-17-

His habitis antequam quaeramus, quid sit liberum arbitrium, videamus quid non sit et quod posse peccare non est vere de essentia liberi arbitrii, quia potestas peccandi neque est in angelis confirmatis, neque in Deo, quibus est summa libertas arbitrii. Ergo potestas peccandi non est de essentia libertatis arbitrii: licet enim non vere dicatur univoce liberum arbitrium de his, sed propinqua et imitatoria similitudine, sequitur tamen, quod quicquid est de quiditate liberi arbitrii in uno, sit et in alio proportionaliter dictum, quia in his, quae habent propinquissimam, imitatoriam similitudinem, necesse est, quod quicquid est in uno, propinqua similitudine imitatoria sit in reliquo, ex qua similitudine mereatur eandem nominationem.

Item: posse peccare adveniens minuit libertatem arbitrii, absens auget. Ergo non est essential libero arbitrio, quia nullius essentialis absentia auget illud, cui est essentialis, aut minuit praesentia. Libertas autem arbitrii non est libera generaliter ad consequendum quod vult, sed ad volendum quod debet velle generaliter. «Generaliter» dico propter libertatem voluntatis Dei, ut patet inferius. Si enim conditum est arbitrium liberum non posse velle quod debet, non est ei imputandum, si non velit quod debet.. Sed hoc ei recte imputatur. Ergo non est conditum non potens velle quod debet. Ergo est conditum potens velle quod debet.

Item: si conditum esset non potens velle quod debet, idem deberet et non deberet: ponatur enim, debere A et non posse A. Sed quicquid non potest, nisi illud non possit suo vitio, non debet. Quod autem non potest ex sua prima conditione, non est suum vitium, quod illud non potest. Ergo, quod in sua prima condicione non potest, non debet. Non ergo debet A et debet A, quod est impossibile.

 «In sua autem condicione prima» dixi propter nos, qui, cum nascimur, non possumus quod debemus. Sed illud «non posse» non est nobis a nostra prima conditione, immo ab eo quod tota natura humana peccavit et corrupta est in Adam peccante.

Item : «generaliter» dixi propter libertatem voluntatis Dei, quae libera est et ad volendum quod debet, et ad consequendum quod vult.

Esse autem unumquodque sicut debet est recte esse. lgitur velle quod debet est recte velle. Ergo si est liberum et potens ad velle quod debet, est liberum et potens ad recte velle et ad rectitudinem voluntatis. Sed non est potens et liberum aliquid ad per se consequendum voluntatis rectitudinem, antequam habuerit illam, nec etiam ad recipiendum ab extrinseco datore antequam receperit. Ergo haec libertas et potestas solum est servandi rectitudinem voluntatis acceptam vel existentem.

Quod autem non debito fine agitur, non usquam rectum est, nec sicut esse debet. Ergo potens et liberum ad volendum utique quod debet, non solum potens est servare rectum in voluntate propter aliquid, sed propter ipsam rectitudinem. Ergo «Liberum arbitrium est potestas servandi rectitudinem voluntatis propter ipsam rectitudinem».

Haec autem potestas servandi voluntatis rectitudinem est et in angelo malo, qui nunquam rectitudinem voluntatis habuit, et in homine, qui aliquando habitam amisit. Non enim intelligendum est, quod haec potestas sit solum servandi illam rectitudinem, quam actu habet, sed servandi rectitudinem simul cum eam habet. Et haec ratio conimunis liberi arbitrii, quam dat Anselmus.

Secundum igitur hunc modum Anselmi non videtur ipsa flexibilitas vel vertibilitas voluntatis ad utrumque esse de quiditate liberi arbitrii, sed solum ipsa potestas standi in voritate sive rectitudine, et non decidendi vel deserendi eam, si habita est. -- Et hoc videtur cogere eius ratiocinatio : si enim vertibilitas ad utrumque est potestas benefaciendi et peccandi, in Deo autem et in angelis confirmatis, non est potestas peccandi, in Deo et in angelis non est ad utrumque vertibilitas, et tamen in ipsis est libertas arbitrii.

Item: sicut posse mori vel necesse mori non est de hominis quiditate, quia aliquando liabebit necessitatem non moriendi, idem necessario non mori non est de eius quiditate, quia nunc habet posse et necesse mori, sic vertibilitas vel flexibilitas ad bonum et malum in homine non erit de liberi arbitrii eius quiditate, quia quandoque erit sine hac vertibilitate.

E contra autem videtur per definitiones Liberi arbitrii ab aliis auctoribus positas, quod talis vertibilitas sit de eius essentia. Sic enim a quibusdam definitur : «Liberum arbitrium est facultas voluntatis et rationis, qua bonum eligitur gratia assistente, vel malum eadem desistente»; et subiungit magister in Sententiis : Liberum et dicitur» Libertim» quantum ad voluntatern, quae ad utrumlibet flecti potest, «arbitrium» vero quantum ad rationem». Et paulo post ait : «Illa ergo animae rationalis potentia, qua velle bonum et malum potest utrumque discernens, liberum arbitrium vocatur.»

Ad idem quoque faciunt auctoritates Hieronymus et Bernardus suprapositae ad probandum, quod posse peccare bonum sit et a Deo creaturn.

Item: minime de quiditate voluntatis rationalis est ad utrumque vertibilitas; cassa enim est diseretio, ubi non est potestas libera ad utrumque diseretorum eligendi. Atqui voluntas rationalis ipsa est liberum arbitrium.

Item : omnes rationes, quae suprapositae arguunt liberum arbitrium esse, quid aliud arguunt, quam voluntatis rationalis liberam vertibilitatem?

Item: si Deus potuit nunquam voluisse multa quae vult, quia potuit multa non fecisse quae fecit, et fecisse quae non fecit, in ipso est voluntatis vertibilitas, non ut, cum velit aliquid, possit mutari eius voluntas in oppositum, cum ipse sit omnino immutabilis, sed ut sit in eo potestas volendi utrumque duorum oppositorum, posse scilicet volendi absque initio et ab aeterno quod non vult, et non volendi absque initio et ab aeterno quod vult. Est igitur in Deo voluntatis utriusque oppositorum potestas. Et constat, quod haec creata fuit in angelo et homine. Alioquin, cum una fuerit et par angelorum condita natura, non fuisset in eis dispar voluntas hinc laudabilis, inde vituperabilis. Est igitur tam in Deo, quam in angelo, quam in homine potestas volendi utrumlibet oppositorum. Et si haec potestas vocetur voluntatis vertibilitas, est in eis et haec. Et cum haec sit in Deo, haec non potest esse ex parte aliqua defectio. Ergo eadem potestas in creatura defectio non est, sed bonum est a Deo creatum. Et ex his patet, quod haec potestas oppositorum, quam vocamus voluntatis vertibilitatem, non est idem simpliciter. Nec est haec potestas, qua potest velle libere utrumlibet oppositorum, quam etiam vocavimus voluntatis vertibilitatem, idem simpliciter, quod potestas peccandi et non peccandi, cum haec vertibilitas sit in Deo, qui peccare non potest. Cum enim sit per se rectitude et ideo res rectae, quia ipse vult eas, nec potest velle non rectum, quia, si vult aliquid, eo ipso est rectum. Est igitur praedicta vertibilitas, ubi non est peccandi potestas. Ergo haec non est illa.

Praeterea sunt plurima duo opposita, quorum utrumque indifferens est et utrumque bene agi et bene et laudabiliter potest homo utrumlibet velle. Haec ergo potestas utrimque est potestas benefaciendi. Sed potestas bene faciendi non est simpliciter idem cum potestate peccandi.

Posito quoque, quod omnia duo opposita essent indifferentia et nullum oppositorum esset contra Dei voluntatem, posset intelligi esse dicta voluntatis vertibilitas absque potestate peccandi. Non est igitur potestas peccandi idem simpliciter, quod haec vertibilitas.

Item: peccare est velle quod iniquum est. Non est autem iniquum, nisi quia verae aequitati et verae rectitudini, hoc est divinae voluntati, est contrarium. Hoc est ergo peccare: velle contrarium ei quod Deus vult, velle inquam hoc, secundum quod est ei contrarium. - Contrarium autem peccandi, scilicet bene agere, consistit in volendo illud, quod Deus vult secundum quod Deo beneplacitum est.

Sed vertibilitas voluntatis est in volendo utrumlibet oppositorum in se consideratorum in seipsis, non relatorum ad Dei placentiam vel displicentiam. Et haec voluntas ei naturalis est, scilicet qtiod per se velit id, quod in se est indifferens et non habens relationem ad Dei placentiam vel displicentiam. Velle autem hoc aliquid, secundum quod beneplacitum est Deo, non potest nisi adiuta per gratiam. Velle autem hoc, inquantum est contrarium voluntati Dei hoc defectio est a bono naturali, quod est velle hoc nudum, et ipsam naturalem libertatem voluntatis diminuit. Minus enim est velle aliquod Deo displicens, quam velle indifferens. Potestas itaque peccandi potestas defectionis est, nec est illud bonum naturale, quod est vertibilitas voluntatis ad utrumque oppositorum, sed est quaedam illius boni defectio vel corruptio seu depravatio.

Quod autem homo habet ex se potestatem bonorum naturalium, id est indifferentium et solum ex gratia gratuitorum et ex defectione malorum, patebit postea.

Est itaque arbitrii libertas ipsa naturalis et spontanea voluntatis vertibilitas ad volendum utrumque oppositorum in se consideratorum. In Deo autem idem est velle aliquid et velle consonum suae voluntati et ita rectitudini et aequitati. Et ita idem est illi velle aliquid et velle bonum.

In creature autem non sic, cum creaturae voluntas non sit ipsa rectitudo, nec sit illi essentiale conformem esse voluntati divinae. Sed praedicta vertibilitas ad volendum utrumque oppositorum in se consideratorum, in creatura iuvat per gratiam ad volendum unum oppositorum, inquantum beneplacet Deo. Et per se deficit ad reliquum volendum, secundum quod displicet Deo.

Est itaque in creatura liberum arbitrium praedicta vertibilitas, quae est voluntatis rationalis facultas ad eligendum bonum iuvante gratia et malum eadem desistente.

In creatore autem huic facultati essentiale est eligere bonum, quia ex ipsa electione est bonum et aequum quod eligitur.

Praedicta autem vertibilitas voluntatis ad utrumque oppositorum in se consideratorum potest dici potestas peccandi et non , peccandi per accidens Ioquendo, quia est potestas, eligendi illud oppositum, cui accidit esse divinae voluntati contrarium et illud oppositum, cui accidit esse divinae voluntati beneplacitum.

Auctores itaque, qui dicunt potestatem peccandi et non peccandi esse quiditatem et essentiam liberi arbitrii per accidens loquuntur. Qui vero hoc abnegant per se loquuntur.

Supradictam voluntatis vertibilitatem intelligunt, qui sic definiunt liberum arbitrium, quod ipsa sit libertas voluntatis inclinatio. -- Hanc credo quod Bernardus intelligit, cum dicit: «consensus voluntarius ob voluntatis inamissibilem libertatem, et rationis, quod secum trahit semper et ubique indeclinabie iudicium, non incongrue dicitur, ut arbitror, liberum arbitrium, «ipse Iiber sui» propter voluntatem, «ipse index sui» propter rationem. Et merito libertatem comitatur iudicium, quoniam quidem. quod liberum sui est, perfecto ubi peccat, ipse se iudicat; est autem iudicium, quia iuste profecto, si peccat, patitur quod nolit, qui non peccat, nisi velit.».

Secundum istum itaque auctorem arbitrium dicitur a iudicio rationis sequente actum voluntatis,, quo scilicet iudicio condemnatur, si libere male egerit, aut absolvitur si iuste egerit.

Non minus tamen congrue dicitur arbitrium a iudicio rationis naturaliter praecedente actum voluntatis. lpsius enim rationis prius est apprehendere et inter apprehensum eiusque oppositum iudicare, utrum verum falsumve sit, utrum bonum an malum, et utrum melius an peius, et quod invenerit eligendum vel fugiendum voluntati proponere. Nec tamen ipsa ratio aliquam necessitatem inducit voluntati ad eligendum vel fugiendum, quia ipsa ratio sic iudicavit, sed relinquitur voluntati librum sententiam iudicii rationis sequi aut abnu- re . Ideo rationis est arbitrtium, voluntatis liberum.

Dicitur etiam arbitrium rationis liberum non ut subiecti, sed eius, qui libertatem dimittit ei, cui iudicat utpote voluntati. Arbiter enim est, qui iudicat de actis vel agendis alterius, qui sponte se subdidit iudicio iudicantis, ut eius sententiam imitetur. Sed qui se subdidit alterius arbitrio, aut cogitur subire sententiam iudicantis, aut liber est a coactione arbitrantis. Arbitrium itaque, sub quo qui se subdidit habet libertatem subeundi sententiam iudicantis vel non subeundi, liberum arbitrium dicitur. Hoc modo est de voluntate et ratione. Voluntas enim naturaliter se debet sponte subdere iudicio rationis, ut eius pareat iudicio; non subit tamen necessitatem parendi, immo in sui relinquitur potestate, ut pareat vel non. Arbitrium igitur illud liberum est, quia non cogit eum, qui se subdit arbitrio iudicantis, explere sententiam.

Secundum Bernardi auctoritatem praedictam videtur dici «Liberum» eo quod diiudicat libertatem voluntatis agentis, aut actionem, quae fuit in libera voluntatis potestate. «Arbitrium» itaque ad rationem, «liberum» ad voluntatem proprie pertinet. -- Unde Augustinus in Hypognostico : «Cur liberum arbitrium dicatur paululum disserendum est. Arbitrium scilicet ab arbitrando rationali consideratione vel discernendo, quid eligat quidve recuset, puto, quod nomen accipit : ideo liberum dictum, quod in sui sit positum potestate, habens agendi quod velit possibilitatem, quod est vitalis et rationalis animae motus.»

Cum igitur ratio et voluntas virtutes sint diversae, arbitrium vero in ratione, liberum quoque in voluntate sit, non irrationabiliter dubitari potest, quomodo liberum arbitrium unum sit et non duo. Vel si est aliquid unum, magis est ratio, quam voluntas?

Forte verius dici potest, quod ipsa radix una voluntatis et rationis est substantia et quiditas liberi arbitrii, quia in ratione est arbitrans et in voluntate liberum. Quod consonat verbo Augustini : «Haec enim radix est motus vel motivum animae rationalis et vitalis. Una enim radix est, quae movet se hine ad rationis, hinc ad actum voluntatis.» -- Hoc etiam satis consonum est supradictis verbis Bernardi, quibus dicit liberum arbitrium esse consensum voluntarium, ipsum «liberum sui» propter voluntatem, eundem «iudicem sui» propter rationem. -- Necesse est enim idem esse in essentia et in radice apprehensivum et appetitivurn. Non enim appetitur, nisi quod comprehenditur. Sed nunquam propter alicuius apprehensionem aliud appeteret illud idem apprehensum,sicut numquam appeteret unus homo aliquid, quja alius apprehendit idem. Nec unquam appeteret gustus aliquid, quia visus apprehendit illud, nisi gustus et visus essent idem in radice sensus communis. -- Sicut itaque splendor radii solis non et calor neque calor est splendor, et tamen calor et splendor non sunt aliud, quam una essentia radii et ambo sunt unum in unius radii essentia, sic aspectus et affectus, ratio scilicet et voluntas, licet simpliciter loquendo haec non sit illa, sunt tamen unum in radicis una essentia. . Et haec radicis unica essentia aspiciens et appetens sese protendens, in rationem iudicantem et voluntatem vertibilem et liberam, in quantum haec radix est sic sese protendens «iudex sui» propter rationem et «Libera sui» propter voluntatem, liberum est, et secundum hunc modum, haec dictio «Liberum» non tam adicitur arbitrio, quam huic radici, cuius essentia est et libera et arbitratus; nihilominus tamen potest supradicto modo haec dictio «Liberum» denominare arbitrium. His visis dubitari forte posset, quare potius dicatur arbitritim, quam iudicii? -- Et forte ideo magis dicitur arbitrium, quia iudicium inevitabile est, id est non est potestas ad declinandam sententiam iudicii. Dat enim iudicium necessitatem. -- Arbitrium vero est iudicium, quod sponte subicitur; et non incumbit necessitas implendi arbitratum, sed relinquitur libertati voluntatis eius,cui arbitratum est. Arbitrium enim proprie dictum relinquit libertatem tam ei, cui arbitratur, quam arbitro. -- Unde Seneca de benefieiis sic dicit de libertate arbitrii ex parte arbitri : «Et melior videtur condicio causae bonae, si ad iudicem, quam si ad arbitrum mittitur, quia illum formula includit, et certos quos non excedat terminos ponit, huius libera ex

nullis adstricta vinculis religio et detrahere aliquid potest et adicere et sententiam suam non prout lex aut iustitia suadet, sed prout humanitas ant misericordia irnpulit regere.»

Et sic est de arbitrio rationis, maxime de arbitrio subsequente actum voluntatis, quod potest libere aliquid addere vel detrahere, sententiam quandoque moderari, prout impellit misericordia. Et sic est istud arbitrium liberum ex parte arbitrantis. -- Est etianm liberum ex parte eius, cui arbitratur. Voluntas enim cui arbitratur, libertatem habet rationis ludicium sequi vel abnuere. Et ita propter hanc ex parte arbitrantis et eius, cui arbitratur libertatem, verius dicitur arbitrium, quam indicium. ludieium autem rationis, quod praecedit actum voluntatis, licet ipsum nullam additat necessitatem voluntati, tamen forte in se Iimitatum est et iudicat semper prout iustitia suadet. -- Nec dici potest, quod licet dicta est, non sit differentia inter arbittrium et iudicium, scilicet quod iudicium necessitatem importat. A iudicio enim appellari potest. Ergo necessitatem non habet. -- Sed scias, quod a iudicio per se non appdllatur, sed ab alicuius forte iudicio appellatur, ut superioris iudicis sententia habeatur. Et sic alicubi in iudicio est status et necessitas.

His habitis, ut planius sit liberum arbitrium et libertas arbitrii, aliquid de vera libertate dicendum.

Sciendum ergo, quod vera et summa libertas est esse bene secundum quod vult, et habere totum esse suum bene commensuratum ordinate voluntati suae in sua propria potestate omni alio circumscripto. -- Commensuratio itaque eius, quod est bene esse ad potestatem et voluntatem propriam ordinatam vera libertas est. Ex hoc autem sequitur, Deum esse summe liberum. Est enim omnino ut vult, et totum suum esse commensuratum est suae voluntati, et cum sit ei idem esse et velle et bene esse et ordinate velle, necessarioque vult omnino ut vult, necessario est, et bene esse omnino ut ordinate vult, et velle ut vult omnino habet in propria potestate. lgitur suum bene esse, cum hoc sit suum velle, omnino habet in sua potestate propria et voluntate ordinata.

Item : cum idem sit Deo esse et essentia, et esse suum ei sit in sua libertate, et ita totum quod est in libertate consistit.

In patria autem erit totum esse nostrum bene esse et totum commensuratum nostrae voluntati ordinatae et totum esse bene, quod ibi habebimus, habemus in nostra potestate. -- Possumus enim aliquid adquirere si volumus et abicere si volumus. Ergo in patria totum esse nostrum, quod erit bene esse, commensuratum erit nostrae voluntati ordinatae, quod totum est nostrae potestatis.

Verumtamen esse nostrum, secundum quod erit ibi, non est nostrae potestatis omnino, omni alio circumscripto, nec erit nobis idem esse et velle et bene esse, sicut est Deo. Quapropter remotiores erimus quam Deus a summa libertate in his duobus, scilicet quod licet lene esse nostrum sit in nostra potestate, non tamen omni alio circumscripto, et iterum in hoc, quod bene esse non est nostrum velle, sicut est Dei. Unde cum nil sit tam propinquum in velle, ut ipsum velle, nostrum bene esse non erit nobis ita propinquum in velle, ut est ipsi Deo.

Item: forte ex hac parte, quod non est idem nobis esse et essentia, unde licet totum esse nostrum futurum sit ut volemus, non tamen totum quod sumus, sic erit nobis liberum et voluntarium ut Deo. Velle enim propinquissime cadit super esse.

Item: cum omnis voluntas velit boni et beatitudinis suae perpetuitatem et eiusdem perpetuitatis securitatem infaillibilem, de plenitudine libertatis est infallibilis securitas verae et perpetuae beatitudinis, quia nisi hanc habeat, non habet esse commensuratum suae voluntati. Sed hanc securitatem habere est in bono confirmari et in non posse peccare; quia, dum est posse ad peccandum, non est infallibilis securitas summi boni. Ergo confirmatio in bono et non posse peccare pars est consummatae libertatis. -- Ergo posse peccare, quod tollitur per confirmationem, non est de veritate et quiditate verae libertatis.

Verumtamen «posse peccare», quod per confirmationem tollitur, non est ipsa vertibilitas voluntatis creata vel pars essentialis eiusdem vertibilitatis, de qua supra locuti sumus. lpsa enim vertibilitas naturalis manebit, quando tamen erit firmitas, quae nunquam flectetur et securitas, quae nunquam vertetur.

Ex his iam patet, quod quanto aliquid beatius et melius, tanto liberius, quia esse suum habet suae voluntati commensu-

ratius et, ut insinuat Boetius, iudicium habet pervicacius et voluntatem incorruptibiliorem et optatorum potestatem magis praesto et efficaciorem.