20 - Carmen XII In S. Felicem

Saepe boni domini caris famulantur alumnis
Mente pia, et patrio subjecta tuentur amore
Mancipia, hisque favent cura propiore fovendis,
Quos magis indiguos opis, et virtute carentes
Affectu rimante vident. Et si quis eorum,
Moris ut humani solemnis postulat usus,
Votum aliquod celebrare velit, neque possit egenis
Id patrare opibus, studio curatur herili
Servus inops, cui dives opum, queis pauper egebat,
Contulerit dominus cumulandae impendia mensae.
Haec mihi conditio est data sub Felice patrono:
Nulla mihi ex me sint, ut sint mihi cuncta per illum;
Namque ad Natalem nunc ipsius, ut quidem et ante
Praeteritis, quibus ista dies mihi floruit, annis,
Non erat unde epulum votis solemne pararem,
Instabatque dies, nec adhuc mihi prompta facultas
Ex aliquo suberat: subito ecce patronus abundans
Unde dapem largam struerem geminos dedit una
Cum nutrice sues, quorum de carne cibatis
Pauperibus, nos materiam ex animalibus iisdem
Sumpsimus, egregiis quoniam miracula signis
Per pecudes ipsas nuper Deus edidit, alta
Destimulans ratione homines attendere Christo,
Nec desiderium carnis praeferre fidei
Namque ad avaritiae nostrae lacrymabile probrum
Per pecora humanae rationis egentia summum
Signa dedisse Deum, series recitanda docebit.
Non afficta canam, licet arte poematis utar:
Historica narrabo fide sine fraude poetae:
Absit enim famulo Christi mentita profari:
Gentibus hae placeant, ut falsa colentibus, artes.
At nobis ars una fides, et musica Christus,
Qui docuit miram sibimet concurrere pacem
Disparis harmoniae quondam, quam corpus in unum
Contulit assumens hominem, qui miscuit almum
Infusa virtute Deum, ut duo conderet in se,
Distantesque procul naturas redderet unum.
Ut Deus esset homo, Deus est homo factus ab ipso,
Qui Deus est, genitore Deo, cui gratia non est,
Sed natura, quod est summi Patris unicus haeres,
Solus habens proprium, quod munere praestat habere
His quibus alma fides dederit divina mereri.
Ille igitur vere nobis est musicus auctor,
Ille David verus, citharam qui corporis hujus
Restituit putri dudum compage jacentem,
Et tacitam ruptis antiquo crimine chordis
Assumendo suum Dominus reparavit in usum,
Consertisque Deo mortalibus, omnia rerum
In speciem primae fecit revirescere formae,
Ut nova cuncta forent, cunctis abeunte veterno.
Hanc renovaturus citharam Deus ipse magister,
Ipse sui positam suspendit in arbore ligni,
Et cruce peccatum carnis perimente, novavit.
Atque ita mortalem numeris caelestibus aptam
Composuit citharam variis ex gentibus unam,
Omnigenas populos compingens corpus in unum.
Inde lacessitis fidibus de pectine Verbi
Vox Evangelicae testudinis omnia complet
Laude Dei: toto Christi chelys aurea mundo
Personat innumeris uno modulamine linguis,
Respondentque Deo paribus nova carmina nervis.
Sed referam ad mea coepta pedem; nam tempus, et hora est
Promissas offerre dapes, apponere vobis
Prandia sollicitas caste sumenda per aures.
Non veteri repetam, quae sum dicturus, ab aevo.
Ante dies paucos istic spectata profabor.
Venerat huc quidam placitum sibi solvere votum
Urbis Abellinae de finibus advena nostris
Sedibus. Hic porcum studio curante paratum,
Dilatumque diu, ut simul annis, atque sagina
Cresceret, huc illinc perduxerat; atque ubi venit
Pingue pecus voti jugulat de more voven tum.
Fama suis magni per egentum accenderat acrem
Ora famem et cuncti magnae spe partis hiantem
Tendebant ad opima senes convivia faucem.
Interea largitor inops non partibus aequis
Dividit incisas carnes, medium suis aufert
Sinciput, et tantum secti coquit intima ventris,
Solaque pauperibus caesi vitalia porci
Dividit, ac totum sibi corpus habere relinquit,
Et votum complesse putat, laetusque redire
Incipit, ausus eas jumento imponere secum
Relliquias, et in his placiti se pignora voti
Sancta referre domum male credulus, in quibus idem
Damnum animae, nodumque viae portabat avarus,
Denique mox nec mille viam permissus abire
Passibus, elucente die, simul aggere plano,
Non tenebris pavitante, nec offendente salebris
Lapsus equo, et quasi fixus humi se tollere rursus
Ad consistendum reparato robore surgens
Non potuit, coepitque pedes clamare ligatos,
Idque probare jacens, plantis quasi compede junctis.
Hic aliud mirum casu sociatur in ipso:
Nam dum illum tanta cum debilitate jacentem
Moesta propinquorum circumstat turba suorum,
Jumentum, cui sola oneri porcina manebat,
Ascensore sui vacuum, et ductore relictum
Sponte sua se se nullo flectente refrenans
Tamquam offendiculi causam cognosceret ultro
Aut aliquem prohibere viam, qua coeperat ire,
Vidisset, sic fugit iter, cursumque retorsit,
Et properante gradu recucurrit ad hospita tecta
Omnibus antevolans, quos lapsi attenta tenebat
Cura viri, quem paulatim quasi corpore fracto
Nitentem, et genibus rigidis prodire negantem,
Caecaque vincla pedum pariter, meritumque ruinae,
Et causam poenae lacrimosa voce fatentem
Luce palam manibus grave subvectantibus aegri
Corpus, fida cohors sanctas referebat in aulas
Orantem medici Felicis ad ipsa reduci
Limina, mox illic certam reperire medelam.
Illum homines interque manus, interque catervas
In sacra vectatum mirantidus atria turbis,
Dispositi trino per longa sedilia coetu
Obstupuere senes, inopum miserabile vulgus,
Et socio canae residentes agmine matres.
Praeterea multi, sua quos devotio sanctis
Aedibus attulerat diversis eminus oris,
Viderunt insigne pium, cum tempore eodem,
Imo die, tam mira foret mutatio rerum.
Idem homo, qui paulo ante suo digressus ab iisdem
Liminibus gressu, nunc ipse redux alienis
Infertur pedibus, subvecto corpore pendens.
Parte alia stratus, nullo servante sequentum,
Hospitis ante fores etiam nunc carne suilla
Stabat onustus equus, neque quisquam notior illi
Astiterat, cui cura foret relevare gravatum
Fasce suo, et notis reducem subducere tectis.
Ille tamen velut humana ratione repletus
Quaerentique suos, et protinus opperienti
Astiterat similis, certo vestigia servans
Fixa loco, simul aure micans, et naribus efflans
Assuetorum hominum notos quaerebat odores.
Mirum erat hospitibus, quaenam fuga, qui status ille
Esset equi, notumque animal faciebat amicis
Ambiguum nova forma rei, neque quisquam erat index
Accidui, cunctis illum stipantibus intus,
Qui fuerat manibus sanctam portatus in aulam
Martyris, aeger ubi sancto pro limine fusus
Corpore projecto, et complexis postibus haerens,
Oscula figebat supplex, fletuque lavabat,
Seque recognoscens proprii caput esse doloris,
Tales se se ipsum dabat accusando querelas.
O mihi, qui talem merui desumere poenam
Hac in sede miser, qua, si miser adveniat quis,
Efficitur felix! Sed justum, parque maligno
Me fateor merito exitium cepisse, patique,
Ut reus ipsa inter modo limina puniar ardens
Exurente pedes simul, et stringente dolore,
In quibus, heu demens! oblati munera voti
Fraude fidem violans converti in damna salutis.
Est tamen, est aliquid, fateor, quod dicere possim
Jam mihi mutari grata vice tristia laetis,
Atque ipsas animo jam prosperiora tuenti
Infractis coepisse malis dulcescere poenas,
Ex quibus haec nunc ipsa mihi bene gratia venit,
Qua factum est mihi nunc, ut tam cito tangere rursus
Limina Felicis misero veneranda liceret.
Nam mihi si nullus, vel si levis iste fuisset
Casus, ut arreptum possem pertendere cursum,
Tunc magis infelix de prosperitate fuissem:
Mansisset mihi culpa nocens, neque vulnus adactum
Intus in ossa animae sensissem carne rebelli,
Occultasset enim meriti discrimen iniqui
Corporis illaesi vigor, et vinxisset inertem
Mens durata reum, nisi lapsum poena ligasset.
Ergo potens medice in Domini tu nomine Christi,
Felix, jam satis hoc tibi sit, Dominoque potenti,
Quod non ira mihi, pietas sed amica saluti
Supplicium peperit, devincto ut corpore culpa
Solveret: ecce malum servum, refugamque voracem
Jure retraxisti, injectis pro crimine vinclis.
Debitor infelix teneor, constringor, aduror,
Propositus cunctis divini forma timoris.
Mentibus haec omnes trepidis attendite, quae nunc
Me miserum reliquis documento ferre videtis.
Numquid enim hoc errore carent aliqui? Sed in uno
Exemplum fieri placuit, quo sit mea poena
In praejudicium quibus emendatio non est.
Sed jam parce tuo misero, precor, optime Felix,
Parce libens, succurre favens: dolor ultimus urget
Clamosas iterare preces: festinus adesto,
Ne mors praeveniat medicum festina morantem.
Sed scio, quod Domini manus haec, quae verberat, et quae
Parcet more suo: mihi tantum tu modo fesso,
Jamque fatiscenti propera laxare catenam,
Quam tu, sancte, vides, ego sentio: sicut operto
Clam tacitus vinclo fugitivi membra ligasti,
Sic invisibili medicina solve reversum.
Talia clamantem, dum postibus haeret in ipsis
Felicis sancti, lambensque per oscula tergit,
Attonitis illum pia turba et cernit, et audit
Coetibus: ipse jacens etiam nunc erigitur spe,
Increpitatque moras omnes, et tarda suorum
Obsequia, afferri porcum, totasque jubet mox
Pauperibus reddi partes, sibi vivere tantum
Concedi petit atque inopum saturamine pasci.
Certatim socii cito jussa fidelia curant.
Itur ad hospitium notum, deponitur illic
Sarcina jumento, carnes in frusta secantur,
Et divisa coquit spumantibus ignis alienis.
Cocta importantur patulis numerosa catinis.
Exsaturata fames inopum gratantia reddit
Verba Deo, et veniam petit, ut placata datori.
Nec mora: confestim voti ratione soluta
Debitor ille intus meritae compage catenae
Solvitur, et pedibus Domino miserante refectis,
Tamquam liber equus, vel ruptis cassibus ales
Evolat, et cervi salientis imagine currit.
Mira fides oculis obtenditur. Omnia gaudent
Tam facili pietate Dei, tantumque valenti
Felicis merito, ut coram adsit Christus in illo,
Pro meritis hominum moderans in utroque potenter,
Ut resipiscenti medicus sit, et ultor iniquo.
Cernite enim, quantae fuit illa injuria fraudis,
Qua miser ille prius diviserat inter egentes,
Seque, suem, atque istic ubi totum reddere votum
Debuerat, solum caput, intestinaque porci
Carpserat, et reliquam toto sibi corpore partem
Fecerat imprudens, atque improbus, et tamen ipsa,
Qua miser extiterat, factus mox fraude beatus
Commutante Deo pietatis verbere culpam.
Talis enim censura Dei est: sic temperat alti
Pondera judicii Deus arbiter, et pater, et rex,
Omnibus ut placidam moderato examine libret
Justitiam, et levior mixta bonitate potestas
Ante reos moneat stimulo, quam fulmine perdat,
Ut si profuerit praemissi verberis ictus,
Salva salus homini redeat commissa pigenti.
At siquis sacro monitus terrore flagelli
Noluerit sentire plagam, incuratus abibit,
Servatusque neci perfectam sentiet iram.
Ille igitur miser ante, dehinc mox ipse beatus
Tali sanatus carnemque, animamque medela.
Sed quia cognovit causam, agnoscensque jacentem
Poenituit, merito curam sibi memet in ipso
Repperit, inque brevi est expertus utrumque, quod omnes
Justa lege manet divinae pacis, et irae
Jus, et opus, maneat vindex ut jure superbos
Poena reos, pietas servet miserata fatentes.
Ergo relaxatis alacer vestigia vinclis
Idem ex incolumi cito debilis, et cito liber,
Ex modo captivo laeta cum voce redibat,
Exultans velut ille olim, quem matris ab alvo
Claudentem in verbo Domini Petrus, atque Johannes
Jusserunt validis in saltum assurgere plantis.
Dignus et hic pauper Speciosae limine portae,
Quem Deus ipse Petri Deus, et Felicis, eadem
Nunc verbi virtute sui sanavit apud nos
De casu claudum modo, qua sanaverat olim
Ex utero claudum: qua nunc ope laetus abibat,
Quique preces moestas in vulnere fuderat intus,
Ecce foris sano reddebat corpore grates.
Quidnam ego Felici possim redhibere patrono?
Quas illi referam tanto pro munere digne
Tam cito de tanto sanatus vulnere grates?
Non pretium statui medico, aut fastidia lecti
Tristia substinui, neque per scalpella, vel ignes,
Aut male mordaces vario de gramine succos,
Saevior et morbis, et vulneribus medicina
in corpus grassata meum est, velut accidit illis,
Quos humana manus suspecta visitat arte,
Semper et incerto trepidos solamine palpat.
En ego per breve nunc spatium perlatus ad ipsum
Felicis sancti solium, et projectus in ipso
Limine tam gelido, quam duro in marmore fractus,
Atque dolens jacui, et solus mihi sermo precandi,
Sola fides medicina fuit: nullum affore vidi,
Et sensi medicum. Quisnam hic medicus, nisi Christus
Ipse, vel a Christo Felix de nomine Christi,
Et virtute potens? Neutrum illo in tempore sensi,
Et tamen ipse fuit praesens in utroque, velut me
Peccantem argueret cito, sanaretque dolentem.
Par modus in specie varia mihi castigantis,
Parcentisque fuit Domini. Sanator, et ultor
Luminibus latuit, poena atque medela refulsit.
Nunc ego jam pleno perfectis ordine votis
Ibo domum gaudens medico, tutusque patrono
Aeternum Felice mihi; non jam ulla verebor
Occursura mihi, velut ante, pericla viarum:
Namque periclum aberit, quia causa soluta pericli est.
Non resoluta fides me vinxerat, et modo solvit
Rite soluta fides: tamen alliget, oro, tuus me
Semper amor, Felix: istam mihi necte catenam,
Qua tibi me numquam nec mors, nec vita resolvat.
Verum omnes quicumque meos videre dolores,
Inque tuo merito magnis insignibus altam
Conspexere manum Christi, cognoscere debent,
Quantum illis mea poena boni providerit, ut jam
Praecaveant de terrenis sibi parcere rebus,
Et, lucra dum captant, acquirere damna salutis.
Nam si de vili pecudis mihi carne alimentum
Pauperibus fraudasse malum fuit, et quid in illis,
Qui male divitias multo amplectuntur amore?
Defossisque suo pariter cum corde metallis
Incubitant, atque haec latitare superflua produnt,
Quae proprio longe secreta tuentur ab usu?
Quid facient? quidnam pro se tibi Christe loquentur?
Tantorum qui partem inopum invasere, nec ullam
Apposuere sibi de re superante salutem?
Unus abit missus. Nunc mensae grata secundae
Fercula ponemus: sed quamvis rursus eamdem
Diverso carnem conditam jure feremus.
Namque aliud vobis iterum, quod de sue mirum
Lusit opus Felix, mira novitate retexam.
Tempore res prior est: sed nostris ante libellis
Praeterita, in praesens tempus servata canetur.
Nec refert, quod opus quo sit sub tempore gestum;
Unus erit quoniam variis operator in annis,
Qui diversa facit sanctorum in laude suorum
Omnibus in terris rerum miracula Christus.
Agricolae quidam de nostris longius oris
Appula trans urbem Beneventum rura colentes
De grege setigero multis a foetibus unum
Lactea adhuc tenero pulsantem sumina rostro
Excerpsere sibi, et curatum tempore multo
Paverunt in vota suem, et coepere paratum
Ducere sacratam sancti Felicis ad aulam,
Corpore de magno ut multos mactatus egenos
Pasceret, et saturo gauderet paupere martyr.
Sed gravis arvina porcus superante pedum vim
Non potuit se ferre diu, primoque viarum
Limine succubuit sibimet, neque deinde moveri
Voce, manu, stimulis potuit: liquere jacentem,
Hospitibusque suis commendavere relictum
Moerentes Domini: mens anxia nutat in anceps:
Nam voti revocare viam pia pectora nolunt:
Rursum Felicis veneratum limina longe
Ire pudet vacuos devoti muneris. Ergo
Ambiguis talis sententia mentibus haesit,
Ut totidém lectos eadem de gente minores
Ad sua vota legant, quot erat provectus in annos
Ille, sua pressus qui mole manebat iners sus.
Quod devota fides obstricti debita voti
Maturare parans tali ratione putavit,
Pluribus ut modicis unum pensaret opimum.
Ergo sacrum hunc venere locum, votisque patratis
Hospitium rediere suum non cominus istinc.
Nam tum forte domos, quae circa martyris aulam,
Implerat solitis densata frequentia turbis.
Propterea procul hinc secreto in rure remotam
Contenti subiere casam, qua mane parabant
Ad reditum proferre pedem, cum prima ruberet
Parturiens aurora diem: tuguri fore aperta
Hospes homo egreditur tecto, notumque suem vir
Conspicit ante fores mirando astare paratur,
Tamquam se missum a Domino loqueretur adesse,
Atque salutanti similis vestigia lambit
Gaudentis Domini, et gestu subgrunnit alumno
Blandus, et olfaciens motando dat oscula rostro,
Seque, quasi votum debere agnoscat herile,
Ingerit, et tardos invitat gutture cultros.
Quo duce, quaeso, vias ignotis finibus egit,
Quosve pedes, tam longe ut posset currere, sumpsit,
Qui brevibus spatiis in primo fine viarum
Defecit fluidae depressus mole saginae ?
Certe nulla manus tantum pecus aggere longo,
Nec sinus advexit, nec mens sua tam spatiosam
Ignota regione viam penetrare subegit,
Quando homines etiam et mentis ratione vigentes,
Perque ignota regi faciles interprete lingua,
Si tamen hi careant duce, quo via luceat illis,
Caecus in externis regionibus implicat error.
Quisnam igitur direxit iter suis? unde voluntas,
Qua dominos sequeretur, ei vel sensus ut esset.
Conscius ad votum se longa aetate coactum
Unde haec cura fuit pecori, quae rara fideles
Excitat, ut tamquam proprio culpabilis actu
Pigra remansisset sancto sus cincta timore,
Contractam remanendo sibi, veniendo piare
Curaret culpam, et vitium pensaret inertis
Desidiae, quamvis sero comitata profectos
Obsequio dominos? Patet admirabile monstrum
Caelesti ditione datum tanto suis auso,
Solus ut iret iter longum, tantoque fuisse
Ingenio porcum, ignotis ut tramite recto
Digereret spatiis: quid et hoc tam grande quod illum
Transbeneventanis huc finibus advenientem
Publica seu medii constrata per aggeris audax
Miserit, occursus nusquam cepere frequentes,
Sive per occultos egit vestigia saltus,
Nulla manus ferro, fera vel fuit obvia morsu.
Quae solum duxit manus, aut protexit euntem?
Nempe oculos aliqua celatus nube fefellit,
Aere vel raptus vento mage, quam pede venit,
Et subito hospitium Domini delapsus ad ipsum
Constitit ignoto pro limine quadrupes hospes.
Dicam aliud, prope vicini mirabile signi.
Nam genere abjunctam pecus armentale juvencam
Quidam homines aeque longinqua huc sede profecti
Secretam primo lactantis ab ubere matris
Nutrierant nostris votivo munere pactam
Pauperibus, magna quos istic plebe coactos
Larga ope multorum Felicis gratia pascit.
Ergo ubi jam membris vitula exultabit adultis
Facta per excretum jam corpus idonea voto,
Promovere domo: sed, qui mos esse videtur
Persolvenda piis longe sua vota ferentum
Martyribus, plaustro subjunctam quo veherentur,
Aggressi hanc voluere jugo subjungere, quamvis
Insuetam, tamen ut mitem, jamque ante subactam
Usibus humanis, quibus illam e congrege coetu
Sustulerant domini parvam, tectisque, cibisque
Miscuerant: hinc ut domita feritate putantes
Sub juga se facilem docili cervice daturam,
Sollicitant palpante manu, et conantur in arctum
Ducere: at illa sibi solitos alludere tactus
Credula consentit primum, sequiturque vocantes.
Verum ubi jam propiata jugo conspexit habenas,
Cervicique suae persensit lora parari,
Indignata dolis, et permutata repente
Fit fera, nec cervice jugum, nec vincula collo
Suscipit, et victis manibus, lorisque recussis
Prosilit a coetu retinentum, et devia longe
Rura petit, fugiens dominos, assuetaque tecta.
Nec procul ex oculis hominum de more ferino
Se rapit, et caecis fugitivam saltibus abdit;
Nam fugiens dominos abeuntes eminus astans
Sic fugit, ut non se patiatur rure relinqui.
Denique ubi junctum gemino bove currere plaustrum
Conspicit, humanum sapit, et quasi conscia voto
Deberi se se, comes incipit esse profectis.
Nec longe comes est, tardis comes orbibus ire
Spernit, et excursu velut exultante gementes
Praetervecta rotas lenti moliminis agmen
Respicit ante volans, nec jam timet ad juga cogi,
Invisoque prius fit amica, et praevia plaustro,
Donec sacratam ventum Felicis ad aulam est.
Illic sponte gradum sistit, seseque vocanti
Applicat, et tamquam voti rea gaudet in ipso
Stare loco, propriam cui debet victima caedem.
Illa rebellis, et humanis non subdita vinclis
Ducitur ad placidam nullo luctamine mortem
Intemerata jugis summittens colla securi,
Pauperibus factura cibos de corpore caeso,
Laeta suum fundit dominorum in vota cruorem.
Quorsum isthaec? Numquid pecudum est, ut Apostolus inquit,
Cura Deo? Sed qui propter nos omnia fecit,
Omnia pro nobis operatur in omnibus auctor,
Atque per ignaras pecudes operantia nobis
Signa facit, brutas per clara insignia mentes
Sollicitans firmare fidem, et confidere vero,
Ut Dominum dociles linguis in verba solutis
Non taceant homines, quem signis muta loquuntur.