13 - Stephano Saulio Decentianum (I, 3).

Magnum est hoc, Sauli clarissime, humanitatis et amoris in me tui argumentum, quod, cum in istis locis nunc sis, ubi multam diei partem cum singulari viro, Cardinali Polo gravissimis sanctissimisque sermonibus traducas, non modo tamen de me cogites, quo ego uno contentus esse poteram, verum etiam id ipsum mihi declarandum litteris existimes. At quibus litteris? Scriptis mehercule, quod ad verba attinet, elegantissime, quod ad sententias, prudentissime, ut iis legendis non magis amarem amorem tuum, qui te ad scribendum impulerat, quam eloquentiam suspicerem, qua effeceras, ut illa ipsa, quae scriberes, cum ornatiora essent, amabiliora quoque viderentur. Quare, cum tibi ago gratias, ut debeo, immortales, quod ita animatus in me sis, tum vero etiam atque etiam te rogo, in quo me ambitio quaedam movet, ut id, quod facis, perpetuo facias. Quanti enim putas ad meam laudem interesse, cum hoc percrebrescit, me a Stephano Saulio diligi, cuius est familia perillustris, qui suae ipse familiae clarum lumen est, quem praeclari illi viri, eius consuetudine et convictu magnopere delectati, coluerunt, Bonamicus, Julius Camillus, Longolius. Haec ego, Sauli, cum aliquot abhinc annis cogitarem, semper quidem, ut a te diligerer, optavi; ut vero etiam laudarer, optare fortasse potui, sperare, cum ipse me nossem, certe non debui. Scripsisti in hac romanae linguae facultate non, mihi neminem praestare, sed id, quod ego cum legerem erubui, neminem esse, cui non ipse antecellam. Equidem, ut quod res est aperiam, fateor a prima pueritia ita me in litteris esse versatum, ut unam maxime spectarem eloquentiam, unam colerem, unam admirarer. Atque hoc me studio satis mea sponte flagrantem acrius inflammabant ii, qui tum homines vivebant, Bembus, Sadoletus, Bonamicus, quorum nomina per orbem terrarum celebrata sermonibus et scriptis exstingui nulla vetustate posse intelligebam. Polus hic noster, qui nunc in omni laude omnique virtute tantus est, suis me scriptis capiebat atque afficiebat maxime. Ego tum, ut erat aetas mea, praeter verborum et nonnullarum sententiarum ornamenta nihil agnoscebam. Pure et eleganter scribere putabam esse id, quod unum si assequerer, excellerem. Sed Rhambertus meus, qui ex Gasparis Contareni, praestantissimi viri, consuetudine prudentiam hauserat, praeclara quaedam notabat in Polo meque paullo aetate inferiorem, ex vulgata venalium magistrorum disciplina rudem atque impolitum erudiebat et conformabat exemplo. Tum quidem, quantum proficerem, non me paenitebat et ex iis, quae ieceram, fundamentis aliquid eiusmodi, quale ego vellem, excitari aliquando posse videbatur. Sed in rebus humanis quis est, cui nihil umquam secus accidat? Cum in eloquentiae studio multus essem nec satis valetudini parcerem, incidi in morbum. Qui cum esset per se gravis, tum eo factus est periculosior, quod usu mihi librorum a medicis interdicto magna sane est animi mei affectio atque aegritudo consecuta. Post biennium denique valetudine recuperata, cum praeteriti temporis iacturam sarcire diligentia vellem, ad pristina studia redeuntem exceperunt domesticae controversiae, quas neque sedare minimo negotio neque negligere sine gravi mearum fortunarum exitio licebat. His quoque me difficultatibus aliquando is, cui omnia debeo, eripuit Deus. Lucem iam, quasi diu per tenebras errassem, videbar aspicere. Et quamquam multorum annorum amisso fructu erat sane, cur ingemiscerem vitamque mihi haud satis iucundam putarem, tamen otii spe recreatus facile impetrabam a me ipso, ut ex animo meo superiorum molestiarum atque incommodorum memoriam oblivione delerem. Vigebat item, ut antea, pristina illa cura, nec erat quidquam in meis consiliis antiquius, quam ut abditas atque implicatas in mente cogitationes non modo aperire atque explicare verbis, verum etiam exornare quasique pigmentis et coloribus illustrare possem. Res erat nec exigui temporis et maximi laboris. Tempus non, quantum rei magnitudo ferret, suppetebat, cum ex vetere patris instituto in hoc imprimendorum librorum munere et restituendae antiquitatis cura distinerer. Laborem autem, vel si abundarem tempore, perspecta valetudinis meae ratio recusabat. Utrumque tamen cum voluntas vinceret quotidieque aliquot horas occupationibus ereptas stylo darem, ecce me nescio quis, homo certe satis fortuna felix, praemiis commotum et blanditiis captum atque irretitum Romam abduxit. Ubi cum aliquot menses non in iis, quae semper amaveram, litterarum studiis, sed inani officiorum genere consumpsissem et ille, quem secutus eram, montes aureos pollicitus vix minima praestaret, collegi ipse me neque solum studiorum meorum, quae intermiseram potius, quam dimiseram, verum etiam rei familiaris, cui nisi consulerem, ipsa quoque studia iacere necesse erat, habendam mihi rationem duxi. Quo consilio in patriam reversus retuli me omnino ad veteres meas tum legendi tum scribendi exercitationes. Sed tum in domestica re constituenda tum in emendandis antiquorum libris districtus, post ea vero etiam erudienda duodecim nobilium adolescentium Academia per triennium occupatus quantulam habuerim excolendae facultatem eloquentiae, quantumque in tantis temporum angustiis per eam, quam ingressus eram, latine scribendi viam procedere potuerim, facile, ut opinor, est existimare. Nosti tu, Sauli, cuius acies ingenii etiam ea, quae occultissima sunt, assequitur, primum, cuius prudentiae sit, quale illud est, quod in imitatione sit optimum, diiudicare, deinde cuius industriae, quod optimum iudicamus, id re ipsa consequi. Quod utrumque cum sit difficillimum, id quod, ut vides, nostra optimorum scriptorum paenuria declarat, cum tamen, qui in hoc genere elaborent, plurimi sint, satis equidem mirari non possum, cur tu me in epistola tua summum feceris in eloquentia dederisque id, quod ego si accipiam, mei sane dissimillimus, hoc est impudens plane sim. Nam ut cetera, quae dixi esse ad studium huiusce laudis necessaria, mihi non defuerint, quae utinam mediocria fuissent, temporis quidem, ut paullo ante exposui, multo minus habui, quam res tanta postulabat. Fatum in hoc singulare meum est, ut otio numquam abundem. Abundem autem? Utinam non semper indigerem maxime! Nunc ad occupationem etiam accessit sollicitudo, quam mihi ex immaturo Cardinalis Maffaei, divini hominis, interitu exortam utinam aliquando dies exstinguat. Ratio quidem hoc nondum potuit. Ille mea studia fovebat unus, ille mihi otii spem dederat et fecisset. Quis enim ad benignitatem propensior? Ille me, ubi opus esset, auctoritate ornabat, consilio monebat, re sustentabat. Quid plura? In illo mihi erant omnia et cum illo mihi omnia perierunt. Quare non tam mihi cogitandum est, ut opus universum de Romanis antiquitatibus, quod tu laudas, illo auctore institutum possim absolvere, quam ut partem aliquam iam confectam liceat perpolire. Quod ipsum, si mihi nunc per meas occupationes liceret, hic tamen, qui me vexat, dolor certe non concederet. Ac mehercule, haec ipsa, quae tu nunc legis, irrigavi lacrymis, cum scriberem. Nec putavi fore, cum tot curis distinerer, ut possem scribere. Sed magna vis amoris est, magna observantiae erga te meae. Ea fecit, ut hoc officium rebus omnibus anteferrem. Adventus tui iam aliquam nobis exspectationem amicorum sermo commoverat. Eam tu quod litteris confirmes, valde laetor. Cupio enim tuam tum humanitatem, tum prudentiam, quarum altera tibi ab hominibus amorem, altera etiam honorem conciliat, in consuetudine et sermonibus regustare. Me autem quod huius consilii praecipuam tibi ais esse caussam, facile patior mihi hoc a te, viro gravissimo, persuaderi amoque mirabiliter animum atque amorem istum tuum. Cui respondere officiis etsi difficile est, perpetuo tamen studio et singulari quodam observantiae genere, ut spero, tibi satisfaciam. Vale. Venetiis. MDLIII.