18 - Ad Alfonsum Carafam Antonii Marchionis Montisbelli f. in suos Commentarios Ciceronis Epistolarum ad Qu. fratrem (Praef. XI).

Si suo quaeque res merito penderetur, Alfonse Carafa, hominum esset in virtute vigilantium praeclara condicio, contraque, quos aversa a ratione voluntas ad malas artes et flagitiosa consilia traducit, cum iis pessime semper ageretur eorumque docti exemplo sapientius deinde alii non modo suis, verum etiam publicis rationibus consulerent. Itidem enim, ut e corruptis seminibus vitiosae fruges, sic a malis exemplis improba studia et a laudabilibus optima nascuntur. Verum hoc totum secus est. Quippe non modo ad reprehendendum, quae reprehendi iure possunt, procliviores, quam ad laudandum, quae laude digna sunt, omnes fere sumus nec satis aequa lance turpe et honestum examinamus, quae debemus pariter, alterum odisse, alterum diligere. Sed etiam saepe facimus, ut eas res easque actiones, quarum caussas ignoramus, quaeque rectene an secus fiant, diiudicare non possumus, accusemus tamen acerrimaque vituperatione, quae interdum efferri laudibus oporteret, ea deprimamus. Ac ne me putes, Alfonse clarissime, huius initium sermonis temere detulisse, ego nunc, si nescis, meam, meam dico? Immo vero communem utriusque nostrum caussam ago. Aut enim uterque agimus egregie aut uterque similiter peccamus. Audisne tu voces in latinae linguae nomen irrumpentes hominum obtrectantium, qui rei pulcherrimae scientiam reprehendant, qui nos derideant ludosque faciant atque etiam, si diis placet, odio dignos existiment, quod operae tantum ac temporis in hoc tam nobili studio collocemus? Tu fortasse non audis, totus in litteris abditus, multorum a consuetudine seiunctus, aut, si audis, negligis, opinor, magnis non tam fortunae, in qua tamen ipsa multum inest, quam rerum omnium laudabilibus praesidiis ad omnia munitus. Me vero, humilis hominem loci, hac una tibi Romani sermonis cupiditate parem, ceteris rebus omnibus inferiorem, ista fere, quae feriunt aures meas, vehementer commovent. Non quod ea, quibus utuntur, argumenta firma sint, quae ostendam esse inania, sed quod, ut eam quisque virginem, cuius amore flagret, intactam ab iniuria, puram ab omni labe velit, sic ego quasi lutosis maculis adspersam ac foedatam eloquentiam, quam semper dilexerim, cum ego adspicio, sensibus intimis afficior sic, ut ferre non possim. Obiiciunt illud primum: quatenus aliquid cognosci possit, eatenus in eo laborandum. Latinam linguam obsolevisse iam et extinctam paene totam esse. Quam enim hodie nationem, ut omnes animo perlustrentur, Latina loqui? Quod vero ex ea supersit in libris, minimum id esse, tamquam aliquod inane simulacrum corporis exanimis. Quocirca neque sciri perfecte, cum exiguam partem libri contineant, neque pronuntiari decenter, cum sermonis usus evanuerit, a nobis posse. Secundo loco statuunt: ut absolute percipi, quod negant, Latina lingua possit, mirari se tamen etiam atque etiam, cur industriam in ea discenda tam diuturnam ponamus. Vitio quidem id fieri voluntatis et iudicii. Dignitatem in re tantam non esse, ut haerere per tot annos in hoc studio debeamus. Concludunt postremo: ut de perfecta cognitione, de dignitate ac praestantia concedatur, tamen esse, cum ea pulsa successerit alia, minime necessariam. Haec isti; quae specie aliquid videntur: ego re nihil esse, si quando me praesente disputantur, concedo. Convenit inter nos esse aliquid in omnibus facultatibus atque artibus extremum. Quo nostra studia cum pervenerint, quiescendum. Sed hoc extremum quibus terminis metimur, reine natura, an vulgi opinione? Si opinione vulgi, licet propemodum otiose vivere: mediocria, quae putantur excellere, quaeramus. Id satis est. Illa summa, ubi summum decus habitat, quae vulgus ignorat, omittamus. Sin extremum illud esse volumus, quo perventum cum est, progredi longius non licet, moderata studia non dantur. Perfectam enim scientiae laudem adipisci maximi operis est. Itaque hoc extremum, quod, opinor, Natura novit una, sapiens nemo umquam se putavit esse consecutum. Exstant litterarum clarissimis testata monumentis, exempla summorum philosophorum. Qui cum aetatem in abditarum rerum perscrutanda notitia contrivissent multaque partim legendo partim cogitando praeclara et eximia reperissent, latere tamen adhuc magnis involutam difficultatibus veritatem et aliquid sibi atque adeo multum esse quaerendum existimabant. Eadem nunc aut certe similis admodum nostra ratio est. Quaerimus id, quod in Latina lingua perfectum putamus. Non assequemur: esto; verumtamen, quo plus, ut assequamur, contenderimus, eo scilicet propius, si quid studio proficitur, accedemus. At laboris et industriae terminus tamen statuendus aliquis est. Concedo; sed hoc quidem, si diligenter attendatur, nihil aliud est, quam perfectum ipsum definire. Hoc enim ad unum nostri labores intenduntur, hoc unum nostra spectat industria, perfectum autem ipsum ego mihi ab hominibus imperitis certe definiri nolo. Definiant ii, quibus utor magistris, Cicero, Caesar, Terentius, Plautus. Quorum ex libris, quae Latinae linguae sit elegantia, quae ubertas, quae vis, facile possim intelligere. Quae si, non dico quanta sunt (immensa enim esse video), sed si ea mihi magna ex parte comparassem, modum fortasse facerem studio meo. Sed, ut inter hos, qui nunc homines vivunt, aliquid esse videamur, nihil tamen, si vere de nobis ipsis iudicare volumus, prae illis, quorum exstant satis multa scripta divinitus, nihil, inquam, plane sumus. Quare quod ad scribendum attinet, habemus abunde, quod imitemur. De pronunciatione vero minimum laboro. Quid enim? An putamus in iis ipsis, qui tum Romae vivebant, eandem pronunciandi rationem fuisse? Non fuit. Confluebant in urbem, illecti spe summorum magistratuum, quod habuit illis temporibus praemium eloquentia, oratores ex universa Italia; caussas agebant Romani homines pariter atque peregrini, sono vocis dissimiles, pronunciatione diversi. Suam tamen quisque pro eo, quantum quisque valebat ingenio, laudem ferebat. Si Curibus educatum aut Arpini orantem in Foro audires, Sabinum statim aut Arpinatem agnosceres. Neque tamen a forensi opera et a iudiciis propterea quisquam est exclusus, quia minus Romane, hoc est quia minus apte minusve decenter pronunciaret. Nunc ipsum in hac, qua Itali omnes utimur, lingua estne omnium in disiunctis et longinquis urbibus simillima pronunciatio? Mehercule ne in iisdem quidem. Venetiis enim (domestico utar exemplo) aliter in urbe media, aliter in extrema loquuntur. Quapropter nimis iniusto privilegio damnabitur Latina lingua, si, quod in ceteris linguis usu videmus evenire, ut non modo diversis, verum etiam iisdem et temporibus et locis non similiter omnes pronuncient, id ei praecipuum apponatur, cuius etiam magnis ac praestantibus meritis aliquid largiri tum humanitatis tum aequitatis esset. Secundum erat de dignitate, in quo non tam equidem, quid ipse respondeam, quam quid istos in hanc mentem inpulerit, quaero. Itane? Dignitatem Latinae litterae non habent? Humiles et obscurae sunt litterae illae, quae populi Romani nomen extollunt atque illustrant? Quae summorum Imperatorum fortiter et praeclare gesta per omnes gentes cum laude disseminant? Quae maiores opes, quam ulla umquam lingua, maiora suorum meritorum praemia in orbis terrarum domina civitate sunt adeptae? Sed ineptus sim, si me patronum Latinae linguae profitear, quae tantum possidet eloquentiae, ut, ipsa suam caussam si agat, facile se ab adversariorum calumnia vindicare possit. Nunc quod isti postremo loco argumentum, quasi postrema in acie subsidium firmissimum collocant, videamus, in eo quantum roboris ac nervorum sit. Plus enim est fortasse, quam ut contemnere, minus certe, quam ut pertimescere debeamus. Nusquam, inquiunt, viget usus Latini sermonis: aliter nunc omnes loquimur. Id verum est. Si quid igitur in Latinam linguam studii confertur, opera non bene ponitur. Hoc falsum. Duplex autem est, qua utor, ratio probandi. Primum illud suscipio ac defendo: non, quaecumque necessaria non sint, propterea spernenda esse omnia atque explodenda; deinde, si spectetur utilitas, ita Latinam utilem esse linguam, ut etiam necessaria videatur. Quae sunt, quae vere et proprie necessaria dicimus? Nimirum ea, quibus carere nullo modo possumus. Huiusmodi sunt primum elementa, deinde, quibus famem frigoraque arcemus, victus, vestimenta, aedes aut ea, quibus haec parantur. Praeterea in publicis rebus leges et magistratus, in privatis severitas et vigilantia. Ex hoc numero Latinam certe non esse linguam facile concedo. Neque enim is ego sum, qui libenter cum veritate pugnem. Sed praeter haec, quibus hominum vita sustinetur et regitur, quam multa sunt minime necessaria, quae tamen habemus in deliciis, quae amamus, quae etiam honore prosequimur? Gemmas et vasa pretiose caelata, columnas marmoreas, laqueata tecta, sericas vestes, textiles picturas, artem in vocibus et fidibus, odores in unguentis, condimenta in cibis, haec certe atque huius generis sexcenta, non ut necessitati pareret, sed ut sensibus satisfaceret, invenit industria. Quae quin habeant iucunditatis et ornamenti plurimum, nemo negat. Quod si, quae sensus iuvant et laboriose quaesita sunt et retinentur accurate, quanto nobis ea, quae animum oblectant, potiora debent esse? Pascitur animus magnitudine rerum. Quid Livii sublimius historia, quae populi R. bellicam virtutem commemorat? Gravitate sententiarum quis Cicerone prudentius, quis eruditius disputat? Elegantia verborum et copia quis eodem ornatior, quis uberior? Varietate scriptorum quod genus Romanae litterae desiderant? Poetas habent egregios, historicos, oratores, philosophos etiam excellenti doctrina claros. Quae si vera sunt (sint necne, res ipsa declarat, ambigere non licet) et si voluptatem studiosis Latina lingua parit incredibilem, possum istis tribuere, quod volunt. Necessariam vulgo non esse, dum ipsi contra, quod ratio postulat atque exigit, hoc mihi tribuant, amandam esse vehementer atque expetendam. Sed haec ad eam, qua legendo fruimur, voluptatem pars attinet: nunc, quod eram alterum pollicitus, de utilitate videamus. Omnes linguae aliarum admixtione linguarum, si moderata sit, augentur, si nimia, corrumpuntur atque intereunt. Quod enim recipitur, id esse debet eius modi, ut recipientis naturam sua vi suaque magnitudine non exsuperet. Itaque sermo hic noster Italicus multas Gallici sermonis, multas Hispanici, quasdam aliarum nationum habet partes. Caussam si quaerimus: non alia, quam earum gentium interventus et consuetudo fuit. Quod si Gallorum aut Hispanorum immensa multitudo (exempli caussa dictum a me sit, omen quidem inane esse volo), sed si earum nationum maior aliqua vis in Italiam irruperit ac permanserit, maior simul induceretur Gallici aut Hispanici sermonis usus et fortasse adventicium illud usque eo valebit, ut hoc domesticum vincat suisque sedibus expellat. Quod olim Romanae linguae contigit, quam multarum aetatum spatio, multis maximarum rerum adiumentis auctam atque confirmatam diversis tamen populis Italiam occupantibus diversarum linguarum impetus oppressit. Cum igitur lingua linguam amplificet nostraque haec Italica, non multis abhinc saeculis orta nec admodum liberaliter praemiorum nutrimentis educata non ita dum adoleverit, ut suis contenta viribus esse possit, statuo sic atque concludo, accessionem ei fieri maiorem non posse, quam si cum Latina coniungatur. Non modo quia nulla plenior aut ornatior, verum etiam, quia nulla similior. Ex quo sequitur, ut ad coeundam cum ea societatem nulla commodior. Est igitur litterarum Romanarum cum per se laudabilis admodum et iucunda tractatio, tum vero, si quidem hunc ipsum, quo nunc utimur, auctum exornatumque sermonem cupimus, magnopere necessaria. Atque haec tu quoque vides, Alfonse ingeniosissime, tuumque iudicium cum mea sententia coniungis. Itaque, cum a prima pueritia ad eloquentiae Romanae cupiditatem incumbere coepisses, postea te non ambitio, quae saepe praeclare iacta fundamenta virtutis evertit, non commodum, non illa bonis artibus inimica voluptas ab hoc studio deduxit. Ac ne nunc quidem langues, cum tamen omnia videas ardere bello armorumque strepitu aures tuae quotidie personent. Quin, dum patrui tui, Carolus Cardinalis et Ioannes Palliani dux, uterque ob virtutem immortalitate dignissimus, maximeque pater tuus, Antonius Marchio Montisbelli, natus ad omnem gloriam omnique princeps laude cumulatus urbem Romam et iura Pontificia tuentur, partes in bello quisque suas consilio, vigilantia, fortitudine ita explent, ut antiquam maiorum suorum consuetudinem referant, ipse te interea contines in tuis perennibus studiis animumque tum aliis magno Principe dignis virtutibus, tum vero maxime excolis eloquentia, doctorem in ea ducemque nactus divino quodam munere virum excellentem, Ioannem Paullum Flavium, qui te novo quodam planeque admirabili genere disciplinae, abductum a vulgi erroribus per directam semitam ad eximium illud veteris Romanae linguae decus facile ducit, quo vel cum summis laboribus ac vigiliis adspirare pauci aut fortasse etiam nemo potest. Quamquam me nonnumquam de statu Latinae linguae cogitantem miseratio quaedam cum acerbo dolore tangit. Quod ita futurum animo cernam, ut haec per tot iam saecula, a tot ingeniis tam diligenter culta Latine scribendi ratio, quae parentem nostram Italiam nobilitavit, quae tot in nos merita contulit, aetate demum nostra, nisi remedium aliquod divinitus exstiterit, suam honestatem omnem neglecta prorsus in perpetuum amittat. Quod si rebus inclinatis iam iamque cadentibus opem ferre quisquam potest, unus est Paulus IV, Pontifex omnium optimus idemque divina potius quam humana sapientia praeditus. Unus, inquam, aut nemo umquam et Latinam linguam et laudabilia quaeque studia veterem in dignitatem vindicabit. Qui cum frater fuerit avi tui cumque illum una virtus ad eum gradum extulerit, unde humana omnia despicit, supra casus omnes, supra fortunam ipsam collocatus, hunc te decet imitari, huius vitam perpetuo sanctissimeque traductam, huius omnia facta, consilia, instituta tibi ante oculos ponere. Vides pietatem erga Deum et in auctoritate Pontificia, id est in ipsa religione tuenda firmitudinem animi atque constantiam; vides multiplicem rerum humanarum divinarumque scientiam, trium vero linguarum, Hebraicae, Graecae, Latinae, cognitionem paene singularem. Eloquentia vero prorsus eum excellere omnes fatentur, qui quidem ita quacumque de re non modo copiose, verum etiam eleganter ac diserte loquatur ex tempore, ut ei non arte quaesita, sed a natura donata videatur eloquentia. Hunc igitur sequere et in illius vestigio pedem statue. Ipse enim Deum secutus est, cum eam felicitatem, quam plerique mortales ignorant, animo cogitaret. Quem tu quoque finem spectas, ut audio et ob eam caussam futurum homines augurantur, ut eius dignitatis, quae summae proxima est, insignia brevi omnino consequaris. Quod cum evenerit, laetabor primum tua, deinde communium studiorum caussa.. Qui enim tuos impetus ad laudem nunc videmus tuosque plane sensus intelligimus, an, ubi ad istam voluntatem auctoritas atque opes accesserint, fore dubitemus, ut a te ipso dissentias? Praestabis, Alfonse, tu quidem alia praeclara, te ipso scilicet digna tuaque familia, in qua florere vides heroes permultos, gloria circumfluentes, virtutis in studio defixos. Maxime vero gratiam referes optime de te meritae Latinae linguae eamque paullatim Italia cedentem et ad transalpinas nationes magno nostro dedecore migrantem in suam sedem domiciliumque revocabis. Cuius gloriae caussa, si monendus es, monitorem ad te, sin rogandus, supplicem volui mittere commentarium hunc meum in epistulas ad M. Brutum et ad Qu. fratrem. Qui cum tibi studia commendat eloquentiae, in quibus ego per tot annos, utinam cum aliqua laude, magno certe cum labore versor, commendat simul, paullo tamen verecundius, se ipsum et vigilias meas, quarum fructus mihi erit uberrimus tum benevolentia tum iudicium tuum. Quaesivi omnino idque mihi primum fuit, posteritatis utilitatem, quod est proprium familiae nostrae; sed in te ipsum simul, cum huic operam commentario darem, spectavi. Tu si probas ea, quae litteris mandamus; si faves industriae optimeque te esse animatum erga mea studia significas: ego me, quae summa sunt, omnia consecutum putabo. [MDLVII]