III.C. De bonis fortunae

Fortune autem bona sunt ista: opulentia, prelatio, gloria.

III.C.1. De opulentia

Ad opulentiam referuntur predia, clientele, peculium, thesaurus, ornatus.

III.C.1.a. De praediis

In prediis edificia et agri numerantur. Cauendum est autem, si ipse edifices, ne extra modum sumptus prodeas. Obseruanda autem in edificando mediocritas.

Auream quisquis mediocritatem

diligit, tutus caret obsoleti

sordibus tecti, caret inuidenda

sobrius aula.

Ornanda est enim dignitas domo, non ex domo tota querenda; nec domo dominus sed domus domino debet honestari. Nulla quidem domus parua que multos recipit amicos; ampla autem domus, si in ea est solitudo, dedecori est domino, maxime si alio domino solita est frequentari. Odiosum est enim, cum a pretereuntibus dicitur:

‘O domus antiqua, quam dispari

dominaris domino!’

Audi poetam:

Quem res plus nimio delectauere secunde,

mutate quatient. Si quid mirabere, pones

inuitus. Fuge magna, licet sub paupere tecto

reges et regum uita precurrere amicos.

Et alius poeta dicit:

O uite tuta facultas

pauperis angustique lares! O munera nondum

intellecta deum!

Ideo sequamur in edificio temperantiam illius de quo legitur:

Huic epule uicisse famem, magnique penates

submouisse hiemem tecto.

Laudabilis est enim multa suppellex in paruo lare, namque

exilis domus est, ubi non et multa (super)sunt

et dominum fallunt et prosunt furibus.

Magnitudo enim domus sollicitudines non expellit.

Intactis opulentior

thesauris arabum et diuitis Indie

cementis licet occupes

tirrenum omne tuis;

si figat adamantinos

summis uerticibus seua necessitas

clauos, non animum metu,

non mortis laqueis expedies capud.

Diuesne prisco natus ab Inacho

nil interest, an pauper et infima

de gente sub diuo morieris:

uictima nil miserantis Orci.

Omnes eodem cogimur, omnium

uersatur urna serius ocius

sors exitura.

Non domus et fundus, non eris aceruus et auri

egroto domini deduxit corpore febres.

Qui cupit aut metuit iuuat illum sic domus et res

ut lippum picte tabule, fomenta podagram.

Pallida mors equo pulsat pede pauperum tabernas

regumque turres.

III.C.1.b. De clientelis

In clientelis officium sit domini primum necessaria prebere, secundum opera exigere. Errat dominus, si estimat seruitutem in totum hominem descendere: pars melior eius excepta est. Corpora obnoxia sunt dominis, mens sui iuris est, adeo libera et uaga, ut nec ab hoc carcere, cui inclusa (est), teneri possit, quo minus impetu suo utatur et ingentia agat et in infinitum comes celestibus exeat. Ideo sic cum inferiore uiuas, quemadmodum superiorem tecum uelis uiuere. Quotiens in mentem uenerit quantum tibi in seruum (liceat), ueniat in mentem tantundem in te domino tuo licere.

Familiaris domini officium est primum ad mores domini suos reducere, quem his uerbis format poeta:

Dulcis inexpertis cultura potentis amici,

expertus metuet. Tu, dum tua nauis in alto est,

hoc caue ne mutata retrorsum te ferat aura.

Oderunt hilarem tristes tristemque iocosi,

sedatum celeres, agilem gnauumque remissi;

potores bibuli media de nocte falerni

oderunt porrecta negantem pocula.

Deme supercilio nubem; plerumque modestus

occupat obscuri speciem, taciturnus acerbi.

Consentire suis studiis qui crediderit te,

fautor utroque tuum laudabit pollice ludum.

Secundum officium est dignos domino commendare, indignos cauere. Vnde poeta:

Qualem commendes etiam atque etiam aspice, ne mox

incutiant aliena tibi peccata pudorem.

Fallimur et quondam non dignum tradimus: ergo

quem sua culpa premet, deceptus omitte tueri,

ut penitus notum, si temptent crimina, serues

tuterisque tuo fidentem presidio.

Nam

iam tua res agitur, paries cum proximus ardet,

et neglecta solent incendia sumere uires.

Tercium est cohibere auaritiam et libidinem, unde idem poeta:

Non te semper inobs agitet uexetque cupido.

Non ancilla tuum iecur ulceret ulla.

Quartum est abicere elationem, iuxta illud:

Nec tua laudabis studia aut aliena reprendes.

Tu cede potentis amici

lenibus imperiis.

Quintum est a querimoniis supersedere, unde idem poeta:

Coram rege suo de paupertate tacentes

plus poscente ferent; distat, sumasne pudenter

aut rapias.

Nam tacitus pasci si posset coruus, haberet

plus dabis et rixe multo minus inuidieque.

Quare autem tam studiose hec sint seruanda, docet dum dicit:

Principibus placuisse uiris non ultima laus est.

Serui officium est quicquid ab eo exigitur complere, nec aliqua grauari penuria. Verum (est) illud poete:

Non sibi sed domino grauis est, que seruit, egestas.

Summopere autem caueat garrulitatem.

Nam lingua mali pars pessima serui.

Talem autem, si fas est, dominum eligat cui seruire non sit indecorum. Dignitate enim dominantium honestantur obsequia seruorum.

III.C.1.c-e. De peculio, thesauro, ornatu

De peculio uero, thesauro, ornatu, que communi nomine diuitie dicuntur, est illud philosophi satis eleganter dictum: ‘Nichil,’ inquit, ‘est tam angusti animi tamque parui quam amare diuitias.’ Ideo magnus est qui sic utitur auro ut fictilibus, nec minor ille qui sic fictilibus ut auro. Nichil honestius magnificentiusque quam peccuniam contempnere, si non habeas, si habeas, ad liberalitatem conferre. Nimis enim illiberalis uidetur fuisse qui dixit:

Ego spem pretio non emo.

A cuius re(i) nimio desiderio his causis reuocari debemus. Prima est quia breuis est uita.

Vite sum(m)a breuis spem nos uetat inchoare longam.

Qui(s) scit an adiciant hodierne crastina uite

tempora dii superi?

Idcirco

quid sit futurum cras fuge querere!

Prudens futuri temporis exitum

caliginosa nocte premit deus

ridetque, si mortalis ultra

fas trepidat. Quod adest memento

componere equus!

Ille potens

letusque degit cui licet in diem

dixisse ‘uixi’; cras uel atra

nube polum pater occupato

uel sole puro.

Letus in presens animus quod ultra est

oderit curare et amara lento

temperet risu: nichil est ab omni

parte beatum.

In hoc quidem omnes fallimur quod mortem non prospicimus: magna pars eius iam preteriit. Quicquid etatis retro est, mors tenet. Ideo fige in animo te sine intermissione cotidie mori.

Secunda causa: quia amor habendi uirtutes inuertit, iuxta illud:

Perdidit arma, locum uirtutis deseruit qui

semper in augenda festinat et obruitur re.

Nam neque diuitibus contingunt gaudia solis,

nec uixit male qui natus moriensque fefellit.

Sed dicit auarus:

Vnde habeas querit nemo, sed oportet habere.

Et genus et uirtus, nisi cum re, uilior alga est.

Nil satis est, inquit, quia tanti quantum habeas sis.

Quantum quisque sua nummorum seruat in archa,

tantum habet et fidei.

Nil habet infelix paupertas durius in se

quam quod ridiculos homines facit.

Magnum pauperies obprobrium iubet

quiduis et facere et pati.

Sed genus et formam regina Pecunia donat.

Virtus, fama, decus, diuina humanaque pulcris

parent diuitiis; quas qui contraxerit, ille

clarus erit, fortis, iustus, sapiens, etiam rex.

Sed tamen hoc in contrarium cedit illi. Pro uirtutibus enim affert peccunia uicium et infamiam, que est tercia causa contempnendi ea(m). Audi poetam:

Prima peregrinos obscena peccunia mores

intulit et turpi fregerunt secula luxu

diuitie molles.

Fecunda culpe secula nuptias

primum inquinauere et genus et domos.

Quod nobilitas nulla (sit) ex peccunia monstrat qui dicit:

Licet superbus ambules peccunia,

fortuna non mutat genus.

Quarta causa: quia amorem habendi nullus satiat questus, nam

improbe

crescunt diuitie, tamen

curte nescio quid semper abest rei.

Crescentem sequitur cura peccuniam

rnaiorumque fames.

Quanto quisque sibi plura negauerit,

a diis plura feret.

Multa petentibus

desunt multa. Bene est cui deus obtulit

parca, quod satis est, manu.

Pauper enim non est cui rerum suppetit usus.

Si uentri bene, si lateri est pedibusque tuis, nil

diuitie poterunt regales addere maius.

Crescit amor nummi, quantum (ipsa) peccunia crescit,

et minus hanc optat qui non habet.

Diues qui fieri uult

et cito uult fieri.

Quinta causa timor quem inuehit peccunia.

Pauca licet portes argenti uascula puri,

nocte iter ingressus comptum gladiumque timebis.

Cantabit uacuus coram latrone uiator.

Sexta causa est quia uult seruitutem querentis.

Sed certe misera est magni custodia census.

Imperat aut seruit collecta peccunia cuique,

tortum digna sequi potius quam ducere funem.

Idcirco assentior dicenti:

Et mihi res, non me rebus submittere conor.

Cum hec ita sint,

non possidentem multa uocaueris

recte beatum; rectius occupat

nomen beati qui deorum

muneribus sapienter uti

duramque callet pauperiem pati

peiusque leto flagitium timet.

Honesta enim res est leta paupertas. Illa uero non est paupertas, si leta est. Cui cum paupertate bene conuenit, diues est. Pauper est non qui parum habet sed qui plus cupit. Si uis diues fieri, non peccunie est adiciendum sed cupiditati detrahendum. Breuissima uia ad diuitias est contemptus diuitiarum. Contempnere enim omnia aliquis potest, habere omnia non potest. Ideo locupletior erat uacuus Diogenes omnia possidente Alexandro. Plus enim erat quod hic nollet accipere quam quod ille posset dare. Quid refert quantum illi in archa, quantum in horreis iaceat, si alieno im(m)inet, si non ques(i)ta sed querenda computat. Qui(s) sit diuitiarum modus queris: primus habere quod necesse est, proximus quod sat est. Parabile autem et appositum est quod natura desiderat; ad superuacua sudatur, ad manum est quod sat est.

III.C.2. De praelatione

Prelationum quoque temperandus est appetitus. Grauior est enim casus altitudinis. Verum quidem (de) eis legitur:

Quosdam precipitat subiecta potencia magne

inuidie; mergit longa atque insignis honorum

pagina.

Inuida fatorum series summis(que) negatum

stare diu nimioque graues sub pondere lapsus.

In se magna ruunt; letis hunc numina rebus

crescendi posuere modum.

O faciles dare summa deos eademque tueri

difficiles!

Fortunam enim citius reperias quam retineas.

Sepius uentis agitatur ingens

pinus et celse grauiore casu

decidunt turres feriuntque summos

fulgura montes.

Fortuna seuo leta negotio,

ludum insolentem ludere pertinax,

transmutat incertos honores,

nunc mihi, nunc alii benigna.

Laudo manentem; si celeres quatit

pennas, resigno que dedit et mea

uirtute me inuoluo probamque

pauperiem sine dote quero.

O fortuna ut numquam es perpetuo bona!

Secunda uero causa est quia simulationem aperit. Illis enim difficile est in potestatibus temperare qui per ambitionem sese probos simulauere. Sunt enim multi non ex animo sed ex fortuna modo humiles, modo elati, iuxta illud: Profecto sic est: omnibus nobis ut res se dant, ita magni atque humiles sumus.

Prelati itaque sit officium studia multitudinis ad suas utilitates allicere. Omnium enim rerum nec aptius quicquam ad prelationes tenendas quam diligi, nec alienius quam timeri. Tutius est enim uolentibus quam coactis imperare. Subiecti enim

quem metuunt oderunt; quem quisque odit perisse expetit.

Malus enim custos diuturnitatis metus; unde est illud:

Ad generum cereris sine cede et sanguine pauci

descendunt reges et sicca morte tiranni.

Econtra beniuolentia fidelis custos est etiam ad perpetuitatem; preconio enim laudis defunctum perhennem facit. Qui se metui uolent, a quibus timentur, eosdem metuant ipsi necesse est. Vnde philosophus: Potentem censes qui satellite latus ambit, qui quos terret ipse plus metuit? Dionisius, cultros metuens tonsorios, candente carbone sibi adurebat capillos. Alexander Phereus ex epulis in cubiculum ueniens ad uxorem, premittebat stipatores suos qui scrutarentur archas muliebres, ne quod in uestibus telum absconderetur.

Meminerit prelatus se priuatum fuisse. Nam sepe (spes) improbissimas amplectuntur insperata assecuti; omnesque deteriores sumus licentia. Prelatos torquent

miseri tumultus

mentis et cure laqueata circum

tecta uolantes.

Et, qua non grauior mortalibus addita cura,

Spes ubi longa uenit.

III.C.3. De gloria

Gloria stt alicuius magnifici uel bone artis late patens preconium. Ad hanc ob hoc (spectat) humana intencio, quia absque ea nostra uirtus non multis ignotescit, iuxta illud:

Paulum sepulte distat inertie

celata uirtus.

Preterea:

ut perhibent qui de magnis maiora locuntur,

secundam uitam dat gloria. Ait poeta:

Dignum laude uirum musa uetat mori.

Quam rem, ut monstr(ar)et serio se non dixisse, alibi posuit:

Cum bene notum

porticus Agrippe, uia te conspexerit Apii,

ire tamen restat, Numa quo deuenit et Ancus.

Mors spernit altam gloriam,

inuoluit pariter humile et celsum capud

equatque summis infima.

Gloriam adeo inmoderato affectu querimus, quod boni magis uideri quam esse, mali autem magis esse quam uideri uolumus. Verum est enim illud in poeta:

Falsus honor iuuat et mendax infamia terret.

Glorie autem fructus persepe fuit superbia. Vnde grecus tragicus exclamat: Gloria, gloria, in milibus mortalium nichil aliud facta quam aurium inflatio magna. In qua nil fructus esse, si aliis bonis destituta sit, monstrat qui dicit:

Gloria quantalibet quid erit, si gloria tantum est?

Si quis tamen ad gloriam assequendam laborat, talem se efficiat qualis uult haberi. Quod si osten(ta)tione inani et ficto sermone uel uultu stabilem se gloriam consequi posse oppinatur, uehementer errat. Vera enim gloria radices agit, ficta autem omnia celeriter tamquam flosculi decidunt, nec simulatum quicquam postest esse diuturnum.