[CAPUT XVII.]

De servientibus et mercenariis et servis corrigendis et diligendis.

Servientes autem et mercenarios et servos qui fideliter et docte serviunt tibi, specialiter multum diligere debes, eosque bene regere ac gubernare, et leniter cum illis agere. Nam dixit Ihesus filius Syrac, “Noli esse sicut leo in domo tua, evertens domesticos tuos, et opprimens subiectos tibi.”⁴⁶¹ Et alius dixit, “Subiectorum statum et condiccionem non dominio, sed iudicio regas, ut propriam domum non possidere, sed pocius ministrare puteris.”⁴⁶² Et quidam philosophus dixit, “Colant te pocius servi tui quam timeant.”⁴⁶³

Quos enim regere debes, leonina ferocitate minime tractes; alioquin a te subiecte subiecti merito precavererent. Ait enim quidam philosophus, “Custodi te a rege illo qui ferrus est ut leo, et cui est levis animus ut puero.”⁴⁶⁴ Esto ergo bonus et bene et bona impera, ut subiecti equo animo tibi pareant, ubi boni imperant. Et qui in servos iracundus est et crudelis, satis ostendit potestatem adversus alios sibi defuisse. Quare Salomon dixit, “Rectorem te posuerunt? Noli extolli; esto in illis quasi unus ex ipsis.”⁴⁶⁵

Et si docte et fidelliter tibi subiecti servierint, talem illis te exibeas, ut quasi propter te rerum tuarum domini videantur. Nam dixit philosophus, “Qui docte servit, partem dominatus tenet.”⁴⁶⁶ Unde Ihesus filius Syrac dixit, “Servo sensato liberi servient; et vir prudens et disciplinatus non murmurabit correctus, et inscius non honorabitur.”⁴⁶⁷ Et Salomon dixit, “Servus sapiens dominabitur filiis stultis, et inter fratres hereditatem dividet.”⁴⁶⁸ Et alius dixit, “Qui invite servit, servus est; si volens, minister.”⁴⁶⁹ Et Seneca dixit, “Probus libertus sine natura est filius.”⁴⁷⁰

Et nota quod si predictis benivolus fueris, benivolum animum erga te et res tuas facient, et obsequia tua circa te finem non habebunt. Nam dixit quidam philosophus, “Obsequium benivoli animi finem non habetur.”⁴⁷¹ Et Seneca dixit, “Benivoli animi coniunctio, et magna cognatio est.”⁴⁷² Nec regas eos vel foveas in vitiis; quia ut dixit quidam sapiens, “Non corrigit, sed ledit, qui invitum regit.”⁴⁷³ Nec nutrias eos a pueritia delicate. Nam ut ait Salomon, “Qui delicate a pueritia nutrit servum suum, postea illum sentiet contumacem.”⁴⁷⁴ Et non solum contumacem sentiet illum, sed eciam vilem, ita quod nullum poterit tollerare laborem. Si autem a puericia in labore nutritus est, nullum laborem postea recusabit. Unde Seneca in epistolis dixit, “Nullum laborem recusant manus, que ad arma ab aratro transferuntur: in primo defecit pulvere ille unctus et nitidus.”⁴⁷⁵ Et Martialis Cocus dixit,

Mollibus assuetus loricam ferre recusat,

Cervici tenere ferrea capsis obest.

Sepius uncta manus capulum non accipit ensis,

Lota et fota cutis frigore et ymbre dolet.

Assiduus Veneris vexillifer, Emiliane,

Virtutis nunquam signifer esse potest.⁴⁷⁶

Virtutis enim gloria non facili sine labore acquiritur. Unde Cassiodorus dixit, “Laborem quippe non refugit qui virtutis gloriam concupiscit.”⁴⁷⁷ Sed huiusmodi delicati labores substinere non possunt. Quare idem ait, “Almena omnia delicata sunt ad labores et facile honus afflictionis sentiunt, qui uti suavibus delitiis consueverunt.”⁴⁷⁸

Nec timeas servos tuos nisi cum dilectione. Nam dixit quidam philosophus, “Minus esse quam servum, qui servum timet.”⁴⁷⁹ Servos tamen alienos bene timere debes. Unde sapiens dixit, “Non accuses servum ad dominum suum, ne forte irascatur tibi, et corruas.”⁴⁸⁰ “Nec ledas servum tuum operantem in veritate, nec mercenarium dantem animam suam.”⁴⁸¹ Dixit eciam sapiens, “Servus sensatus sit tibi dilectus sicut anima tua; non fraudes illum libertate, nec inopem derelinquas illum.”⁴⁸² Et Seneca in epistolis dixit, “Cena parata reliquie circumstantibus dividuntur; sic paracta vita aliquid porrigas hiis, qui totius vite ministri fuerunt.”⁴⁸³ Et si servi tui divites fuerint, eorum divitiis utaris moderate, nec illos spoliari; alioquin condiccionem tuam faceres deteriorem. Nam dixit Martialis Cocus,

Dum spolias servos, dum diripis omnia eorum,

Conpede servitij, Lentule, solvis eum.

Paupertas servum tibi libertate coequat,

Adsunt divitie, tu dominaris ei.⁴⁸⁴

Si autem servi tui indisciplinati fuerint, adhibe doctrinam et correctionem, ad modum sapientis qui dixit:

Cibaria, et virga, et honus asino; panis, et disciplina, et opus servo. Operantur in disciplina, et petit requiescere; laxa manus illi, et petit libertatem. Iugum et lorum curvant collum durum, et servum inclinant operationes assidue. Servo malivolo torturam et conpedes, mitte eum in operationem, ne vacet; multam enim malitiam docuit occiositas.⁴⁸⁵

Et certe necessaria bene debes servis et servientibus subministrare, ne sub quadam necessitate compellantur peccare. Ait enim Cassiodorus, “Sub quadam necessitate peccare creditur cui necessaria non prebentur.”⁴⁸⁶ Et nota quod ferre omnis servi malivoli sunt atque inimici dominis suis. Unde Seneca in epistolis dixit, “Totidem habemus inimicos quot servos.”⁴⁸⁷

Ne tamen propter hoc in eos sevire debes, sed moderate castigare. Dixit enim Cato,

Servorum culpa cum te dolor urget in iram,

Ipse moderare, tuis ut parcere possis.⁴⁸⁸

Et alibi,

Cum servos fueris proprios mercatus in usus,

Et famulos dicas, homines tamen esse memento.⁴⁸⁹

“Mercenarij at ue merces non remaneat apud te usque mane. Dignus est enim mercenarius mercede sua,”⁴⁹⁰ ut Dominus dixit.

Secundum ergo qualitatem personarum corrigendi et castigandi sunt servientes, mercenarij, et servi. Nam ut ait Cassiodorus, “Feroces districtione premendi sunt, mansueti civiliter amonendi: dolosi caute, simplices sub lenitate tractandi sunt.”⁴⁹¹ Ait enim Seneca, “Malos metus cohercet, non clementia.”⁴⁹² Verum tamen ut ait Salomon in Ecclesiaste, “Perversi dificile corriguntur, stultorum infinitus est numerus.”⁴⁹³