Par.
1 1| dixisse, totam eius artis vim in civilibus versari quaestionibus.
2 1| occupationes regni et curas palatii in huiuscemodi quaestionibus
3 1| partim aperuisti, valde mihi in eas rationes fecisti intentum,
4 1| intentum, maxime quia me in cellaria arithmeticae disciplinae
5 1| prompte subsequi, sed etiam in multis velociter praecurrere
6 2| fertur, quoddam tempus, cum in agris homines passim bestiarum
7 2| reddere: qui dispersos homines in agris et in tectis silvestribus
8 2| dispersos homines in agris et in tectis silvestribus abditos
9 2| ratione quadam conpulit in unum locum et congregavit
10 2| locum et congregavit et eos in unam quamque rem inducens
11 3| bene dicendi scientiam. K. In quibus versatur rebus? A.
12 3| quibus versatur rebus? A. In civilibus, id est doctis
13 3| necessitas cogit nos exerceri in illis: et primum quot sint
14 4| dispositio est rerum inventarum in ordinem distributio: elocutio
15 5| 5-~ ~K. Si rhetorica in causis et quaestionibus
16 5| monstrari. A. Ars rhetorica in tribus versatur generibus,
17 5| Demonstrativum genus, quod tribuitur in alicuius certae personae
18 5| laudem vel vituperationem, ut in Genesi de Abel et Cain legitur:
19 5| respexit. Deliberativum est in suasione et dissuasione,
20 5| suasione et dissuasione, ut in Regum legitur, quomodo Achitophel
21 5| salvaret. Iudiciale est, in quo est accusatio et defensio,
22 5| accusatio et defensio, ut in actibus legimus Apostolorum,
23 5| apud eundem praesidem. Nam in iudiciis saepius quid aequum
24 5| quid aequum sit quaeritur, in demonstratione quid honestum
25 5| honestum sit intellegitur, in deliberatione quid honestum
26 6| occasionem, facultatem. In persona quaeritur quis fecerit,
27 6| quaeritur quis fecerit, in facto quid fecerit, in tempore
28 6| in facto quid fecerit, in tempore quaudo fecerit,
29 6| tempore quaudo fecerit, in loco ubi factum sit, in
30 6| in loco ubi factum sit, in modo quomodo fieri potuisset,
31 6| quomodo fieri potuisset, in occasione cur facere voluisset,
32 6| occasione cur facere voluisset, in facultate, si ei subpeditaret
33 6| infirmari. Frustra enim quaeris in controversiis quid factum
34 6| aderit personae. Item tali in tempore vel tali in loco
35 6| tali in tempore vel tali in loco talis res fieri non
36 7| prima controversia, quae in facto constat, dicitur coniecturalis
37 7| definiendum ratione et videndum, in cuius definitionem cadat
38 7| de quibus post dicemus. In quarta constitutione, quam
39 7| tempore, vel eo modo, vel in eo loco, aut cum illis cum
40 8| Simplex est, quae unam in se continet quaestionem,
41 9| Considerandum est, sicut iam dixi, in ratione an in scripto sit
42 9| iam dixi, in ratione an in scripto sit controversia.
43 9| nascitur, hoc modo: Lex: «qui in adversa tempestate navem
44 9| et navis qui remanserint in ea». Duo quidam cum in alto
45 9| remanserint in ea». Duo quidam cum in alto navigarent, cum alterius
46 9| misericordia moti sustulerunt in navem. Postea [cum] aliquanto
47 9| cum idem gubernator esset, in scapham confugeret, quae
48 9| autem, cuius merces erant, in gladium ibidem in navi occumberet;
49 9| erant, in gladium ibidem in navi occumberet; naufragus
50 9| Sedata tempestate navis in portum pervehitur. Ille,
51 9| portum pervehitur. Ille, qui in gladium incubuerat, leviter
52 9| navem et quid sit remanere in navi. Item ambiguitas saepe
53 9| navi. Item ambiguitas saepe in scripta lege facit quaestionem,
54 9| publicetur. Hic ambiguitas in scripto est, an meretrix
55 9| occidito». Alexandrum, qui in Thessalia tyrannidem occupaverat,
56 9| ex tyranno habebat, sibi in praemii loco deposcit. Sunt
57 9| matri praemii loco. Res in iudicio est. Et hic considerandum
58 9| Quidam aperit et amicos in oppidum accipit, ne ab hostibus
59 10| secundum quod dixisti, an in ratione sit vel in scripto,
60 10| dixisti, an in ratione sit vel in scripto, quo tunc animus
61 10| Quaestio est constitutio, in qua causae disceptatio constat,
62 10| animum matris suae fuisse in patrem suum, in se ipsum,
63 10| suae fuisse in patrem suum, in se ipsum, in regnum et in
64 10| patrem suum, in se ipsum, in regnum et in omne genus
65 10| in se ipsum, in regnum et in omne genus suum, ut ab ea
66 11| negotialem. Negotialis est, in qua quid iuris sit ex civili
67 11| praesunt iudices, et habet in se inplicatam controversiam
68 11| mortuus est, quam hereditas in eius venisset potestatem.
69 12| 12-~ ~Iuridicialis est, in qua aequi et iniqui et praemii
70 12| adsumptiva: absoluta, quae in se continet iuris et iniuriae
71 12| vicissent tropheum aliquod in finibus statuerent, victoriae
72 12| statuerent, victoriae modo in praesentiam declarandae
73 12| declarandae causa, non ut in perpetuum belli memoria
74 13| dicitur esse commissum, ut in illo exemplo, quod paulo
75 14| ab adversario infertur, in alium aut in aliud crimen
76 14| adversario infertur, in alium aut in aliud crimen demovetur.
77 14| pertinuisse, nec si quod in eo sit delictum, sibi adtribui
78 14| causae genus est huiusmodi: In eo foedere, quod factum
79 14| Samnitibus dedito, quidam in senatu eum quoque dicit,
80 14| quoniam particeps tu factus es in turpissimo foedere summae
81 14| habuerit, iussu imperatoris in foedere et in tanta religione
82 14| imperatoris in foedere et in tanta religione interfuerit,
83 14| superiore differt, quod in illo concedit se reus oportuisse
84 14| suae fuerit inpedimento: in hoc autem non accusare alterum
85 14| accusare alterum nec culpam in alium transferre debet,
86 15| quidam cum adversa tempestate in alto iactarentur, voverunt,
87 15| vitulum immolaturos. Casu erat in eo portu fanum Dianae eius,
88 15| non licebat»: depulsio est in concessione deposita: ratio
89 15| dignus? Casus autem infertur in concessionem, cum demonstratur
90 15| voluntati obstitisse, ut in hac re: Cum Lacedaemoniis
91 15| sacrificii dies instaret, in urbem ex agro coepit agere,
92 15| hostias constituit omnes in litore, ut qui trans flumen
93 15| es»: iudicatio est: cum in ea re contra legem redemptor
94 15| redemptor aliquid fecerit, qua in re studio eius subita fluminis
95 15| ut, si qua rostrata navis in portu deprehensa sit, publicetur.
96 15| sit, publicetur. Cum magna in alto tempestas esset, vis
97 15| ventorum invitis nautis in Rhodiorum portum navem coegit;
98 15| Intentio est: «rostrata navis in portu deprehensa est»: depulsio
99 15| vi et necessitate sumus in portum coacti»: infirmatio
100 15| est: cum rostratam navem in portu deprehensam lex publicaverit,
101 15| invitis nautis vi tempestatis in portum coniecta sit, oporteatne
102 15| perraro potest accidere, in quo non defensio facti,
103 15| continetur. Hoc genus vix in iudicio probari potest,
104 16| K. Quot personae solent in iudiciis esse? A. Quattuor:
105 16| minuendam causam, nisi forte in laude vel praemii petitione
106 17| vinolentia, et omnino omnia, in quibus animus ita videtur
107 18| Qui omnes loci similiter in incommodi quoque vitatione
108 19| ad officii decorem. Iudex in tribunali, causa in medio
109 19| Iudex in tribunali, causa in medio ante eum ad laudem
110 20| adversariorum autem, si eos aut in odium aut in invidiam aut
111 20| si eos aut in odium aut in invidiam aut in contemptum
112 20| odium aut in invidiam aut in contemptum adducemus. In
113 20| in contemptum adducemus. In odium ducentur, si quod
114 20| malitiose factum proferetur: in invidiam, si vis eorum,
115 20| quam causae suae confidere: in contemptum adducentur, si
116 20| causae exponemus, hoc est, in quo consistat controversia.
117 21| attendendum videtur: anceps, in quo aut iudicatio dubia
118 21| et offensionem: obscurum, in quo aut tardi auditores
119 21| animus auditoris favet, ut in honesto genere causae est:
120 21| subit animum auditoris, ut in humili, ancipiti vel obscuro
121 22| non longius quam opus est in narrando procedetur, et
122 22| procedetur, et si nullam in rem aliam transiet oratio,
123 22| contorte dicatur, ne quam in aliam rem transeatur. Probabilis
124 22| Probabilis erit narratio, si in ea videbuntur inesse quae
125 22| inesse quae solent apparere in veritate, si personarum
126 23| adversariis conveniat et quid in controversia relinquatur
127 23| quiddam destinatur auditori, in quo animum debeat habere
128 23| habere occupatum: altera est, in qua rerum earum, de quibus
129 23| quam omnia quae incidunt in causam genera, de quibus
130 23| dicendum est, amplectimur in partitione: paucitas est,
131 23| quae eas res tantum ponit in partitione, quae necessarie
132 25| altera vice subplantavit me. In natura sexus, natio, patria,
133 25| cognatio, aetas consideratur: in sexu vir an mulier: in natione
134 25| in sexu vir an mulier: in natione Graecus an barbarus:
135 25| natione Graecus an barbarus: in patria Atheniensis an Romanus:
136 25| Atheniensis an Romanus: in cognatione, quibus maioribus,
137 25| quibus consanguineis sit: in aetate puer an adulescens,
138 25| an infelix, privatus an in potestate sit aut fuerit
139 25| intelleguntur. Habitus autem in aliqua perfecta et constanti
140 25| absolutione consistit, quo in genere est virtus, scientia
141 25| argumentatio, prout res ipsa in causa desiderabit. Item
142 26| ostendere, si potuerit, si in quo pari ante peccato convictus
143 26| fidelissimam demonstrare, aut in rem publicam aut in parentes,
144 26| aut in rem publicam aut in parentes, cognatos, amicos,
145 26| insimulare audeat. Sin autem in ante acta vita aliquae turpitudines
146 27| Negotium est ipsum factum, in quo inter accusatorem et
147 27| quid sit ante rem, quid in re, quid post rem, ut in
148 27| in re, quid post rem, ut in facto cauponis ante rem
149 27| cauponis ante rem fuit, quod in itinere illi duo familiariter
150 27| quod simul diverterent in hospitium et simul cenarent:
151 27| hospitium et simul cenarent: in re nox, somnium, occisio:
152 27| incredibile est. Omnino in gestione rei locus, tempus,
153 27| considerari solet, id est, in quo loco vel in quo tempore
154 27| id est, in quo loco vel in quo tempore vel per quem
155 28| fiunt: per conplexionemn, in qua utrum concesseris reprehenditur
156 28| accusas?» Per enumerationem, in qua pluribus rebus inductis
157 29| vera sunt? A. Alia vera in opinione, alia in similitudine:
158 29| Alia vera in opinione, alia in similitudine: in opinione,
159 29| opinione, alia in similitudine: in opinione, ut «inferna esse
160 29| esse sub terra»: similitudo in contrariis et in paribus
161 29| similitudo in contrariis et in paribus spectatur. K. Quomodo
162 29| paribus spectatur. K. Quomodo in contrariis et in paribus?
163 29| Quomodo in contrariis et in paribus? A. In contrariis
164 29| contrariis et in paribus? A. In contrariis hoc modo: «nam
165 30| probat et nolentem ducit in assensionem. K. Hoc mirum
166 30| melior neque femina lectior in terris sit, profecto semper
167 30| est argumentatio, sicut in concessis. ~
168 32| laborare: paene omnis causa in se ipsa habet loca confirmandi
169 32| peroravi»: aut leve est: «si in mentem non venisset, non
170 32| haec seditio a filiis eorum in populo non accidisset: quare
171 32| si praeteritur quiddam in enumeratione, hoc modo: «
172 33| per quam res dispersae in unum locum coguntur et reminiscendi
173 33| efficit indignatio? A. Odium in adversarium vel offensionem
174 33| adversarium vel offensionem in eius causam. K. Hoc maxime
175 33| factum non vindicari. Item in eos, qui neque laedere alium
176 33| crudeliter facta dicemus, ut in pueros, mulieres, senes,
177 33| mulieres, senes, infirmos; item in peregrinos, in hospites,
178 33| infirmos; item in peregrinos, in hospites, in vicinos, in
179 33| peregrinos, in hospites, in vicinos, in amicos atrocia
180 33| in hospites, in vicinos, in amicos atrocia gesta. Item
181 33| indignationem aut offensionem in adversariis concitare debes. ~
182 34| auditorum misericordiam captans. In hac primum animum auditoris
183 34| quae commoda perdiderit et in quibus incommodis sit, ut
184 34| quibus incommodis sit, ut in morte filii amor, spes,
185 34| item quam misericors essem in illum. Nam gravitas sermonis
186 36| posuisse dispositionem, in qua praecepisti inventas
187 36| praecepta, quae non inveniantur in inventionis praeceptis vel
188 36| singula membra orationis in inventionis praeceptis traditum
189 37| excusas responsis, quam in dispositionis te praeceptis
190 37| eloquentia. K. An magis ornatur in singulis verbis vel in coniunctione
191 37| ornatur in singulis verbis vel in coniunctione verborum eloquentia?
192 37| eloquentia? A. Utrumque; nam et in singulis verbis et in coniunctione
193 37| et in singulis verbis et in coniunctione verborum decus
194 37| orationis constat. K. Si in utrisque constat, de utrisque
195 37| constat, de utrisque dic. A. In singulis verbis duo sunt,
196 37| proprium verbum aut translatum. In propriis illa laus est,
197 37| electis et inlustribus utamur, in quibus plenum quiddam et
198 37| consonans inesse videatur, in quo consuetudo etiam bene
199 37| loquendi valet plurimum. In translatis late patet ornatus,
200 37| publicam» et «stercus curiae»: in utroque deformis cogitatio
201 37| virtutes et vitia pro ipsis, in quibus sunt, appellamus,
202 37| quibus sunt, appellamus, ut «in quam domum luxuries inrupit
203 38| fundamentum est sapientia, ita et in eloquentia quoque; ut enim
204 38| eloquentia quoque; ut enim in vita, ita et in oratione
205 38| ut enim in vita, ita et in oratione nil clarius est
206 38| suae conveniat causae, non in sententiis solum, sed etiam
207 38| sententiis solum, sed etiam in verbis; non enim omnis fortuna,
208 38| sententiarum, semperque in omni parte orationis, ut
209 39| etiamsi praeclara fuerint, in oratore peritura. K. Suntne
210 40| partem artis rhetoricae esse in principio nostrae disputationis
211 40| corporis moderatio. Haec enim in tantum excellit, ut etiam
212 40| inflata vel anhelata vel in faucibus frendentia nec
213 41| supinus vultus, ne deiecti in terram oculi, ne inclinata
214 41| supercilia. Infinitum enim in his quoque rebus momentum
215 41| mordere deforme est, cum etiam in efficiendis verbis modicus
216 42| obtinet consuetudo. Nam in arte qualibet exercitata
217 43| ut sine formidine faciat in publicis quaestionibus,
218 43| cum consuetudine gessit in privatis. A. Vere intellegis
219 43| optime prosequeris. Nam ut in castris miles, sic in domo
220 43| ut in castris miles, sic in domo orator debet erudiri,
221 43| alienos loqui desiderat, cum in omni parte vitae honestas
222 43| pernecessaria est, maxime in sermonibus, quia fere cuiusque
223 43| prolata. Nam bonus modus est in loquendo, tamquam in ambulando,
224 43| est in loquendo, tamquam in ambulando, clementer ire,
225 43| radicibus procedant virtutes, in quibus animae est nobilitas,
226 43| nimis. A. Est et vere est in omni re necessarium, quia
227 43| quidquid modum excedit, in vitio est. Ideo virtutes
228 43| vitio est. Ideo virtutes in medio sunt positae, de quibus
229 44| exercitationem esse necessariam: in quo melius est habendum
230 44| habendum sermonis studium quam in virtutum excellentia, quae
231 44| desiderat. K. Tempera te in utrumque, ne aut prolixitas
232 44| his? A. Has intellexerunt in natura humana et summo studio
233 45| propriam tribuens dignitatem: in hac divinitatis cultus et
234 45| tribuitur cultus: gratia, in qua amicitiarum et officiorum
235 45| inter aliquos convenit: par in omnes aequabile est: iudicatum,
236 46| quam magnis et honestis in rebus multum animus in se
237 46| honestis in rebus multum animus in se fiduciae certa cum spe
238 46| perpessio: perseverantia est in ratione bene considerata
239 46| Temperantia est rationabilis in libidinem atque in alios
240 46| rationabilis in libidinem atque in alios non rectos impetus
241 46| vitae modus seu animi seu in corporis motibus ubique
242 47| servaverunt, cur nos ab his in multis devio errore declinamus,
243 47| declinamus, cum haec nunc in fide et caritate observantibus
244 47| hae excellentes virtutes in nostra relegione christiana
245 47| sapientia excellentius, et in Iob recolo scriptum: ecce
246 47| quam Christi; quod enim in illo anima quaerit, non
247 47| revolabit ad quietem et intrabit in gaudium domini sui. K. Magnum
248 47| beatum, domine mi rex, et in hac virtutum quadriga, de
|