Liber secundus

Regina ut subitos imo sub pectore motus
Sensit, et adflatu divini Numinis aucta est:
haud mora, digressu volucris suspensa ministri,
exsurgit; montesque procul contendit in altos
festinans; ea cura animo vel prima recursat,
matronam defessam aevo, cui nulla fuissent
dona uteri (mirum dictu!) jam segnibus annis
foecundam, sextique gravem sub pondere mensis
protinus adfari, vocemque audire loquentis,
et spectare oculis sterili data pignora matri.
Ergo adcincta viae, nullos studiosa paratus
induitur, nullo disponit pectora cultu:
tantum albo crines injectu vestis inumbrans,
qualis stella nitet, tardam quae circuit Arcton,
hiberna sub nocte: aut matutina resurgens
Aurora: aut ubi jam Oceano Sol aureus exit.
Quaque pedes movet, hac casiam terra alma ministrat,
pubentesque rosas, nec jam moestos hyacinthos,
narcissumque, crocumque, et quidquid purpureum ver
spirat hians, quidquid florum per gramina passim
subgerit, immiscens varios natura colores.
Parte alia celeres sistunt vaga flumina cursus:
exsultant vallesque cavae, collesque supini:
et circumstantes submittunt culmina pinus;
crebraque palmiferis erumpunt germina silvis.
Omnia laetantur: cessant Eurique, Notique:
cessat atrox Boreas: tantum per florea rura
regna tenent Zephyri, caelumque tepentibus auris
mulcent, quaque datur, gradientem voce salutant.
Ut ventum ad sedes, vultu longaeva verendo
obcurrit conjux justi senis: atque repente
plena Deo, subitoque uteri concussa tumultu,
excipit amplexu venientem, ac talibus infit:
«O decus, o laudis, mulier, dux praevia nostrae,
caelitibus sola humanum quae digna reperta es
conciliare genus, coetusque adtollere ad astra
femineos: gremium cujus divinus obumbrat
palmes, inexhaustis terras qui compleat uvis:
quis me, quis tanto superum dignatur honore?
Tune procul visura humiles, Regina, penates
venisti? tune illa mei pulcherrima Regis
Mater ades? viden' ut nostra puer excitus alvo,
(cum mihi vix primas vocis sonus ambiat aures)
jam salit, et Dominum (ceu praecursurus) adorat?
Felix, Virgo, animi, felix, cui tanta mereri
credulitas dedit una: in te nam plena videbis
omnia, quae magni verax tibi dixit Olympi
aliger, arcano delapsus ab aethere cursu.»
Illa sub haec: «Miranda alti quis facta Tonantis,
o mater, meritas caelo quae tollere laudes
vox queat? Exsultant dulci mea pectora motu
auctori tantorum operum: qui me ima tenentem,
indignamque humilemque suis respexit ab astris.
Munere quo gentes felix ecce una per omnes
jam dicar: nec vana fides: ingentia quando
ipse mihi ingenti cumulavit munera dextra
Omnipotens, sanctumque ejus per saecula nomen,
et quae per magnas clementia didita terras
exundat, qua passim omnes sua jussa verentes
usque fovens, nullo neglectos deserit aevo.
Tum fortem exsertans humerum, dextramque coruscam,
insanos longe fastus, mentesque superbas
dispulit, adflixitque super: solioque potentes
deturbans dedit in praeceps, et ad ima repressit.
Extollensque humiles, aliena in sede locavit:
pauperiemque, famemque fugans, implevit egenos
divitiis: vacuos contra nudosque reliquit,
qui nullas opibus metas posuere parandis.
Postremo Sobolem (neque enim dare majus habebat),
aeternam Genitor Sobolem, saeclisque priorem
omnibus, aequalemque sibi, de sanguine fidi
suscepit pueri, tantis quod honoribus unum
deerat adhuc, non ille animi, morumque suorum
oblitus. Quippe id meditans promiserat olim
sacrificis proavorum atavis, stirpique nepotum.»
Haec virgo. At senior, nullus cui vocis ademptae
usus erat, supplex nunc gressum observat euntis,
virgineosque pedes, tactaeque dat oscula terrae:
nunc laetus tollit duplices ad sidera palmas,
quoque potest, solo testatur gaudia nutu:
ostenditque manu vatum tot scripta priorum:
quae quis, agente Deo, quondam, dum vita manebat,
edidit, et populis liquit celebranda futuris.
Scilicet effusum tacitis de nubibus imbrem
lanigerum in tergus: germenque e stirpe vetustae
arboris exsurgens: incombustumque sonoro
igne rubum: et priscis stellam de patribus ortam.
Quae dum cuncta gravi venturi haud inscia visu
percurrit relegens, alto cum corde volutat
conceptus Virgo insolitos, et ab aethere lapsam
progeniem, pluviae in morem, quae vellere molli
excepta, haud ullos sonitus, nec murmura reddit.
Seque rubum, virgamque, alto se denique missam
sidus grande mari prorsum agnoscitque videtque:
non tamen ausa loqui tanto aut se ducere dignam
munere: sed tacito affectu tibi, maxime divum,
grates, Rector, agit, mentemque ad sidera tollit.
Et jam Luna cavum ter luce repleverat orbem,
ter solitas de more intrarat caeca latebras:
cum Virgo in patriam reditum parat, omnia quando
certa videt. Subeunt dilectae grata parentis
adloquia, adsuetaeque piis sermonibus aedes:
quaeque salutantis voces ac verba ministri
audiit, et primos excepit cella volatus:
cella choris superum lustrata, et cognita caelo.
Ergo iter inceptum, caris digressa propinquis,
Accelerat: relegitque viam per nota locorum.
Nec mora, nec requies usquam: nec lumina flectit,
(Caelicolum quamvis sacro circumdata coetu)
donec ad optatum pervenit sedula limen.
Atque ibi, dum consueta suo cum pectore versat
gaudia, paulatim maturi tempora ventris
adventare videt: scires jam Numen in illa
grande tegi; nullos adeo sentire dolores
dat superum Genitor, nullaque ex parte gravari.
Interea terra parta jam pace, marique,
Augustus pater aeratis bella impia portis
clauserat, et validis arctarat vincta catenis:
dumque suas regnator opes, viresque potentis
imperii, exhaustasque armis civilibus urbes
nosse cupit; magnum censeri jusserat orbem,
describi populos late, numerumque referri
cunctorum ad sese capitum, quae maxima tellus
sustinet, et rapido complectitur aequore Nereus.
Ergo omnes lex una movet: sua nomina mittunt,
qui montes, Aurora, tuos, regna illa feracis
Armeniae, qui convalles, atque alta Niphatae
saxa tenent, longe pictis gens nota pharetris,
gens fines lustrare suos non segnis, et arcu,
qua vagus Euphrates, qua devius exit Araxes,
felices tractus, et late munere divum
concessos defendere agros bene olentis amomi.
Censetur Tauri passim, censetur Amani
Incola: praedatorque Cilix: et Isaurica quisquis
rura domat: quicumque tuas, Pamphylia, silvas:
quique Lycaoniam, felicia jugera, quique
flaventem curvis Lyciam perrumpit aratris.
Jam clari bello Leleges, populique propinqui
jussa obeunt: gens quaeque suo dat nomina ritu.
Qui Ceramon, bimaremque Gnidon: quique alta tuentur
moenia, dispositis ubi circumsepta columnis
tollit se nivei moles operosa sepulcri,
barbara quam rapto posuit regina marito:
et quos Maeandri, toties ludente recursu,
unda rigat, rigat ipse suo mox amne Cayster,
herboso niveos dum margine pascit olores:
quosque metalliferis veniens Pactolus ab antris
circuit, et rutila non parcior Hermus arena:
Mysorum manus omnis, Apollineaeque Celenae:
Idaque, Rhoetaeaeque arces, celebrataque Musis
Pergama, Sigaeumque jugum, Priameia quondam
regna armis, ducibusque, ducum nunc nota sepulcris:
Quae nauta, angustum dum praeterit Hellespontum,
ostendens sociis: «Hoc, inquit, litore flentes
Nereides steterant, passis cum moesta capillis
ipsa suum de more Thetis clamaret Achillem.»
His et Bithynae classes, et Pontica late
accedit regio: paret scopulosa Carambis:
parendi studio fervet simul alta Sinope:
fervet Halys: quique immensis procul amnibus auctus
Cappadocum medios populos discriminat Iris:
Thermodonque, Halybesque, adtritaque saxa Prometheo.
Praeterea qua se Thracum Mavortia tellus
Pandit, et algentem Rhodope procurrit in Haemum:
qua Macetum per saxa ruit torrentibus undis
Axius, umbrosaeque tegunt Halyachmona ripae:
quaque jacet diris omen Pharsalia bellis,
et bis Romana ferales clade Philippi,
conveniunt populi certatim, et jussa facessunt.
Vos etiam vestros his adjunxistis alumnos,
vicinae passim vacuis jam moenibus urbes,
antiquae Graiorum urbes, gens optima morum
formatrix, clara ingeniis et fortibus ausis:
seu quae litoreos tractus, montesque tenetis:
seu quae per medias dispersae exsurgitis undas.
Tum latus Epiri, qua formidabile nautis
adtollunt summo caput Acroceraunia caelo.
Urget opus: jamque Alcinoi dat regia censum:
Illyricaeque manus; impacatique Liburni,
litoraque Ionio passim pulsata profundo.
Nec tu, cui late imperium terraeque, marisque
bellatrix peperit virtus, et Martius ardor,
non populos, non ipsa tuas, terra inclyta, gentes
describis, terra una armis, et foeta triumphis,
una viris longe pollens, atque aemula caelo:
nubiferae quam praeruptis anfractibus Alpes
praecingunt, mediamque pater secat Apenninus,
et geminum rapido fluctu circumtonat aequor.
Descripsere suos (quamvis non axe sub uno)
hinc Rhenus pater indigenas, hinc latior undis
Danubius, qu, silvarum per vasta volutus,
pascere non populos, non lambere desinit urbes,
donec ad optatam rapido venit agmine Peucen.
Quin et proceras scrutatur Gallia silvas,
Gallia Caesareis Latio dignata triumphis:
quam Rhodanus, quam findit Arar, quam pemeat ingens
Sequana, piscosoque interluit amne Garumna.
Tum quas piniferis gentes praerupta Pyrene
rupibus Herculeas prospectat ad usque columnas,
cogit Anas, cogit ripa formosus utraque
Duria, et albenti Baetis praecinctus oliva,
auratamque Tagus volvens sub gurgite arenam,
quique suo terras insignit nomine Iberus.
Parte alia, vastas circumvocat Africa vires:
Getuli, Maurique duces rimantur opaci
Atlantis nemora, et dispersa mapalia silvis.
Scribitur et vacuis ut quisque inventus arenis,
seu pastor, seu subcinctis venator in armis
observans saevos latebrosa ad tesqua leones.
Massylum quicumque domos, quicumque repostos
Hesperidum lucos, munitaque montibus arva
incolit, et ramis nativum decutit aurum,
et qui vertentes immania saxa juvencos
flectit arans, qua devictae Carthaginis arces
procubuere, jacentque infausto in litore turres
eversae. Quantum illa metus, quantum illa laborum
urbs dedit insultans Latio et laurentibus arvis!
nunc passim vix relliquias, vix nomina servans,
obruitur propriis non agnoscenda ruinis.
Et querimur, genus infelix, humana labare
membra aevo, cum regna palam moriantur et urbes.
Jamque Macas idem ardor habet: venere volentes
Barcaei: venere suis Nasamones ab arvis:
navifragas qui per Syrtes, infidaque circum
litora, moerentum spoliis onerantur, et altos
insiliunt nudi cumulos exstantis arenae,
inque suas vertunt aliena pericula praedas.
Postremo Psylli, Garamanticaque arva tenentes:
quique Cyrenaeas suspendunt vomere glebas,
laudatasque legunt succis praestantibus herbas.
Quique Jovis palmeta, Hasbytarumque recessus:
Marmaricas qui late oras, qui pascua servant
Aegypti, Meroesque, sacer quos Nilus inundat,
Nilus ab aethereo ducens cunabula caelo.
Nec minus et casta senior cum Virgine custos
ibat, ut in patria nomen de more genusque
ederet, et jussum non segnis penderet aurum.
Ille domum antiquam, et regnata parentibus arva
invisens, secum proavos ex ordine reges,
claraque facta ducum, pulchramque ab origine gentem
mente recensebat tacita: numerumque suorum,
(quamvis tunc pauper, quamvis incognitus ipsis
agnatis) longe adveniens explere parabat.
Jam fines, Galilaea, tuos emensus, et imas
Carmeli valles, quaeque altus vertice opacat
rura Thabor, sparsamque jugis Samaritida terram
palmiferis; Solymas a laeva liquerat arces:
cum simul e tumulo muros, ac tecta domorum
prospexit, patriaeque agnovit moenia terrae.
Continuo lacrimis urbem veneratur obortis
intenditque manus, et ab imo pectore fatur:
«Bethlemiae turres, et non obscura meorum
regna Patrum, magnique olim salvete penates,
tuque o terra, parens regum, visuraque Regem,
cui Sol et gemini famulantur cardinis axes,
salve iterum: te vana Jovis cunabula, Crete
horrescet, ponetque suos temeraria fastus:
moenia te Dircaea trement: ipsamque pudebit
Ortygiam geminos Latonae extollere partus.
Parva loquor: prono veniet diademate supplex
illa potens rerum, terrarumque inclyta Roma,
et septemgeminos submittet ad oscula montes.»
Dixit, et extrema movit vestigia voce:
maturatque viam senior, tardumque fatigat
vectorem, et visas gressum molitur ad oras.
Et jam prona dies fluctus urgebat Iberos,
purpureas pelago nubes aurumque relinquens.
Ecce autem magnis plenam conventibus urbem
protinus, ut venere, extremo e limine portae
adspiciunt: mistum confluxerat undique vulgus,
turba ingens: credas longinquo ex aequore vectas
ad merces properasse: aut devastantibus arva
hostibus, in tutum trepidos fugisse colonos.
Cernere erat, perque anfractus, perque arcta viarum,
cuncta replesse viros, confusoque ordine matres:
permistos pecori agricolas; hos jungere plaustra:
hos intendere vela: alios discumbere apertis
porticibus: resono compleri cuncta tumultu:
accensos variis lucere in partibus ignes.
Quae pater admirans, tacito dum singula visu
percurrit, circumque domos, et limina lustrat,
nec superesse locum tecto videt: «Ibimus, inquit,
quo Deus, et quo sancta vocant oracula patrum.»
Est specus haud ingens parvae sub moenibus urbis;
Incertum, manibusne hominum, genione potentis
naturae formatus, ut haec spectacula terris
praeberet, tantosque diu servatus in usus,
hospitio caelum acciperet; cui plurima dorso
incumbit rupes, pendentibus undique saxis
aspera: et exesae cingunt latera ardua cautes:
defunctis operum domus haud ingrata colonis.
Huc heros tandem, superata ambage viarum,
sic monitus, ducente Deo, cum Conjuge sancta
devenit, multaque senex se nocte recepit.
Ac primum siccis ramalibus excitat ignem:
stramineoque toro comitem locat: aegra cubantis
membra super vestem involvens: mox adligat ipsos
permulcens, jam non duros, jam sponte sequentes
quadrupedes, ut forte aderat foenile saligna
subfultum crate, et palmarum vimine textum.
Nunc age, Castaliis quae nunquam audita sub antris,
Musarumve choris celebrata, aut cognita Phoebo,
expediam: vos secretos per devia calles,
Caelicolae, vos (si merui) monstrate recessus
intactos. Ventum ad cunas, et gaudia caeli,
mirandosque ortus, et tecta sonantia sacro
vagitu. Stat ferre pedem, qua nulla priorum
obvia sint oculis vatum vestigia nostris.
Tempus erat, quo nox, tardis invecta quadrigis,
nondum stelliferi mediam pervenit Olympi
ad metam, et tacito scintillant sidera motu:
cum silvaeque, urbesque silent, cum fessa labore
accipiunt placidos mortalia pectora somnos:
non fera, non volucris, non picto corpore serpens
dat sonitum, jamque in cineres consederat ignis
ultimus: et sera perfusus membra quiete
scruposo senior caput adclinaverat antro.
Ecce autem nitor ex alto novus emicat, omnemque
exsuperat veniens atrae caliginis umbram
auditique chori superum, et caelestia curvas
agmina pulsantum citharas, ac voce canentum.
Agnovit sonitum partusque instare propinquos
haud dubiis Virgo sensit laetissima signis.
Protinus erigitur stratis, caeloque nitentes
adtollit venerans oculos, ac talia fatur:
«Omnipotens Genitor, magno qui sidera nutu,
aeriosque regis tractus, terrasque, fretumque,
ecquid adest tempus, quo se sine labe serenam
efferat in lucem Soboles tua? quo mihi tellus
rideat et teneris depingat floribus arva?
En tibi maturos fructus, en reddimus ingens
depositum: tu, ne qua pio jactura pudori
obrepat, summo defende, et consule caelo.
Ergo ego te gremio reptantem, et nota petentem
ubera, care puer, molli studiosa fovebo
amplexu: tu blanda tuae dabis oscula matri
adridens: colloque manum, et puerilia nectes
brachia, et optatam capies per merabra quietem.»
Sic memorat, fruiturque Deo: comitumque micanti
Agmine, divinisque animum concentibus explet.
Atque olli interea, revoluto sidere, felix
hora propinquabat. Quis me rapit? Accipe vatem,
Diva, tuum; rege, Diva, tuum: feror arduus altas
in nubes: video totum descendere caelum
spectandi excitum studio. Da pandere factum
mirum, indictum, insuetum, ingens: absistite, curae
degeneres, dum sacra cano. Jam laeta laborum,
jam non tacta metu, saecli Regina futuri
stabat adhuc, nihil ipsa suo cum corde caducum,
nil mortale putans: illam Natusque Paterque
quique prius quam Sol caelo, quam Luna niteret,
Spiritus obscuras ibat super igneus undas,
stant circum, et magnis permulcent pectora curis.
Praeterea redeunt animo quaecumque verendus
dixerat interpres: acti sine pondere menses,
servatusque pudor: clausa cum protinus alvo
(o noctem superis laetam, et mortalibus aegris!),
sicut erat foliis, stipulaque innixa rigenti,
divinum, spectante polo, spectantibus astris,
edit onus. Qualis rorem cum vere tepenti
per tacitum matutinus desudat Eous:
et passim teretes lucent per gramina guttae:
terra madet, madet adspersa sub veste viator
horridus, et pluviae vim non sensisse cadentis
admirans, gelidas udo pede proterit herbas.
Mira fides! Puer aethereas jam lucis in auras
prodierat: foenoque latus male fultus agresti,
impulerat primis resonum vagitibus antrum.
Alma Parens nullos intra praecordia motus,
aut incursantes devexi ponderis ictus
senserat; haerebant immotis viscera claustris.
Haud aliter, quam cum purum specularia Solem
Admittunt: lux ipsa quidem pertransit, et omnes
irrumpens laxat tenebras, et discutit umbras;
illa manent inlaesa, haud ulli pervia vento,
non hiemi, radiis sed tantum obnoxia Phoebi.
Tunc Puerum tepido Genitrix involvit amictu,
exceptumque sinu, blandeque ad pectora pressum
detulit in praesepe: hic illum mitia anhelo
ore fovent jumenta. O rerum occulta potestas!
Protinus agnoscens Dominum procumbit humi bos
cernuus, et mora nulla, simul procumbit asellus
submittens caput, et trepidanti poplite adorat.
Fortunati ambo! non vos aut fabula Cretae
Polluet, antiqui referens mendacia furti,
Sidoniam mare per medium vexisse puellam:
aut sua dum madidus celebrat portenta Cithaeron,
infames inter thyasos, vinosaque sacra
arguet obsequio senis insudasse profani:
solis quippe Deum vobis, et pignora caeli
nosse datum, solis cunabula tanta tueri.
Ergo dum refugo stabit circumdata fluctu
terra parens; dum praecipiti vertigine caelum
volvetur; Romana pius dum templa sacerdos
rite colet; vestri semper referentur honores:
semper vestra fides nostris celebrabitur aris.
Quis tibi tunc animus, quae sancto in corde voluptas,
o Genitrix, cum muta tuis famulantia cunis,
ac circum de more sacros referentia ritus
adspiceres Domino genua inclinate potenti,
et sua commotum trahere ad spectacula caelum?
Magne Pater, quae tanta rudes prudentia sensus
leniit? informi tantos quis pectore motus
excivit calor, et pecudum in praecordia venit?
ut quem non reges, non accepere tot urbes,
non populi, quibus una aras et sacra tueri
cura fuit; jam bos torpens, jam segnis asellus
auctorem late possessoremque salutent?
Vocibus interea sensim puerilibus heros
Excitus, somnum expulerat, noctemque fugarat
ex oculis, jamque Infantem videt, et videt ipsam
majorem adspectu, majori et lumine Matrem
fulgentem, nec quoquam oculos, aut ora moventem,
sublimemque solo, superum cingente caterva
aligera. Qualis, nostrum cum tendit in orbem,
purpureis rutilat pennis nitidissima Phoenix,
quam variae circum volucres comitantur euntem:
illa volans, Solem nativo provocat auro
fulva caput, caudam et roseis interlita punctis
caeruleam: stupet ipsa cohors plausuque sonoro
per sudum strepit innumeris exercitus alis.
Miratur lucem insolitam, miratur ovantes
Caelicolum cantus senior: tum victus, et amens,
adtonitusque animi, tantisque ardoribus impar
corruit, et geminas vultum demisit in ulnas:
adfususque diu telluri immobilis haesit.
Hic illum superi juxta videre jacentem,
vidit Dia Parens: nec longum passa seniles
obduci tenebris oculos: dat surgere, et aegrum
substentare genu, tremulisque insistere plantis,
divinosque pati vultus, superique nitorem
ignis, et aethereas vibrantia lumina flammas.
Ille, ubi paulatim vires, animumque resumpsit;
nodoso incumbens baculo, modulantia primum
agmina, Reginamque deum de more salutat.
Mox ipsum accedens praesepe ulvaque palustri
impositum spectans Dominum terraeque, marisque,
(o timor, o mentis pietas!) puerilia membra
non ausus tractare manu, cunctatur: ibi auram,
insperatam auram divino efflantis ab ore
ore trahens, subito correptus numinis haustu,
adflatusque Deo, sic tandem voce quieta
incipit, et lacrimis oculos subfundit obortis:
«Sancte Puer, non te Phariis operosa columnis
atria, non variata Phrygum velamina textu
excepere (jaces nullo spectabilis auro),
angustum sed vix stabulum, male commoda sedes,
et fragiles calami, lectaeque paludibus herbae
fortuitum dant ecce torum: laqueata tyrannos
tecta, et regifico capiant aulaea paratu:
te Pater aeterno superum ditavit honore
illustrans: tibi siderei domus aurea caeli
plaudit, inexstinctosque parat Natura triumphos.
Et tamen hanc sedem Reges, haec undique magni
antra petent populi: longe quos caerula Calpe
litore ab occiduo, nigrisque impellet ab Indis
Sol oriens: quos et Boreas et fervidus Auster
diverso inter se certantes cardine mittent.
Tu pastor, tu dispersas revocare per agros
missus oves late, pectusque obferte periclis.
Prodigus ah nimium vitae, per tela, per hostes
obscurum nemus irrumpens, rabida ora luporum
compesces, saturumque gregem sub tecta reduces.
O mihi certa fides superum, decus addite terris,
Nate Deo, Deus ipse, aeterno e lumine lumen:
te te ego, te circum Genitrix, laetique ministri
concinimus, primique tuos celebramus honores,
longaque perpetuis indicimus orgia fastis.»