatem, quia nulla est, ut videtur, in Trinitate processio, nulla causalitas nisi ad creaturas. -- Et sine dubio vir ille sanctus catholicus, inter scriptores catholicos eminenter commendatus et approbatus, philosophia mundana et divina excellentissime imbutus, multo perspicatius et limpidius quam nos novit in Trinitate nullum esse gradum, nihil prius aut posterius, nihil maius aut minus, sed totas tres personas coaeternas sibi esse et coaequales, nihil ibi velut causalitate aliqua creatum aut factum, sed solum procedens et genitum. Quapropter si intelligimus in suis verbis aut eis imponimus aliquid falsum et veritati contrarium, haec nostra praesumptio et nostrum vitium, et non est, quod ipse in suis verbis aliquid intellexerit impium. Non igitur in verbis tam pii, tam scii, tam sanctissimi viri est a nobis perperam aliquid interpretandum, sed ut accipiamus, quod ipse intelligat devote petendum, et ut inveniamus sollicite quaerendum, et ut aperiatur nobis instanter est pulsandum.

Credimus itaque hunc esse dictorum verborum eius pium intellectum: novit ipse bene hanc definitionem causae esse: «causa est, per quam aliquid habet esse, quod dicitur causatum.» - Cum utique Pater sit, per quem Filius esse habet, quia «quicquid Filius habet, a Patre habet», -- ipseque Filius alius est a Patre licet non aliud, patenter est ratio causae inter Patrem et Filium, quia Pater est, per quem aliquis alius scilicet Filius habet esse et quidquid habet a Patre habet. Nihil igitur aliud est causalitas et processio, quam Patris ad Filium insinuat Chrysostomus verae vitae, quam habet Pater in semetipso, datio Filio, ut eandem vitam habeat Filius in semetipso hoc est Patrem causaliter praecedere Filium. Quod ipsa veritas dicit: «sicut Pater habet vitam in semetipso, sic dedit et Filio habere vitam in semetipso» hoc est, quod Hilarius dicit, Patrem esse maiorem Filio non solum secundum quod Filius est homo, sed secundum quod est Verbum, et tamen Filium Verbum non esse minorem Patre, sed aequalem. - Haec praecessio causalitas est, quam significat Augustinus per nomen «principii», cum dicit de Trinitate V: «Pater ad Filium principium est», quia genuit eum. Et idem in IV De Trinitate: «Quod ait Dominus «quem ego mittam vobis a Patre» ostendit spiritum et Patris et Filii. Quia etiam cum dixisset «quem mittet Pater addidit «n nomine meo»; non tamen dixit «quem mittet Pater a me», quemadmodum dixit: «quem ego mittam Vobis a Patre» videlicet ostendens, quod totius trinitatis, vel si melius dicitur deitatis principium Pater est.» - Haec igitur, quam intelligit Augustinus «principiatio» et haec, quam intelligit Hilarius «maioritas» et haec, quam intelligit «verae vitae a Patre datio» est illa et nihil aliud, quam intelligit Chrysostomus, causalitas et processio». - Et sine dubio si nunc prius esset auditum et non esset usu attritum hoc Augustini verbum scilicet, quod Pater est Filii principum, aeque propinguum esset, ut ex hoc Augustini verbo intelligeretur impium, scilicet Filium a Patre creatum vel factum, quam propinguum est, ut idem intelligatur in hoc Chrysostomi verbo: «causaliter praecedit Verbum Pater», immo sine dubio multum propinguius, quia ab Augustini verbo hunc impium intellectum non amovit aliquid in eodem sermone adiunctum. At hunc intellectum tollit a verbo Chrysostomi haec adiecta particula, quod Pater praecedit filium causa, sed non natura. Omne enim causatum factum vel creatum praeceditur a sua causa non solum causa, sed natura.

Verbum vero Hilarii si nunc prius esset auditum, quanto amplius videretur astruere in Trinitate gradum! Sed tunc ille, quemadmodum Chrysostomus per adiectam detetminationem omnis pravae intelligentiae tollit impietatem, postquam dixit «maiorem filio» addit tamen: Filium non Patre esse minorem.

Tertium quoque verbum videtur obscurum, scilicet quo dicebatur, relationes innumeras esse aeternas creatoris ad creaturas et e contrario, quia ex hoc videtur aliquibus plura esse aeterna, et aliud quam Deum esse aeternum - licet nos frequenter addiderimus et conculcaverimus unicum solum, scilicet Deum trinitarem, esse aeternum, et tales relationes nullas penitus facere aeternarum essentiarum multitudinem. Firmiter igitur et fideliter supponimus unum solum aeternum, scilicet Deum, nec essentiam aliquam ab ipso aliam vel divisam esse aeternam.

Ad declarationem itaque obscuritatis huius tertii verbi sic imprimis opponimus: Ad verum sequitur ens, quia verum sub ente aut quia idem veritas et entitas, dicente Augustino: «Veritas est id quod est.» -- Sed si Deus est, Deum esse est verum. Ergo Deum esse est, quia ad verum sequitur esse. Et si Deum esse est, Deum esse esse est verum. Ergo Deum esse esse est. --Similiter in «Deum esse est verum», «esse verum» est verum et ens et sic infinitum. Igitur si Deus est, talia dicta sunt infinita. Sed Deus aeternaliter est. Ergo talia infinita aeternaliter sunt. -- Numquid ergo Deus est quodlibet istorum dictorum, ut vere dici possit «Deus est: Deum esse, et: Deum esse esse, et: Deum esse verum, et: Deum esse esse esse verum» et sic in infinitum? Si enim Deus non est haec, est dicta: «Infinita sunt aeternaliter, quorum nullum est aliud».

Iterum: numquid concedendum, quod Deum esse sit verum esse esse et Deum esse esse esse et sic deinceps et sic de aliis

dictis, ubi quodlibet esse idem cum alio? Sequitur plura aeternaliter esse, quorum nullum est idem, quod aliud.

Item: si Deus est, Trinitas est et Pater est et Pater gignit Filium et Spiritus sanctus procedit ab utroque et sunt haec dicta vera: numquid igitur Deus est haec dicta, ut vere dicatur: «Deus est Patrem gignere Filium» et «Deus est scilicet Spiritum sanctum procedere a Patre et Filio» aut quod unum istorum dictorum relinquitur? Quis hoc concedet, quod Patrem gignere Filium sit Spiritum scilicet sanctum procedere a Patre et Filio? Si vero haec sunt idem, tunc plura aeternaliter sunt, quorum nullum est aliud. Quod videtur inconveniens.

Item: si prioritas est, tunc posterioritas est ei correlativa. Sed prioritas Dei ad creaturam ab aeterno est. Ergo posterioritas creaturae ad creatorem ab aeterno est. Numquid itaque posterioritas creaturae ad ipsum, aut prioritas Dei ad creaturam est posterioritas creaturae ad ipsum? aut posterioritas unius creaturae ad ipsum est posterioritas alterius ad ipsum? - Similiter sine initio fuerunt creaturae futurae. Ergo futuritio rerum sine initio fuit antequam Deus fuit rerum futuritio.

Item talia dicta «Petrum fuisse futurum» et «Paulum fuisse futurum» et sic de omni creatura «illam fuisse futuram», ab aeterno fuerunt vera. Ergo ab aeterno fuerunt. Numquid itaque Deus est «Paulum fuisse futurum» et quodlibet talium dictorum, aut ista dicta eadem ad invicem? Si enim non eadem, tunc plura ab aeterno sunt.

Item: numquid Deus est hoc verum: «diametrum esse costae asymmetram et iterum diametrum ductam per medium circuli esse maximam omnium linearum non per medium circuli ductarum, cum secundum Augustinum hoc verum et talia vera sint aeterna? Unde in libro de immortalitate animae ait: «Quid enim tam aeternum, quam circuli ratio, vel si quid aliud huiusmodi in artibus quidem nec non fuisse aliquando, nec non fore comprehenditur?»

Idem in libro de lib. arbitrio: «Septem et tria sunt decem et non solum nunc, sed etiam semper; nec ullo modo aliquando septem et tria non fuerunt decem, aut aliquando septem et tria non erunt decem.»

Idem in libro «Unde malum?»: ut breviter aeternae legis notionem, quae impressa nobis est, verbis explicem: ea est, qua iustum est, ut omnia sint ordinatissima.»

Item idem in eodem dicit: «Legem aeternam esse bonac voluntati bonam vitam et malae voluntati vitam miseram esse tributam.» - Numquid itaque Deus est istae leges et ista dicta? aut aliqua illarum legum est altera, cum tamen illae leges sint aeternae? Quod si diceret aliquis, disciplinales propositiones non esse veras antequam res essent creatae, saltem concederet, tales habuisse veritatem sine initio: «diameter ducenda per medium circuli erit omnium maxima»; item si dicatur, quod diameter ducta etc. coepit esse verum: ergo eius oppositum ante fuit verum et numquid illud verum Deus?

Item: quod verum est, veritate verum est et veritate, quae est, et quae aliud est. Sed quod pure nihil est veritate, quae est, non potest informari. Igitur si informatur veritate, non est pure nihil, sed ante creaturam omnem verum fuit, nullam creaturam esse. Cum informabatur veritate non fuit pure nihil, nec fuit creatura, quia nondum fuit creatura nec fuit Deus. Non enim fuit haec vera «Deus est nullam creaturam esse.» Fuit igitur, ut videtur, quod nec fuit creator nec creatura.

Item: Omnium conditionalium veritas aeterna est et dicta aeterna.

Ad respondendum autem ad haec obiecta pono exemplum tale: Ponatur, quod ab aeterno fuisset laudans Caesarem et similiter laudans Socratem. Secundum hanc positionem ab aeterno verum est, quod Caesar laudatus est et Socrates laudatus est, quia si est laudans Caesarem, Caesar laudatus est. Sit igitur hoc

nomen A, cuius definitio sit «Caesar laudatus», et hoc nomen B, cuius definitio sit «Socrates laudatus.» Igitur verum erit A esse aeternum et B esse aeternum, ut sit praedicatio per se et non per accidens, sicut per se verum est «album non potest esse nigrum». Nec tamen sequitur Caesarem aut Socratem esse aeternos, aut aliquid esse aeternum praeter laudantem, quia non redditur aeternitas, cum dicitur A esse aeternum, nisi propter laudationem quae in laudante est aeterna, propter cuius aeternitatem suscepit aeternitatis praedicationem eius correlata laudatio. Tales autem correlationes, ut est laudatio, passio, non exigunt subiectum aeternum aut ens aut aliquam alicuius existentiam extra laudantem praeter positionem ante factam.

Exemplum bonum est ad hoc, quod Deus scit omnia ab aeterno. Quapropter si scit A, cuius definitio sit «Socrates scitus a Deo» et B, cuius definitio sit «Plato scitus a Deo», per se loquendo verum erit, quod A aeternaliter est et B aeternaliter est, et A non est B, nec e contrario, et neutrum eorum Deus est. Et tamen solus Deus aeternaliter est; quia, cum dicitur «A non est B et B non est A et neutrum horum est Deus» redditur praedicatio pro subiectis corruptibilibus. Cum vero dicitur «A vel B, aeternaliter sunt» redditur praedicatio per se gratia formae, a qua nomnina haec imponuntur, quae scilicet aeterna dicitur propter scientiam Dei aeternam; nec exigit veritas talis sermonis alicuius extra Deum existentiam aut coaeternitatem. Similiter igitur, cum dicitur «hoc verum aeternum aut enuntiabile aeternum est», suscipitur praedicatio haec propter formam correlativam dictioni in Verbo aeterno, propter quam tamen relationem nihil exigitur extra Deum esse.

Hoc, itaque modo respondebitur ad supradictas oppositiones, aut cogemur fateri enuntiabilia nihil aliud esse, quam rationes aeternas rerum in mente divina, - - Pono itaque A Deum, B et C duo dicta Dei disciplinabilia vel duas res suppositas sub aeternis relationibus. Dico itaque A esse aeternum et B esse aeternum et C esse aeternum, et nullum eorum esse alterum, et tamen unicum solum, scilicet A, esse aeternum, nec aliquam essentiam nec aliquid aeternum praeter A unicum et solum. Dicuntur haec tria esse altera ab invicem propter res alteras suppositas. Sed res suppositae per B et C non sunt, posito, quod sit sermo noster secundum statum ante creationem; propter autem ipsas relationes attribuitur esse et B et C, quae relationes nullam habent essentiam vel existentiam extra suas extremitates et quarum multiplicitas nullam facit multiplicitatem vel numerositatem essentiae. Propter talem igitur alterationem non sequitur, quod multa sunt, quia dicuntur altera propter res alteras, quae nihil sunt. Propter relationum autem numerositatem non sequitur, quod multa sint, quia earum numerositas non exigit numerositatem aliquam existentiarum vel essentiarum. Si autem B et C dicerentur alia vel altera ab A vel ab invicem propter alietatem existentium stibiectorum ab invicem, vel propter alietatem formarum, quae essent in se essentiae et multiplicarent essentias, ut faciunt qualitates et quantitates, bene sequeretur, plura esse aeterna. Nunc autem ex neutra parte sequitur pluralitas essentiarum neque ex parte subiectorum cum non sint, neque ex parte formarum, cum sint relationes essentiam non multiplicantes.

Quod autem tales relationes essentiam non multiplicant, patet. Ponatur enim nunc unicum solum aliquid subito creatum ceteris omnibus manentibus: manifestum est, quod illius ad singula ceterorum multae connascentur relationes et singulorum ad ipsum multae relationes. Ergo si relationes istae haberent essentias praeter essentias extremitatum, unico nato et unico addito numero rerum duplabitur et triplabitur vel forte multiplicabitur numerus rerum, immo et in infinitum augmentabitur numerus earum, quia cuiuslibet relationis essentia connata ad singulas rerum habebit multas relationes, et e contrario et similiter relationes illarum relationum, et sic in infinitum. Sed hoc est inconveniens, essentias scilicet infinitas esse, si unum quid solum generetur, vel si musca nascatur.

Item loquamur pro statu, quo Deus creavit caelum et terram, et intelligamus nondum egressa in esse opera sex dierum: numquid tunc erant plura quam tria, scilicet Deus, caelum et terra? Et tamen non erat necessario creatio, dominatio, suppositio Dei ad has duas creaturas, et utriusque harum duarum erant correlationes his correspondentes. Illae relationes correspondentes nec erant Deus, nec erant hae creaturae, quia subiectio caeli et terrae ad Deum nec est Deus nec caelum nec terra. Haec itaque suppositio est, et non nihil sed aliquid est; et tamen nec est caelum, nec terra, nec Deus. Et tamen non sunt nisi haec tria, scilicet Deus, caelum et terra, quia suppositio haec essentiam nullam habet nec multiplicat extra has extremitates. -- Dico ergo, quod cum res non aeterna denominatur a relatione correlativa relationi aeternae in Deo ad rem non aeternam, utpote cum dicatur intellectum, scitum futurum conforme rationi in aeterno verbo, attribuiturque a denominatis esse et aeternum esse et aeternum, sic praedicatum nullam dicit essentiam et aeternitatem aliquam vel alicuius essentiae vel entem vel existentem praeter essentiam et aeternitatem, quae Deus est, sed hanc essentiam et hanc aeternitatem praedicat ad rem non aeternam, sive rem non aeternam ad illam, et non hanc esse illam vel semper coesse cum illa; et propter hoc non sequitur, quod, licet talia dicantur aeterna, aliquid sit aeternum praeter solum Deum.

De his autem dictis, quae de Deo solummodo sunt, in quorum terminis nihil creaturae significatur, patet, quod penitus nullam habent essentiam extra divinam essentiam. Unde aut concedendum de quolibet illorum, quod ipsum est Deus, scilicet ut quod dicendum «Deum esse est Deus» et «Patrem gignere Filium est Deus»; aut dicendum de quolibet tali, quod nec Deus est nec aliud est a Deo, sicut dicimus de Patre et Filio, quod Pater non est Filius nec aliud a Filio; et sic non sequitur Pater vel paternitas est et Filius, et Filius vel filiatio est et Pater; et Pater non est Filius, nec paternitas filiatio: ergo plura sunt - sicut non sequitur: «Deus est; et Patrem gignere Filium est; et Patrem Filium gignere non est Deus: ergo plura sunt», -- quia non valet haec argumentatio, nisi quando inter ea, quorum unum abnegatur a reliquo, est essentiarum divisio et alietas et multitudo, quod non est in his. -- Ad hoc enim, quod talis argumentatio esset necessaria oporteret sic addere: A non est B et A est et B est et utrumque est aliud a reliquo et utrumque secundum idem, quod ipsum est, aliud a reliquo praesentialiter est. Tunc enim bene sequeretur plura esse. In dictis autem illis, quorum termini nihil significant extra divinitatem vel personas aeternas, non est essentia divisa ab essentia divina.

In dictis vero disciplinabilibus ut: «diametrum esse costae asymmetram» est aliud ab essentia divina secundum istud, secundum quod est aliud ab essentia divina, non est ante creationem coexistens cum essentia divina, nec attribuitur ei esse ante rerum creationem propter aliquid, quod est aliud, sed propter relationem aliquam, unde denominatur illud aliud antequam sit. Quae relatio nullam habet ante creationem essentiam subsistentem praeter essentiam divinam. Ideo neque hinc, neque illinc ex tali pluralitate aeternorum sic sequitur, quod sit vere subsistenter aliquod aeternum praeter unum solum.

Similiter de relationibus aeternis Dei ad creatures dicendum, quod ipsae Deus sunt, aut quod nec idem, nec aliud a Deo. - Potest enim relatio uno modo dici illa essentia, supra quam fundatur praecise ipsa relatio et a cuius essentiae esse suscipit ipsa relatio denominationem essendi, qua praedicatur de relatione, quod ipsa est. Si itaque per nomen relationis subiciatur essentia, a cuius esseritiae esse ipsa est relatio et denominatur quod est, est vere dicere quod haec relatio est haec essentia. Si autem per nomen relationis subiciatur ipsa ordinatio unius ad aliud, tunc ipsa relatio non est ipsa essentia nec aliud ab ipsa. Et propter hoc nulla sequitur ex talium relationum multitudine essentiarum multitudo.

De ipsis autem relationibus creaturarum ad Deum non videtur concedendum, quod ipsae sunt Deus vel quod sunt ipsae creaturae, et tamen sunt, sicut supra dictum est. Et ex parte extremitatis quae est creatura, super cuius essentiam fundatur relatio illa, est illa relatio aliud a Deo. Sed secundum illud aliud non est aeternaliter cum Deo. Nec ab ipsius creaturae esse, quae nondum est ante creationem, denominatur ipsa relatio quod est, sed, ut dictum est, ab esse aeterno. Et ideo non sequitur ex his aliqua pluralitas essentiarum aeternarum, cum tamen de qualibet tali relatione dicatur, quod sit aeterna et de rebus, secundum quod a talibus relationibus denominantur. Quod si aliquis cavillando dicat non esse alietatem, nisi inter simul existentia, tunc concedet, quod tales relationes non sunt idem cum Deo nec aliud ab ipso. Et semper erit verum, quod non valet supradicta argumentatio, quae pluralitatem existentiarum plurium aeternorum videtur inferre. Tamen videtur magis concessibile, Deum esse aliud a creatura quae nondum est, et esse aliud ab antichristo qui nondum est, quam nec idem nec aliud, quia si Deus, qui est in aeternitate, est aliud a re, quae videtur esse in tempore, quod est alia mensura, durationis, quam sit aeternitas, quomodo non magis erit hoc in parte una temporis aliud ab illo, quod erit in parte alia temporis, cum magis sint differentes mensurae aeternitas vel tempus, quam una pars temporis et alia?

Non habent igitur relationes essentiam aliam et divisam ab essentiis extremitatum relatarum et comparatarum, sicut habent qualitates et quantitates essentias alias, quam sint essentiae subiectorum, sed ab essentia alterius extremitatis semper denominatur relatio ens vel esse. Propter hoc in talibus non multiplicat essentiam multiplicatio praedicationum essendi, et etiam ipsa relatio tum denominatur ens ab extremitate, quam ipsa relatio denominat, tum vero ab ipsa essentia extremitatis, non quam determinat, sed ad quam refertur, utpote posterioritas antichristi ad me et similia. Item cum dicitur pluralitas aeterna esse, sicut dicit Augustinus leges aeternas, res aeternas, disciplinabilia aeterna, ant rerum est initiandarum non coaeternarum Deo, sed comparatarum ad eius aeternitatem et denominatarum a relationibus non initiatis, nullam habentibus essentiam extra essentiam divinam. Et ideo non ponetur ex vi talis sermonis aliqua pluralitas entium, aut est pluralitas relationum vel rationum aeternarum in Deo, ubi non est nisi unica et indivisa essentia. Et ideo haec pluralitas nullo modo infert essentiarum aeternaliter existentium pluralitatem, ut cum dicitur: «tres personae aeternae sunt», vel «notiones aeternae sunt», «rationes rerum in mente divina innumerabiles et aeternae sunt.» In qua tamen pluralitate non ponitur nisi simplex et indivisa essentia, et tamen nulla persona est alia, nulla notio est alia, nulla forte similiter ratio est alia, et tamen haec omnia non sunt nisi una essentia.

Redeamus igitur ad propositum.