16 - Ad Antonium Aelium Polae Episcopum in orationis Ciceronis pro P. Sextio Commentarium (Praef. XII).

Cum alia multa, quae vigebant olim, rerum laudandarum studia periisse atque extincta prorsus esse dolendum est, Aeli, vir optime ac doctissime, tum hanc, in qua sitam omnes vel maximam utilitatem intelligunt, interpretandi rationem ita amisimus, ut ex eorum, quibus nostra patrumque memoria suam hoc in genere industriam locare studium fuit, magno ac infinito prope numero non tamen ita multos, qui tolerabiles videantur, qui vero excellant, quam paucissimos aut fortasse neminem liceat invenire. Atque huius quidem incommodi culpa unde manaverit, exponam. Primum illud in controversiam non cadit, quo quidque praestantius, eo laboriosius ac difficilius esse. Alioqui nihil iam excelleret. Quod enim consequerentur multi, in eo dignitas non esset et ex copia utilitas exsisteret. Est igitur in magnis rebus item magna, quae nos ab earum quasi possessione arcet, constituta difficultas. Haec porro simplex non est, sed in duo genera dividitur. Quaedam enim, sicuti existimantur, ita difficilia sunt; quaedam cum non existimentur, tamen sunt. Ubi difficultas et est et apparet, inde multitudo voluntatem et studium libenter abducit. Rem quidem ipsam, quanti est, opinione aestimamus et vehementer expetimus. Magnis vero laboribus et vigiliis ut ematur, non facile quisquam a se ipso impetrat. Amat enim hominis natura moderatam quietem eaque alitur et crescit; nimias contentiones, quibus frangitur ac minuitur, recusat. Ubi vero facile in speciem aliquid ostenditur, difficultas inclusa latet. Cuiusmodi non esse pauca inanis multorum docuit experientia. Eo frequentes, bona spe invitati, accurrunt facileque ad eas res aggrediuntur, in quibus vel mediocrem operam si ponant, futurum, ut ex animi sententia succedat, arbitrantur. Quos deinde gravi temeritatis infamia refellit eventus. Huius generis haec est, de qua orationem instituimus, ratio interpretandi. Quis enim est, qui se non existimet Livium posse, Sallustium, Virgilium, ipsum mehercule Ciceronem ita commode explicare, ut desiderari ab eruditis beneque intelligentibus viris nihil queat? Atque hi, cum in C. Marii aut L. Syllae nomen inciderint, si Marii aut Syllae vitam a Plutarcho sumptam in sua scripta totam transtulerint, tum se suas praeclare partes absolvisse existimant, cum interim, in quo doctrinae, quae paullo sit occultior, appareant notae, in quo ingenii lumen eluceat, in quo prudentiae vis aut iudicii signa cernantur, nihil afferunt. Exire videmus quotidie a postremi ordinis hominibus factos, speciosis magnaque pollicentibus titulis insignes minimi pretii commentarios. Quos non modo qui scribunt, falsa de se ipsis opinione decepti, verum etiam qui typis impressos edunt, iis, qui hoc de genere iudicare possunt, inconsultis, quodam modo deformant praeclara studia litterarum et de posteritate ipsa pessime merentur. Sed cetera, quae ferenda non sunt, feramus tamen ac dissimulemus, sane multa. Commentarios vero illos, qui passim leguntur, in Ciceronis orationes (quem librum? Latinorum omnium facile principem) gravem, inquam, illam immensi voluminis molem quis est, qui ferre ullo modo possit? Loca sunt in Ciceronis orationibus male mendis affecta quam plurima, sanari nullum videas. Sunt ob antiquitatis obscuram notitiam difficilia: quis est de tot interpretum numero, qui lumine explanationis illustret? Denique communia tantum quaeque omnibus patent, ea sumunt ad explicandum; ex abditis, quo sine labore et ingenio accessus non est, doctrinae fontibus nihil hauriunt, contraque multa corrumpunt magis, dum emendare conantur; multa explanando pervertunt et pulcherrimas saepe sententias turpissimis inscientiae maculis inquinant. Quae me ita commovit indignitas, itaque meum animum, ut vere dicam, miseratio quaedam affecit, quasi ob illatam viro optimo egregieque de litteris merito, Ciceroni, qui Romanae terminos eloquentiae longissime protulit, ignominiam, ut statuerim, si cum vita valetudo et cum valetudine otium suppetat, triennium aut quod omnino res exiget spatii, in hoc omnium pulcherrimo libro interpretando studiosorum gratia consumere, non quod ego is sim, qui mihi tantum arrogem, ut detractam aliis scientiae laudem ad me transferam: abest hoc a consuetudine mea, abest a natura plurimum. Sed neque rursus is sum, qui, cum ceteros probe noverim, ipse me prorsus ignorem et qui, cum alios incusem propterea, quia non praestant ea, quae ab eorum studio postulantur, ego me, si quid praestare posse mihi videor, velim contemnere. Non ita laudem fugio, etsi nec nimis appeto. Alterum stupidae cuiusdam sapientiae, alterum insanae esse ambitionis vitium semper duxi. Neque vero, si quid mihi elegantioribus in litteris assumpsero, longe admodum ab iis finibus, quos modestiae ratio praescribit, discedere mihi videbor. Scis tu, Aeli, pro nostra vetere amicitia et familiaritate, per quot annos, quibus laboribus haec, quae ab humanitate nomen acceperunt, studia semper coluerim. Sciebat optime omnium et mihi, cum viveret, hoc nomine tribuebat plurimum, Bernardinus Maffeus Cardinalis, meus ille in omni mihi vita deflendus Maffeus, Urbis deliciae, lepor, humanitas, exemplum antiqui officii, flos omnium virtutum. Is amabat haec studia mirifice eaque, quibus poterat rebus (poterat autem plurimis), tuebatur et fovebat. Bene autem de hac, quaecumque in nobis est, vel potius quantulacumque est, Latinae orationis facultate existimabat meque quotidie, quantum possem, ut Latine scriberem, urgebat. Et scribebat ipse, ut scis, luculenter et egregie. Probabat omnino meum consilium et efferebat, maxime de commentariis in Ciceronis orationes. Sed exerceri malebat prius industriam meam in Antiquitatibus Romanis ipso potissimum auctore institutis. Interim, ut quasi ex unius partis forma de toto liceret aedificio coniicere, unam aliquam, quae specimen ingenii mei praeberet, orationem subsecivis horis ut exponendam susciperem, hortatus est. Ego sumpsi pro Sextio nec multis post eum sermonem mensibus hunc, qui nunc in tuo nomine, Antoni Aeli, apparebit, commentarium absolvi. Et quod, ille si viveret, fecissem, ut hoc ei, quidquid est, muneris deferrem, studio meo commotus, illius virtute impulsus, idem nunc, iisdem adductus caussis, tecum facio libentissime. Nam cum amicitia inter nos est, quanta inter duos, quorum et voluntates et iudicia consentiant, esse potest maxima: tum habes virtutem, non eam, quae petitur a libris, quae uno scientiae nomine definitur, sed eam, quae oritur ex animi praestantia et multas in se laudes continet, studium in suscipiendis Ecclesiae caussa laboribus, constantiam in perferendis, humanitatem in excipiendis hominibus, benignitatem in sublevandis, comitatem in consuetudine familiarium, gravitatem in congressu et sermone clarorum tuique similium virorum, denique voluntatis propensionem ad optima quaeque singularem. Itaque te summus ille artium honestarum patronus, decus Italiae, Alexander Farnesius Cardinalis in oculis fert, tibi arcana communicat, tuis in consiliis, si quid deliberandum est, multum, si quid perficiendum, in vigilantia plurimum ponit. Tu, quo apud illum Maffeus olim loco fuit, eodem ipse nunc es rectissimamque laudandarum actionum viam observatis Maffei vestigiis ingressus pergis eo faventibus hominibus, approbante Deo, ubi debitum iis, qui bene ac laudabiliter vixerint, praemium, summa dignitas persolvitur. Movit etiam me vehementer illa ratio, quod erat inter nos coniunctio animorum artissima, conveniebant sensus, congruebat voluntas, praeterea simplices animi et puri, nulla simulationis arte obducti, nulla invidiae aut malevolentiae labe suffusi. Quare, quoniam illa Maffei suavitas, illud ingenium, illa virtus erepta morte, nimium iniquo fato, nobis est (tametsi memoriam illius viri neque mihi mors neque omnino dies ulla umquam eripiet) et quando, quae illius erant partes in ornandis liberalibus disciplinis, eae translatae ad te videntur praeclarique muneris quasi vicarius relictus es: ego quoque, quod in illum studii, quod habui voluntatis ac benevolentiae (id erat tantum, ut accedere nihil posset), totum illud in te unum, illi quam simillimum, contuli. Et qui te antea multis erga me meritis, multis ingenii tui suavitatibus adductus, unice dilexissem, tamen id, quod in amore summum videbatur, auctum, cum hoc accessit, etiam atque etiam plenissimeque cumulatum intelligo. Tibi igitur offero fructum ingenii mei, in orationem pro Sextio commentarium, operis universi, quod maiores a me vigilias postulat, imaginem. Quod ipsum Maffeo promissum, idem tibi, qui eius in locum successisti, iam nunc animo dicamus. Verum hoc serius fortasse praestabitur. De re enim, quod ad me attinet, constitutum est et, ut vides, aggressus iam sum; de tempore is, a quo nostrorum consiliorum pendet eventus, rerum omnium moderator viderit Deus. Habeo nunc in manibus Antiquitates. Eas nisi pertexuero, nihil instituere in animo est. Pertexere autem ut possim, duo sunt optanda: valetudo et otium. Quod utrumque assiduis annorum superiorum studiis infirmatus et rei familiaris cura impeditus, nunc quidem magna ex parte desidero. Accipe interim hoc, quod adest, argumentum observantiae in me tuae et illud, quod aliquando, ut speramus, futurum est, suo tempore exspecta. [MDLVI]