|
De
vero & falso.
1. Ita me his diebus
assuefeci in mente a sensibus abducendâ, tamque accurate animadverti perpauca
[53] esse quae de rebus corporeis vere percipiantur, multoque plura de
mente humanâ, multo adhuc plura de Deo cognosci, ut jam absque ullâ
difficultate cogitationem a rebus imaginabilibus ad intelligibiles tantùm, atque
ab omni materiâ secretas, convertam. Et sane multo magis distinctam habeo ideam
mentis humanae, quatenus est res cogitans, non extensa in longum, latum, &
profundum, nec aliud quid a corpore habens, quàm ideam ullius rei corporeae.
Cùmque attendo me dubitare, sive esse rem incompletam & dependentem, adeo
clara & distincta idea entis independentis & completi, hoc est Dei,
mihi occurrit; & ex hoc uno quòd talis idea in me sit, sive quòd ego ideam
illam habens existam, adeo manifeste concludo Deum etiam existere, atque ab
illo singulis momentis totam existentiam meam dependere, ut nihil evidentius,
nihil certius ab humano ingenio cognosci posse confidam. Jamque videre videor
aliquam viam per quam ab istâ contemplatione veri Dei, in quo nempe sunt omnes thesauri
scientiarum & sapientiae absconditi, ad caeterarum rerum cognitionem
deveniatur.
2. In primis enim agnosco
fieri non posse ut ille me unquam fallat; in omni enim fallaciâ vel deceptione
aliquid imperfectionis reperitur; & quamvis posse fallere, nonnullum esse
videatur acuminis aut potentiae argumentum, proculdubio velle fallere, vel
malitiam vel imbecillitatem testatur, nec proinde in Deum cadit.
3. Deinde experior quandam
in me esse judicandi facultatem, quam certe, ut & reliqua omnia quae in me
[54] sunt, a Deo accepi; cùmque ille nolit me fallere, talem profecto
non dedit, ut, dum eâ recte utor, possim unquam errare.
4. Nec ullum de hac re
dubium superesset, nisi inde sequi videretur, me igitur errare nunquam posse;
nam si quodcunque in me est, a Deo habeo, nec ullam ille mihi dederit errandi
facultatem, non videor posse unquam errare. Atque ita prorsus, quamdiu de Deo
tantùm cogito, totusque in eum me converto, nullam erroris aut falsitatis
causam deprehendo; sed, postmodum ad me reversus, experior me tamen innumeris
erroribus esse obnoxium, quorum causam inquirens animadverto non tantùm Dei,
sive entis summè perfecti, realem & positivam, sed etiam, ut ita loquar,
nihili, sive ejus quod ab omni perfectione summè abest, negativam quandam ideam
mihi obversari, & me tanquam medium quid inter Deum & nihil, sive inter
summum ens & non ens ita esse constitutum, ut, quatenus a summo ente sum
creatus, nihil quidem in me sit, per quod fallar aut in errorem inducar, sed
quatenus etiam quodammodo de nihilo, sive de non ente, participo, hoc est
quatenus non sum ipse summum ens, desuntque mihi quam plurima, non adeo mirum
esse quòd fallar. Atque ita certe intelligo errorem, quatenus error est, non esse
quid reale quod a Deo dependeat, sed tantummodo esse defectum; nec proinde ad
errandum mihi opus esse aliquâ facultate in hunc finem a Deo tributâ, sed
contingere ut errem, ex eo quòd facultas verum judicandi, quam ab illo habeo,
non sit in me infinita.
5. Verumtamen hoc nondum
omnino satisfacit; non [55] enim error est pura negatio, sed privatio,
sive carentia cujusdam cognitionis, quae in me quodammodo esse deberet; atque
attendenti ad Dei naturam non videtur fieri posse, ut ille aliquam in me
posuerit facultatem, quae non sit in suo genere perfecta, sive quae aliquâ sibi
debitâ perfectione sit privata. Nam si, quo peritior est artifex, eo
perfectiora opera ab illo proficiscantur, quid potest a summo illo rerum omnium
conditore factum esse, quod non sit omnibus numeris absolutum? Nec dubium est
quin potuerit Deus me talem creare, ut nunquam fallerer; nec etiam dubium est
quin velit semper id quod est optimum: anne ergo melius est me falli quàm non
falli?
6. Dum haec perpendo
attentiùs, occurrit primò non mihi esse mirandum, si quaedam a Deo fiant quorum
rationes non intelligam; nec de ejus existentiâ ideo esse dubitandum, quòd
forte quaedam alia esse experiar, quae quare vel quomodo ab illo facta sint non
comprehendo. Cùm enim jam sciam naturam meam esse valde infirmam &
limitatam, Dei autem naturam esse immensam, incomprehensibilem, infinitam, ex
hoc satis etiam scio innumerabilia illum posse quorum causas ignorem; atque ob
hanc unicam rationem totum illud causarum genus, quod a fine peti solet, in
rebus Physicis nullum usum habere existimo; non enim absque temeritate me puto
posse investigare fines Dei.
7. Occurrit etiam non unam
aliquam creaturam separatim, sed omnem rerum universitatem esse spectandam,
quoties an opera Dei perfecta sint inquirimus; quod enim forte non immeritò, si
solum esset, valde [56] imperfectum videretur, ut habens in mundo
rationem partis est perfectissimum; & quamvis, ex quo de omnibus volui
dubitare, nihil adhuc praeter me & Deum existere certò cognovi, non possum
tamen, ex quo immensam Dei potentiam animadverti, negare quin multa alia ab
illo facta sint, vel saltem fieri possint, adeo ut ego rationem partis in rerum
universitate obtineam.
8. Deinde, ad me propius
accedens, & qualesnam sint errores mei (qui soli imperfectionem aliquam in
me arguunt) investigans, adverto illos a duabus causis simul concurrentibus
dependere, nempe a facultate cognoscendi quae in me est, & a facultate
eligendi, sive ab arbitrii libertate, hoc est ab intellectu & simul a
voluntate. Nam per solum intellectum percipio tantùm ideas de quibus judicium
ferre possum, nec ullus error proprie dictus in eo praecise sic spectato
reperitur; quamvis enim innumerae fortasse res existant, quarum ideae nullae in
me sunt, non tamen proprie illis privatus, sed negative tantùm destitutus, sum
dicendus, quia nempe rationem nullam possum afferre, quâ probem Deum mihi
majorem quàm dederit cognoscendi facultatem dare debuisse; atque quantumvis
peritum artificem esse intelligam, non tamen ideo puto illum in singulis ex
suis operibus omnes perfectiones ponere debuisse, quas in aliquibus ponere
potest. Nec verò etiam queri possum, quòd non satis amplam & perfectam
voluntatem, sive arbitrii libertatem, a Deo acceperim; nam sane nullis illam
limitibus circumscribi experior. Et quod valde notandum mihi videtur, nulla
[57] alia in me sunt tam perfecta aut tanta, quin intelligam
perfectiora sive majora adhuc esse posse. Nam si, exempli causâ, facultatem
intelligendi considero, statim agnosco perexiguam illam & valde finitam in
me esse, simulque alterius cujusdam multo majoris, imò maximae atque infinitae,
ideam formo, illamque ex hoc ipso quòd ejus ideam formare possim, ad Dei naturam
pertinere percipio. Eâdem ratione, si facultatem recordandi vel imaginandi, vel
quaslibet alias examinem, nullam plane invenio, quam non in me tenuem &
circumscriptam, in Deo immensam, esse intelligam. Sola est voluntas, sive
arbitrii libertas, quam tantam in me experior, ut nullius majoris ideam
apprehendam; adeo ut illa praecipue sit, ratione cujus imaginem quandam &
similitudinem Dei me referre intelligo. Nam quamvis major absque comparatione
in Deo quàm in me sit, tum ratione cognitionis & potentiae quae illi
adjunctae sunt, redduntque ipsam magis firmam & efficacem, tum ratione
objecti, quoniam ad plura se extendit, non tamen, in se formaliter &
praccise spectata, major videtur; quia tantùm in eo consistit, quòd idem vel
facere vel non facere (hoc est affirmare vel negare, prosequi vel fugere)
possimus, vel potius in eo tantùm, quòd ad id quod nobis ab intellectu
proponitur affirmandum vel negandum, sive prosequendum vel fugiendum, ita
feramur, ut a nullâ vi externâ nos ad id determinari sentiamus. Neque enim opus
est me in utramque partem ferri posse, ut sim liber, sed contrà, quo magis in
unam propendeo, sive quia rationem [58] veri & boni in eâ
evidenter intelligo, sive quia Deus intima cogitationis meae ita disponit,
tanto liberius illam eligo; nec sane divina gratia, nec naturalis cognitio
unquam imminuunt libertatem, sed potius augent & corroborant. Indifferentia
autem illa, quam experior, cùm nulla me ratio in unam partem magis quàm in
alteram impellit, est infimus gradus libertatis, & nullam in eâ
perfectionem, sed tantummodo in cognitione defectum, sive negationem quandam,
testatur; nam si semper quid verum & bonum sit clare viderem, nunquam de eo
quod esset judicandum vel eligendum deliberarem; atque ita, quamvis plane
liber, nunquam tamen indifferens esse possem.
9. Ex his autem percipio
nec vim volendi, quam a Deo habeo, per se spectatam, causam esse errorum
meorum, est enim amplissima, atque in suo genere perfecta; neque etiam vim
intelligendi, nam quidquid intelligo, cùm a Deo habeam ut intelligam,
proculdubio recte intelligo, nec in eo fieri potest ut fallar. Unde ergo
nascuntur mei errores? Nempe ex hoc uno quòd, cùm latius pateat voluntas quàm
intellectus, illam non intra eosdem limites contineo, sed etiam ad illa quae
non intelligo extendo; ad quae cùm sit indifferens, facile a vero & bono
deflectit, atque ita & fallor & pecco.
10. Exempli causâ, cùm
examinarem hisce diebus an aliquid in mundo existeret, atque adverterem, ex hoc
ipso quòd illud examinarem, evidenter sequi me existere, non potui quidem non
judicare illud quod tam clare intelligebam verum esse; non quòd ab
ali[59]quâ vi externâ fuerim ad id coactus, sed quia ex magnâ luce in
intellectu magna consequuta est propensio in voluntate, atque ita tanto magis
sponte & libere illud credidi, quanto minus fui ad istud ipsum indifferens.
Nunc autem, non tantùm scio me, quatenus sum res quaedam cogitans, existere,
sed praeterea etiam idea quaedam naturae corporeae mihi obversatur, contingitque
ut dubitem an natura cogitans quae in me est, vel potius quae ego ipse sum,
alia sit ab istâ naturâ corporeâ, vel an ambae idem sint; & suppono nullam
adhuc intellectui meo rationem occurrere, quae mihi unum magis quàm aliud
persuadeat. Certe ex hoc ipso sum indifferens ad utrumlibet affirmandum vel
negandum, vel etiam ad nihil de eâ re judicandum.
11. Quinimo etiam haec
indifferentia non ad ea tantùm se extendit de quibus intellectus nihil plane
cognoscit, sed generaliter ad omnia quae ab illo non satis perspicue
cognoscuntur eo ipso tempore, quo de iis a voluntate deliberatur: quantumvis
enim probabiles conjecturae me trahant in unam partem, sola cognitio quòd sint
tantùm conjecturae, non autem certae atque indubitabiles rationes, sufficit ad
assensionem meam in contrarium impellendam. Quod satis his diebus sum expertus,
cùm illa omnia quae priùs ut vera quam maxime credideram, propter hoc unum quòd
de iis aliquo modo posse dubitari deprehendissem, plane falsa esse supposui.
12. Cùm autem quid verum
sit non satis clare & distincte percipio, si quidem a judicio ferendo
abstineam, clarum est me recte agere, & non falli. Sed si vel affirmem vel
negem, tunc libertate arbitrii non recte utor; atque [60] si in eam
partem quae falsa est me convertam, plane fallar; si verò alteram amplectar,
casu quidem incidam in veritatem, sed non ideo culpâ carebo, quia lumine
naturali manifestum est perceptionem intellectûs praecedere semper debere
voluntatis determinationem. Atque in hoc liberi arbitrii non recto usu privatio
illa inest quae formam erroris constituit: privatio, inquam, inest in ipsâ
operatione, quatenus a me procedit, sed non in facultate quam a Deo accepi, nec
etiam in operatione quatenus ab illo dependet.
13. Neque enim habeo causam
ullam conquerendi, quòd Deus mihi non majorem vim intelligendi, sive non majus
lumen naturale dederit quàm dedit, quia est de ratione intellectûs finiti ut
multa non intelligat, & de ratione intellectûs creati ut sit finitus;
estque quòd agam gratias illi, qui mihi nunquam quicquam debuit, pro eo quod
largitus est, non autem quòd putem me ab illo iis esse privatum, sive illum
mihi ea abstulisse, quae non dedit.
14. Non habeo etiam causam
conquerendi, quòd voluntatem dederit latius patentem quàm intellectum; cùm enim
voluntas in unâ tantùm re, & tanquam in indivisibili consistat, non videtur
ferre ejus natura ut quicquam ab illâ demi possit; & sane quo amplior est,
tanto majores debeo gratias ejus datori.
15. Nec denique etiam queri
debeo, quòd Deus mecum concurrat ad eliciendos illos actus voluntatis, sive
illa judicia, in quibus fallor: illi enim actus sunt omnino veri & boni,
quatenus a Deo dependent, & major in me quodammodo perfectio est, quòd
illos possim elicere, quàm si non possem. Privatio autem, in quâ solâ ratio
[61] formalis falsitatis & culpae consistit, nullo Dei concursu
indiget, quia non est res, neque ad illum relata ut causam privatio, sed tantummodo
negatio dici debet. Nam sane nulla imperfectio in Deo est, quòd mihi libertatem
dederit assentiendi vel non assentiendi quibusdam, quorum claram &
distinctam perceptionem in intellectu meo non posuit; sed proculdubio in me
imperfectio est, quòd istâ libertate non bene utar, & de iis, quae non
recte intelligo, judicium feram. Video tamen fieri a Deo facile potuisse, ut,
etiamsi manerem liber, & cognitionis finitae, nunquam tamen errarem: nempe
si vel intellectui meo claram & distinctam perceptionem omnium de quibus
unquam essem deliberaturus indidisset; vel tantùm si adeo firmiter memoriae
impressisset, de nullâ unquam re esse judicandum quam clare & distincte non
intelligerem, ut nunquam ejus possem oblivisci. Et facile intelligo me,
quatenus rationem habeo totius cujusdam, perfectiorem futurum fuisse quàm nunc
sum, si talis a Deo factus essem. Sed non ideo possum negare quin major
quodammodo perfectio sit in totâ rerum universitate, quòd quaedam ejus partes
ab erroribus immunes non sint, aliae verò sint, quàm si omnes plane similes
essent. Et nullum habeo jus conquerendi quòd eam me Deus in mundo personam
sustinere voluerit, quae non est omnium praecipua & maxime perfecta.
16. Ac praeterea, etiam ut
non possim ab erroribus abstinere priori illo modo qui pendet ab evidenti eorum
omnium perceptione de quibus est deliberandum, possum tamen illo altero qui
pendet ab eo tantùm, [62] quòd recorder, quoties de rei veritate non
liquet, a judicio ferendo esse abstinendum; nam, quamvis eam in me infirmitatem
esse experiar, ut non possim semper uni & eidem cognitioni defixus
inhaerere, possum tamen attentâ & saepius iteratâ meditatione efficere, ut
ejusdem, quoties usus exiget, recorder, atque ita habitum quemdam non errandi
acquiram.
17. Quâ in re cùm maxima
& praecipua hominis perfectio consistat, non parum me hodiernâ meditatione
lucratum esse existimo, quòd erroris & falsitatis causam investigarim. Et
sane nulla alia esse potest ab eâ quam explicui; nam quoties voluntatem in
judiciis ferendis ita contineo, ut ad ea tantùm se extendat quae illi clare
& distincte ab intellectu exhibentur, fieri plane non potest ut errem, quia
omnis clara & distincta perceptio proculdubio est aliquid, ac proinde a
nihilo esse non potest, sed necessariò Deum authorem habet, Deum, inquam, illum
summe perfectum, quem fallacem esse repugnat; ideoque proculdubio est vera. Nec
hodie tantùm didici quid mihi sit cavendum ut nunquam fallar, sed simul etiam
quid agendum ut assequar veritatem; assequar enim illam profecto, si tantùm ad
omnia quae perfecte intelligo satis attendam, atque illa a reliquis, quae
confusius & obscurius apprehendo, secernam. Cui rei diligenter imposterum
operam dabo.
|