|
In istis duobus capitulis intendo probare, quod exigere pecuniam per tales
mutationes monetae, est contra honorem regni, et in praeiudicium totalis
regalis posteritatis. Sciendum est igitur, quod inter principatum regium et
tyrannicum hoc interest, quod tyrannus plus diligit et plus quaerit proprium
bonum quam commune conferens subditorum, et ad hoc
nititur ut populum teneat sibi serviliter subiugatum; rex autem e contrario,
utilitati privatae publicam praefert, et super omnia, post Deum et animam suam,
diligit bonum et libertatem publicam subditorum. Et haec est vera utilitas et
nobilitas principatus, cuius dominium tanto est nobilius, tanto melius, quanto
est magis liberorum sive meliorum, ut ait Aristoteles, et eo diuturnius, quo in tali proposito intentio regis perseverat, dicente
Cassiodoro, disciplina imperandi est amare quod multis expedit; quotiens enim
regnum in tyrannidem vergitur, non longo tempore post custoditur; quia per hoc
ad diminutionem, translationem, aut perditionem omnimodam properatur, maxime in
regione temperata et remota a servili barbaria, ubi sunt homines conversatione,
moribus et natura liberi, non servi, nec sub tyrannide per consuetudinem
indurati, quibus servitus foret inexpediens, involuntaria, et oppressio tyrannica
simpliciter violenta; ergo non diu permansura, quia, sicut ait Aristoteles,
violenta citissime corrumpuntur. Ideo dicit Tullius, quod nulla vis imperii tanta est, quae premente metu possit esse diuturna. Et
Seneca in tragoediis inquit:
Violenta nemo imperia continuat diu,
Moderata durant.
Unde principibus destitutis
improperabatur Dominus per prophetam dicens, quod imperabant subditis cum
austeritate et potentia. Adhuc autem propositum aliter declaratur: ait enim
Plutarchus ad Traianum Imperatorem, quod respublica est corpus quoddam, quod
divini numinis instar beneficio animatur, et summae aequitatis agitur nutu, et
regitur quodam moderamine rationis. Est igitur respublica sive regnum, sicut
quoddam corpus humanum, et ita vult Aristoteles V Politicae. Sicut igitur
corpus male disponitur, quando humores excessive fluunt saepe ex hoc inflatur
et nimium ingrossatur, reliquis exsiccatis et nimis attenuatis, tolliturque
debita proportio, neque tale corpus potest diu vivere; ita conformiter est de
communitate vel regno, divitiae ab una eius parte attrahuntur ultra modum. Communitas
namque vel regnum, cuius principantes, in comparatione ad subditos, quantum ad
divitias, potentiam et statum, enormiter crescunt, est sicut monstrum unum,
sicut unus homo, cuius caput est ita magnum tam grossum, quod non potest a
reliquo debili corpore sustentari. Quemadmodum igitur talis homo non potest
sese iuvare, neque sic diu vivere, ita neque regnum permenere poterit cuius
princeps trahit ad se divitias in excessu, sicut fit per mutationes monetae, ut
patuit capitulo XX. Rursum, sicut in mixtione vocum non placet aut delectat
aequalitas nimia vel indebita, quae totam consonantiam destruit et deturpat,
immo requiritur proportionata inaequalitas et commensurata, qua perseverante
eminent laeti blanda modulamina chori; sic etiam universaliter, quo ad omnes
partes communitatis, aequalitas possessionum vel potentiae non convenit nec
consonat, sed et nimia disparitas harmoniam reipublicae dissipat et corrumpit,
ut patet per Aristotelem V Politicae. Potissime vero ipse princeps, qui est in
regno veluti tenor et vox principalis in cantu, si magnitudine excedat, et a
reliqua communitate discordat, regalis politiae melos tunc erit turbatum. Propter
quod, secundum Aristotelem, adhuc est alia differentia inter regem et tyrannum.
Tyrannus enim vult esse potentior tota communitate cui praesidet violenter,
regis vero temperantia est tali moderamine temperata, quod ipse est maior atque
potentior, quam aliquis eius subditus; est tamen ipsa tota communitate inferior
viribus et opibus, et sic in medio constitutus. Sed quia potestas regia
communiter et leviter tendit in maius, ideo maxima cautela adhibenda est et
pervigil custodia, immo altissima et principalis prudentia requiritur ad eam
praeservandam, ne labatur ad tyrannidem, praecipue propter adulatorum
fallacias, qui semper principes ad tyranniam impulerunt, ut ait Aristoteles. Ipsi
enim, ut in libro Esther legitur, aures principum simplices, et ex sua natura
alios existimantes, callida fraude decipiunt, et eorum suggestionibus regum
studia depravantur. Sed quoniam eos evitare aut
extirpare difficile est, ipse Aristoteles dat aliam regulam, per quam regnum
potest longo tempore conservari. Et est, quod princeps
non multum amplificet dominium supra subditos, exactiones, captiones non
faciat, libertates eis dimittat aut concedat, nec eos impediat, neque
utatur plenitudine potestatis, sed potentia legibus et consuetudinibus limitata
vel regulata. Pauca enim, ut ait
Aristoteles, sunt iudicis vel principis arbitrio relinquenda. Aristoteles enim
adducit exemplum de Theopompo Lacedaemoniorum rege, qui, cum multas potestates
atque tributa populo remisisset ab antecessoribus imposita, ipse quidem uxori
ploranti et improperanti, turpe esse regnum minoris emolumenti filiis tradere
quam suscepisse a patre, respondit dicens: trado diuturnius. O divinum oraculum! O quanti
ponderis verbum, et in palatiis regiis litteris aureis depingendum. Trado,
inquit, diuturnius; ac si diceret, plus auxi regum
duratione temporis, quam sit diminutum moderatione potestatis. Ecce plusquam
Salomon hic; nam si Roboam de quo supra memini a patre
suo Salomone regnum sic compositum recepisset et tenuisset nunquam decem de XII
tribubus <Israel> perdidisset nec sibi improperatum fuisset. Eccles.
XLVII: profanasti semen tuum inducere iracundiam ad
liberos tuos et caeteris stultitiam tuam ut faceres imperium bipartitum. Sic
igitur ostensum est quod dominium quod ex regno in
tyrannidem vertitur oportet ut celeriter finiatur.
|