Caput XXVI.

De examinando consilio in genere.

Sequitur videre, quomodo examinandum sit onsilium. Et certe in examinando consilio ita debes esse discretus, ut inspicias principium et finem, et, quæ sint in examinatione consilii utilia et necessaria, diligenter provideas.

In examinatione consilii itaque primo abicias et a te atque consiliariis penitus removeas ea, quæ supra dixi esse contraria consilio, videlicet iram, voluptatem seu cupiditatem tque festinantiam.

Secundo vero ad principium negotii te referas, quia “uniuscujusque rei potissima pars est principium.”

 ²⁴³ Et etiam in contractibus uniuscujusque contractus initium spectandum est. Et etiam rationes, nisi a capite inspiciantur, intelligi non possunt, ut leges dicunt. Initia igitur sive principia rerum diligentissime circumspicienda sunt. Scriptum est enim:

Principiis obsta: sero medicina paratur.

Cum mala per longas convaluere moras.

 ²⁴⁴

“Omnia namque mala exempla orta sunt ex bonis initiis,”

 ²⁴⁵ ut Salustius dixit. Et quia “in omnibus bonis duplicia mala invenies,” ²⁴⁶ ut Jhesus Sirac dixit, ideo in principiis magis timere debes propter duplicia mala, quæ omnibus rebus insunt. Nam, si in bonis initiis periculum propter duplicia mala vertitur, multo fortius in rebus male cœptis vel mle provisis periculum versatur: quia “vix bono peraguntur exitu quæ malo sunt inchoata principio,” ²⁴⁷ ut decreta dicunt. Quare non solum principium, sed etiam finem in dictis et factis diligenter considerbis. Ait enim Pamphilus:

Principium finemque simul prudentia spectat.

Rerum finis habet crimen et omne decus.

Verbi principium, finem circumspice verbi,

Ut melius possis præmeditata loqui.

 ²⁴⁸

Inde etiam Seneca in Epistolis dixit: “Facilius est initia vitiorum prohibere quam impetum regere;”

 ²⁴⁹ et iterum: “Facilius est vitia excludere quam admissa comprimere;” ²⁵⁰ “initia enim in potestate nostra sunt: de eventu fortuna judicat.” ²⁵¹ Prudenter ergo et cum magna dilatione consilia examinabis. “Prudentis enim proprium est consilia examinare, nec cito credulitate ad falsa prolabi.” ²⁵²

In examinatione vero consilii et in aliis rebus, secundum Tullium hoc considerabis, videlicet “quid in unaquaque re verum sincerumque sit, quid consentaneum cuique rei sit, quid consequens, ex quibus quæque gignantur, quæ cujusque rei causa sit.”

 ²⁵³

Quid verum sit, ideo inspicere debemus, quia “veritas semper est colenda, quæ sola Deo homines proximos facit,”

 ²⁵⁴ cum ipse Deus veritas sit, ipso testante, qui ait: “Ego sum via et veritas et vita.” ²⁵⁵ Quod autem adjecit Tullius sincerumque, hoc ideo dixit, quia sincera et pura veritas spectanda est, mendacio doloso penitus fugato. Quare dixit Cassiodorus: “Bonum est verum, si in eo nihil immisceatur adversum.” ²⁵⁶ Et Dominus dixit: “Diabolus est mendax et pater ejus.” ²⁵⁷ Et Salomon dixit: “Potius diligendus est fur quam assiduus in mendacio.” ²⁵⁸

Super eo vero quod adjecit consentaneum, statim in negotio tibi proposito inspicere debes, utrum negotium illud vel consilium consentaneum sit rationi, an non. Similiter inspicere debes, qui consentiant huic negotio et voluntati tuæ atque consilio, et qui contradicant et quales, ut per hoc cognoscas, utrum negotium vel consilium perduci possit ad effectum, an minime. Similiter etiam inspicere ac providere debes, utrum voluntas tua vel consilium consentiat possibilitati tuæ, an non. Et in prædictis omnibus ita examinando provideas, ut appetitus tuus consentiat rationi, utilitati ac possibilitati.

Super tertio verbo, quod subicit Tullius,

 ²⁵⁹ dicens quid consequens, sollicite provideas examinando, utrum ex consilio consequaris bonum an malum, utrum odium an amorem, [utrum] timorem an gratiam, utrum jus an injuriam, utrum pacem an guerram, utrum dampnum an utilitatem, et alia multa, quæ circa consequentiam notari possunt, quæ hic commode enumerari non valent. In quibus omnibus bonum eligendum est et utilitas assumenda, odio et timore, injuria et guerra, et aliis malis penitus omissis atque remotis.

Super eo vero, quod quarto loco adjecit Tullius,

 ²⁶⁰ videlicet ex quibus quæque gignantur, valde pensandum est, ut examines unumquodque verbum consilii, an gignantur aliquid virtutis an vitii, an aliquid quod merito debeat vitari, vel ex quo commoditas vel utilitas possit trahi.

Super quinto denique verbo, ubi Tullius dixit

 ²⁶¹ quæ cujusque rei causa sit, diligenter provideas examinando causas rerum, easque sollicite requirendo. Ait enim Seneca: “Cujusque facti causam require et, cum initia inveneris, exitus cogitabis,” ²⁶² de quo initio et exitu satis tibi supra dixi. Causam igitur requiras, scilicet efficientem, materialem, formalem atque finalem; item causam principalem atque accidentalem, quæ potest dici occasio potius quam causa; item causam proximam atque remotam.

Ad hoc ergo, ut consilium bene examines et negotia tua prudenter pertractes, “in futura prospectum intende et, quæ possint contingere, animo tuo cuncta propone.”

 ²⁶³ Et non solum in futura, sed etiam in præterita intendere debes. Ait enim Seneca, De Formula Honestæ Vitæ: “Si prudens es, animus tuus tribus temporibus dispensetur: præsentia ordina, futura provide, præterita recordare; nam qui nihil de præterito cogitat, perdit vitam; qui nihil de futuro præmeditatur, in omnia incautus incidit. Propone autem animo tuo et mala futura et bona, ut illa sustinere possis, ista moderari.” ²⁶⁴