[CAPUT XVIII.]

De cautela in retinentis amicis.

In retinendis autem amicis diligens cautela est adhibenda. Amicus enim facile acquiritur, difficile retinetur. In primis sic habeas amicum ut non timeas ipsum fieri inimicum;⁴⁹⁴ amicorum autem negotia taliter tractes, ut eos in aliquo non ledas. Bonus enim amicus lesus gravius irascitur duplicatur, cum ab eo a quo non meruerit venit. Inde eciam Seneca dixit, “Tanto magis iniuria est, affeccior quanto proximus est, qui facit.”⁴⁹⁵ Et Cassiodorus dixit, “Malorum omnium probatur extremum inde detrimenta suscipere, unde credebantur auxilia provenire.”⁴⁹⁶ Et eciam alius dixit, “Quanto in proximo plus quisque confundit, tanto fraudato spes confidentis animum magis acerbat.”⁴⁹⁷ Nec ab amico invite dante aliquid sumas. Nam dicit Regula Amoris, “Non est sapidum, quod amans ab invito sumat amante.”⁴⁹⁸ Et Seneca epistolarum dixit, “Nichil honestum est, quod ab invito, quod a coacto fit. Honestum voluntarium est.”⁴⁹⁹

Et bene potes perpendere quod invite dat amicus si tacet ammonitus. Nam ut ait Seneca, sapiens quod petitur ubi tacet habere negat: “Omnis enim benignitas properat: et proprium est libenter facientis cito facere.”⁵⁰⁰ Tarde velle nolentis est. Quare non est ei precibus insistendum, nec est dignus rogari. Et si hoc faceres, ingenuitatem tuam lederes. Ait enim Seneca, “Ingenuitatem suam ledit, quum indignum rogat.”⁵⁰¹ Et licet dixerim quod periculum est cuilibet amico secreta pandere archana, tantum tibi commissa ab amicis secreta habeas, et eis in omnibus esto fidelis, nec secreta propallare, ait, debes. Nam ut ait Salomon, “Qui ambulat fraudulenter, revelat archana; qui autem fidelis est, celat animi commissum.”⁵⁰² Et iterum, “Qui celat delictum querit amicitias; qui autem repetit sermonem separat federatos.”⁵⁰³ Et Ihesus filius Syrac dixit, “Qui denudat archana amici perdet fidem, et non inveniet amicum ad animum suum. Denudare autem amici ministeria, desperatio est anime infelicis.”⁵⁰⁴ Et eciam quidam philosophus dixit, “Sepultus apud te sit sermo quem tu audieris.”⁵⁰⁵ Nec despicias amicum tuum, vel alium vel aliquem alium. Nam ut Salomon ait, “Qui despicit amicum suum indigens est corde; vir autem prudens tacebit.”⁵⁰⁶ Et alius dixit, “Qui omnes dispicit omnibus displicet.”⁵⁰⁷ Nec dicas amico tuo, “Vade et reverterere, quia cras dabo tibi;” statim possis dare. Nam ut quidam philosophus dixit, “Terminum termino addere roganti hoc tempore est caliditas negandi.”⁵⁰⁸ Et alibi dixit, “Honestius est rem negare quam longos terminos dare.”⁵⁰⁹

Cave tamen si tibi forte non placet amico petita promittere, ne propter verecundiam incidas in mandatum. Dixit enim quidam philosophus, “Verecundia negandi cave ne tibi inferat necessitatem menciendi.”⁵¹⁰

Et nota quod minus decipitur cui celeriter negatur. Ut quidam sapiens dixit,

Cum consideratione promitte, plenius autem quam promittas tribue et promissionem attende, si promissio non sit turpis, vel ex turpi causa, ut leges clamant, vel si promissi commode servari potest. Quidam enim promissiones fiunt que minime sunt servande.⁵¹¹

Nam Tullius dixit, “Nec promissa sunt servanda, que sunt hiis, quibus promisseris, inutilia: nec si plus tibi noceant, quam illi prosint, cui quid promiseris.”⁵¹² Inde quidam sapiens dixit, “Sapiens non mentitur, cum suum propositum in melius mutat.”⁵¹³

Nec mutabis amico tuo grande, vel grave hes, ne forte propter hoc tuus efficiatur inimicus. Nam ut Seneca epistolarum dixit, “Leve hes alienum facit debitorem, grave in inimicum.”⁵¹⁴ Non ergo de gravi here alieno pro amico fideiubeas, ne forte eius inimicus efficiaris, sed si forte fideiussisti. Serva consilium Salomonis in Proverbiis dicentis,

Filii, spoponderis pro amico tuo, defixisti apud extraneum animam tuam; illaqueactus propriis sermonibus tuis. Fac ergo quod tibi dico, fili mi, temetipsum libera. Quia incidisti in manum proximi tui. Discurre, festina, festina suscita amicum tuum. Ne dederis sompnum occulis tuis, nec dormitent palpebre tue. Eruere damula de manu, et quasi avis de insidiis aucupis.⁵¹⁵

Minus dicto quam facias et diu deliberato cito facito.⁵¹⁶ Celeritas enim beneficium gratum facit.⁵¹⁷ Nam proprium est libenter facientis cito facere; ingratum autem beneficium est quod diu inter manus dantis hesit. Nam et Seneca De Beneficiis dixit, “Gratissima sunt beneficia parata, facilia, occurentia, ubi nulla intervenit mora, nisi in accipientis verecundia.”⁵¹⁸ Inde eciam Seneca epistolarum dixit, “Beneficium diu petitum vilescit acceptum.”⁵¹⁹ Inde eciam Cassiodorus dixit, “Apud conscientiam nostram lesionis genus est profutura tardare non possumus exstimare iocundum, quod ingrata fuerit dilatione suspensum.”⁵²⁰ Fac sumptum propere cum res desiderat ipsa. Est dandum aliquid cum tempus postulat res aut res. Et alius dixit, “Res ad multam instantiam exibita, cara videtur emptione quesita.”⁵²¹ Et ideo Seneca dixit,

Optimum est desideria cuiusque antecedere; illud melius, occupare antequam rogemur, cum homini probo ad rogandum suffundatur rubor; et qui hoc tormentum remittit, multiplicat munus suum.⁵²²

Nam ut idem dixit, “Molestum verbum est et honerosum dum demisso vultu dicit quis: rogo.”⁵²³ Et iterum, “Nulla res carius constat, quam que precibus empta est.”⁵²⁴ Et non solum in dando beneficio post deliberationem velox esse debes, sed eciam in omni opere tuo. Nam dixit Salomon, “Vidisti virum velocem in omni opere suo? Coram regibus stabit, nec erit inter ignobiles.”⁵²⁵ Et Ihesus filius Syrac dixit, “In omnibus operibus tuis velox esto, et omnis infirmitas non occuret tibi.”⁵²⁶ Non tamen tantam velocitatem exerceas, que operis perfectionem inpediat, sed de opere bene consumato taliter valeas laudari, ut inde potiora merito debeas prosequi. Ait enim Cassiodorus, “Iusta potiora prosequitur, qui de commissa sibi perfectione negotij laudatur.”⁵²⁷

Nec dicas amico aliquid quod aures eius merito offendat. Nam sicut “mittens lapidem in volatilia deiciet illa, sic et qui convitiatur amico suo dissolvit amicitiam,”⁵²⁸ ut Ihesus filius Sirac dixit. Ed licet non sit convitiandum amico vel eciam alii, “equo tamen animo audienda sunt inperitorum et amicorum convitia,”⁵²⁹ ut Seneca in epistolis dixit. Et non solum a convitio amici cessare debes, sed eciam celare crimen convitiari possit. Unde Cato dixit,

Quod pudeat socios prudens celare memento,

Ne plures culpent, quod tibi displicit uni.⁵³⁰

Et alibi,

Quantumcumque potes, celato crimen amici.⁵³¹

Et maxime quando crimen non est manifestum, sed adhuc latens vel occultum. Nam ut ait Cassiodorus, “Multo sanctius est tenebris occultare vitiosa, quam culpanda presumpta importunitate vulgare.”⁵³² Ideo autem dixi merito quia corripere bene potes. Nam ut ait Tullius De Amicitia, “Et moneri proprium est vere amicitie, et alterum libere facere non asperare, alterum pacienter accipere, non repugnanter.”⁵³³ Et Salomon ait, “Qui corripit hominem magis gratiam apud eum inveniet, quam qui per lingue blandimenta decipit.”⁵³⁴

Illud autem secreto et benigne et non mordaciter facere debes. Unde Cato ait,

Litem infert cave cum quo tibi gratia iuncta est,

Ira odium generat, concordia nutrit amorem.⁵³⁵

Et alibi,

Adversus notum noli contendere verbis:

Lis minimis verbis interdum masima crescit.⁵³⁶

Et eciam Seneca De Formula Honeste Vite dixit, “Amonebis libenter, reprehenderis patienter. Si merito obiurgabit te aliquis, scito quia profuit; si in merito, prodesse voluit. Non acerba, sed blanda verba timebis.”⁵³⁷ Moneri vellere ac posse sera virtus est; nolle autem moneri stultitia est. Unde Ovidius De Remedio Amoris dixit,

Inpatiens animus nec adhuc tractabilis arte

Respuit atque odio verba monentis habet.⁵³⁸

Dixi “non acerba verba timebis, sed blanda,” quia ut dixit sapiens, “Malus homo qui blande loquitur innocentium laqueus est.”⁵³⁹ Et Cato dixit,

Sermones blandosque vitare memento.⁵⁴⁰

Et alius dixit, “Semper dulce fugias, quod amarum fieri potest.”⁵⁴¹ Et Salomon dixit, “Homo qui blandis fictisque sermonibus loquitur amico suo, rete expandit pedibus eius.”⁵⁴² Et alius dixit, “Semper suum habet venenum blanda oratio.”⁵⁴³ Et alius dixit, “Nulle sunt occultiores insidie, quam hee, que latent in simulatione officii aut in aliquo necessitudinis nomine. Nam eum qui palam est adversarius facile quis cavendo vitare potest.”⁵⁴⁴ Eciam Seneca dixit, “Peiora multa cogitat muttus dolor.”⁵⁴⁵ Et alius dixit, “Peiora sunt tecta odia quam aperta pretenta.”⁵⁴⁶ Taciturnus magis offendet te quam loquax. Et alius dixit, “Qui bene disimulat, citius inimico nocet.”⁵⁴⁷ Et alius dixit, “Verum est canem timidum vehementius latere quam mordere.”⁵⁴⁸ Et altissima queque flumina minimo sono labi. Secundum ergo Tullium De Amicitia, “Multo melius de quibus acerbos inimicos mereri, quam eos amicos, qui dulces videantur; et illos sepe verum dicere, hos nunquam.”⁵⁴⁹

Ammonitiones vero et reprehensiones ab amico benigne et libenter recipias. Nam ut ait Salomon, “Meliora sunt vulnera diligentis, quam fraudulenta odiens oscula.”⁵⁵⁰ Et alibi, “Melior est manifesta corretio quam amor absconditus.”⁵⁵¹ Et bene dixi “secreto hominem admonendum” quia Dominus ait, “Si pecaverit in te frater tuus, corripe eum inter te et ipsum solum,”⁵⁵² et cetera. Et quidam philosophus dixit, “Secreto amicos admone, palam lauda!”⁵⁵³ Muta enim caritas spem representant non amantis. Si enim temere et mordaciter amoneres vel reprehenderes, accideret tibi quod Salamon dixit, “Qui aliena temere manifestat vitia, sua vite pestive audiet crimina.”⁵⁵⁴ Et corripere debes sine vituperatione et interrogatione precedente. Ut idem dixit, “Ante interrogationem, neminem vituperes; et post interrogationem, iuste corripere.”⁵⁵⁵ Et in correctione sive obiurgatione alterius semper aliquid blandum commiscere debes, secundum Seneca qui ait, “Obiurgationi semper aliquid blandum commisce.”⁵⁵⁶ Facilius enim penetrant verba que mollia vadunt, quam que aspera. Et certe quando vides homines in calamitate, cessare tunc debes ab obiurgatione. Ait enim quidam philosophus, “Obiurgari in calamitate gravius est quam ipsa calamitas.”⁵⁵⁷ Unde Seneca dixit, “In calamitoso risus eciam iniuria est.”⁵⁵⁸ Non tamen corripias irrisorem nec impium. Nam ut idem ait, “Qui corripit irrisorem, ipse sibi iniuriam facit; qui arguit impium, ipse sibi maculam querit.”⁵⁵⁹