Liber sextus

Excipit Oceanus civilia bella, priusquam
Hispanas tangant terras; et tristia pontus
Pompeianarum gestat praeludia cladûm.
Quâ Tartessiacas extremum litus ad oras
Extendit Libye, Pompeii nomine Varus           5
Aequora custodit: pro Caesare Didius illuc
Classibus advenit: vicinaque litora utrimque
Aequoris angusti belli vidêre furorem,
Et terris timuêre suis. Vix pugna coorta est,
Cum variis subito tumuereunt aequora ventis.           10
Fluctibus insurgit totum mare; plusque pericli,
Quam gladii hostiles, tempestas atra minatur.
Et Tingitanis primo ruit Auster ab oris,
Corus ab Occiduo pelago, violentus Ibero
Litore surgebat Boreas, et flatibus undas           15
Reppulit adversis: variis vexata procellis,
Aequora confusos tollunt ad sidera fluctus.
Nil aliud dubio flatu voluisse videtur,
Quam turbare mare, et sceleratum abrumpere bellum,
Aeolus, aut mediis undis utramque, priusquam           20
Sanguine civili madeant, immergere classem.
Sed rabiem Oceani vicit, ventique furorem,
Bellandi vesanus amor; tantisque ruebat
Militis impietas ad prolia dira procellis,
Quantis mercator, quamvis avidissimus, undas           25
Aequoreas tentare neget; nec vellera Parmae,
Indum ebur, aut Rubro pretiosas aequore conchas,
Auderet tali ratibus conquirere colo.
Jamque propinquabant classes, validisque lacertis
Sulcatas vertêre undas, tonsisque secabant           30
Excussis: fluctu spumabant corula cano.
Innumerae pariter tolluntur ad aethera voces:
Nec jam remorum sonitus, clangorve tubarum,
Audiri poterant: hominum clamore premuntur:
Sed remos, vocesque hominum, sonitumque tubarum,           35
Bacchantes venti, tempestatesque sonorae
Exsuperant. Nimbis pariter jaculisque diurna
Lux periit; densis et inhorruit unda tenebris.
Tum rostra haud visis sonuerunt obvia rostris.
Occurrunt aliae proprio conamine naves:           40
Hostibus objiciunt alias agitata procellis
Aequora, et invitas forsan concurrere cogunt.
Navibus elidunt naves; hominumque furori
Additur ira maris. Cunctos geminata pericla,
Dissimilesque metus, urgent caligine tantâ.           45
Dum pugant alii, pelagi sarcire ruinas
Contendunt alii, et propriorem avertere mortem.
Nec jam pugnantes pro Caesare Didius audax
Hortari poterat, nec in ordine vertere classem;
Non Pompeianis Varus mandata valebat           50
Militibus dare; nec voces fragor aequoris ullas
Jam sinit audiri; ventis, fatoque relinquunt
Omnia, et attonitas classes Fortuna regebat,
Prolia committens. Rostro perfossa carina
Subsidet, et fatum nescit cui debeat, hosti,           55
An tempestati: nec sola fragoribus auris
Terretur; sed nox oculis obducitur atra.
Nec tamen est tenebrosa satis: sed tristius illis
Exoritur lumen tenebris, et fulgura ponto
Crebra micant, lucisque reposcere regna videntur.           60
Quam Sol non potuit, depellunt fulgura noctem.
Illic, dum tumidis forte oppugnatur in undis
Pompeiana ratis, nec se defendere contra
Hostiles valet incursus, et capta videtur,
Vindicat iratum pelagus sibi: gurgite pinus           65
Mergitur, et rapuit victoribus unda triumphum.
Ast alias jam possessas victore carinas
Obruit, et cito devictos ulciscitur aequor.
Contra utramque diu classem Fortuna videtur
Pugnare, atque odiis vexare hostilibus ambas.           70
Finivit tandem dubii certamina Martis,
Ostenditque, quibus coli pelagique labores
Ipsa excivisset tantos: victoria classi
Caesareae jam plena fuit, quam Didius audax
Erebuit vento aut pelagi debere procellis.           75
Amissam Varus classem videt: obruta ponto
Pars jacuit: pars victores possessa vehebat.
Relliquias secum fugientibus inde carinis
Carteiae ad portum vexit; ratibusque relicitis,
Emensus tellure vias, hinc castra petebat           80
Pompeii juvenis. Toto tunc milite frustra
Monia Pompeius munitae obsederat Ullae.
Interea cursu celeri (quo bella solebat
Conficere) Hispanas properabat Caesar ad oras.
Quem Româ egressum denâ bis luce Saguntus           85
Excipit; urbs fidei clarum per saecula nomen,
Et crimen quondam Superûm, quod non nisi magno
Deleri exscidio potuit Carthaginis altae.
Urbis ad Occiduum nitidis it Duria lymphis,
Culta rigans vicina, atque in mare tendit Iberum.           90
Sed ducis haud tanti cursum vel Duria tardat,
Vel rapidae Sucronis aquae, montesve corusci,
Queis faciunt dites argentea nomina venae.
Inde rapit cursum flavae per litora Baetis,
Et procul egressus, totis te, Corduba dives,           95
Obsidione premit turmis; non spe potiundae,
(Praesidiis urbem validis nam Sextus habebat)
Sed trahat obsessae ut Pompeium a monibus Ullae.
Quod juxta evenit: namque, obsidione relictâ,
Pompeius totis sectatur viribus hostem,           100
Jam pugnae cupidus; sed non certamen iniquo
Caesar inire loco statuit: verum agmine moto
Progressus, Salsi non magnas transilit undas,
Ateguamque capit subitâ feliciter arte.
Ateguâ amissâ, veritus Pompeius, Iberas,           105
Fortunâ quassante fidem, ne perderet urbes
Et reliquas, uni properat committere pugnae
Spes omnes, viresque suas: hostemque secutus
Ocyus, ad Mundae fatalia pervenit arva.
Castra locat tumulo modico, qui desuper omnem           110
Planitiem late despectat; Caesaris unde
Ante oculos positas potuit numerare cohortes.
Nulla hîc auguria, aut tantae praenuntia cladis
Prodigia implêrant campos aut aëra; nullae
Vel per inane faces, vel diri arsêre cometae.           115
Non signis examen apum, liquefactave pila
Fulmine; non volucres, non exta minacia terrent.
Plus tamen hîc morent omnes, metuitque silentes
Turba Deos, tamquam clades immanior omni
Ostento his campis, et inenarrabile damnum,           120
Immineat Mundae. Tacito portenta timore,
Quae nulli fecêre Deûm, sibi quisque creabat.
In Pompeianis per mosta silentia castris
Ancipites errant animi: nunc improba vota
Concipiunt; et spes diras; umbrasque videntur,           125
Horridaque ante oculos mortis simulacra futurae,
Cernere: lymphatâ rursus formidine pallent.
Nec, quamvis sperare nimis fortuna vetabat
Caesaris, exoptant victas producere vitas.
Danda tamen venia est illis, cum Caesaris audax           130
Bella timet miles, Latium qui saepe cruorem
Hauserat; et patriae toties in viscera fortes
Incipiunt trepidare manus. Exercitus, orbis
Ille triumphati domitor, victorque senatûs
Romani, qui tam praeceps in bella ruisset           135
Thessala, Thapsiacisque ausus praevertere campis
Jussa ducis, jam jussa timet, sonitumque tubarum;
Nec sibi desuetum potis est celare timorem.
Sed, minus ut vulgi pavidos mirere tumultus,
Tristis ad haec Caesar funestae prolia Mundae           140
Ipse venit. Consueta deest fiducia; nec frons
Illa duci est, ex quâ toties felicia belli,
Ante tubas, hilaris tulerat praesagia miles.
Lubrica fortassis moesto tunc pectore dona
Fortunae expendens, quantisque agitata procellis           145
Sint humanarum metuenda cacumina rerum,
Per tot magnorum, quas fecerat ipse, ruinas,
Formidare suam discit. Felicia Magni
Tempora dinumerat; totque inviolata per annos
Prosperitas, similisque suae, Pharsalia donec           150
Tam longas evertit opes, in mente recursat.
Et Magni casum, postquam fastigia Magni
Attigerat, jam visa levis Fortuna minari.
Haec moeste reputat Caesar, mentemque labantem
Corripit, iratus tacite; tandemque cohortes           155
Alloquitur vultu caecum celante timorem:
"Bellorum comites, qui mille pericula, mille
"Victistis plus quam Herculeâ virtute labores!
"En vobis toties truncata repullulat Hydra.
"Ultimus hic labor est; infirma atque ultima colla           160
"Exserit; hîc virtus eadem, quae prima recidit,
"Et robusta magis, resecet postrema, nec ultra
"Crescere civilis permittat semina belli,
"Quae post tot clades imbellis Iberia nutrit.
"Sanciet haec nobis pacem victoria: totus           165
"Exarmatus erit post haec certamina mundus.
"Sed qui sunt, qui bella parant? qui Caesaris enses,
"Et totidem bellis victricia signa lacessunt?
"Destituet plebs ista ducem, non sponte secuta,
"Sed casu. Num Pompeii pugnabit amore,           170
"Quem non novit adhuc? num vanam nominis umbram,
"Plus quam Caesareas vires, quas nuper Ilerda
"Vincentes vidit, populus formidat Iberus?
"At vero si qua est legio Romana sub armis
"Pompeii; rudibus constat tironibus, aut his,           175
"Qui vobis victi fugientia terga dederunt,
"Et veterem adducunt secum ad nova castra timorem.
"Quae toties victus faciet jam proelia Varus?
"Hispanisve geret Labienus transfuga plus quam
"Aut prius Emathiis, Libycis aut gesserit arvis?           180
"Ite, mei comites, belloque imponite finem."
Dixerat; at nullo excipiunt clamore cohortes
Verba ducis; nec stridentes accendere possunt
Dejectos animos litui, conceptave cornu
Classica; nec quamquam ad pugnam de colle propinquo           185
Decurrunt Pompeiani, procedere campo
Longius, aut rapido (ut mos est) occurrere cursu
(Tum primum trepidus) veteranus Caesaris audet.
Quod simul ut vidit, magnâ inflammatus ab irâ,
"Deseritisne ducem, et faciet nece Caesaris," inquit,           190
"Vos timor emeritos hodie?" Simul arripit hastam
Ductor, et adversos solus defertur in hostes.
Obstupuêre illi, quibus haec miracula, miles
Caesareus timidus, temerarius ipse, videntur.
Vix oculis primo credunt; mox in caput audax           195
Undique pila volant; donec, vincente pudore,
Non virtute, metum, cunctis exercitus armis
Ad ducis auxilium procurrit, et impia tantâ
Tunc rabie, quanto detrectavêre timore,
Bella gerit, redimat Romano ut sanguine culpam,           200
Et dirâ faciat funesta piacula caede.
At primo pugnae gentes utrimque furore
Diffugiunt, solis peragendaque bella relinquunt
Ensibus Ausoniis; aliis nec egebat Enyo,
Pallida nec plures Alecto optabat: in omne           205
Suffecêre nefas hae dextrae: hîc constitit atrox
Pugna; pares urgent acies, animique, paresque
Irarum stimuli. Magnis hortatibus ambo,
Inter spemque metumque, duces discurrere primo
Coeperunt, frustaque suos impellere, donec           210
Lassati excedunt pugnâ: collemque propinquum
Ductor uterque capit. Diri hinc discrimina belli,
Totque cruentatos enses, tot stragis acervos,
Dum trsites spectant, vix formidare vacabat,
Vix sperare. Duces subiit miseratio sola,           215
Feralisque timor, ne non victoria moesto
Ulla, sed ambobus lugenda tragoedia campo
Restaret, Latiusque illic procumberet orbis.
Ultima Caesarei restare pericula credunt:
Et Pompeiani post haec sperare recusant           220
Proelia: pugnaces animos agit aemula virtus.
Utque magis stupeas, cunctis incognita bellis
In totis subito sunt orta silentia campis,
Dum mediâ fervent rabie; nulloque virorum
Audito clamore, manus movêre furentes.           225
Ad Pompeianas tandem Victoria partes
Se trahere est visa, et paulatim cedere retro
Caesarei coepêre; fugâ vix centuriones
A turpi retinere queunt; cum fortia Caesar
Pectora denudans stricto sic ense profatur:           230
"Non tibi jam, Fortuna levis, quae condere summa
"Exoptas potius, quam condita summa tueri,
"Irascor; satis ampla mihi, quae nulla tacebunt
"Saecula, fecisti, fateor. Transferre favorem
"Jam te, Diva, decet, mundo ne ignota potestas           235
"Sit tua, meque Deum deceptus crederet orbis."
Dixerat; et certâ fodisset pectora dextra:
Sed Fortuna (velut prope summa pericula mater
Stare sinit puerum interdum, ut majora timenti
gratius auxilium veniat) submittit alumno,           240
Unde minus speratur, opem: nam castra Bogudes,
Extra aciem positus, praedae perductus amore,
Pompeiana petit. Contra hunc, ad castra tuenda,
Ex acie educit Labienus quinque cohortes.
Perdidit infelix Pompeium hic casus, et omne           245
Mutavit belli fatum. Pro Caesare falsus
It timor; et cunctis Labienus terga dedisse
Creditur; illa suos debellat opinio, spemque
Caesareis creat. Errorem monstrare, metumve
Tantum inhibere, studet frustra Pompeius; acerbo           250
Prodita diffugit casu miseranda juventus.
Infelix Varus, toties devictus ab armis
Caesareis, quem tot per clades fata tulissent,
Jam male servatam cupiens abrumpere vitam,
Irruit in medios enses; in vulnera laetus           255
Mille ruit moriens; post tot certamina, cladi
Huic superesse pudet, cumuloque deesse virorum.
At miser ut totis rediens Labienus in arvis
Pomeianorum vidit fugienta signa,
Erroremque simul fatalem audiverat, amens,           260
"Me miserum!" exclamat: "tantae, Fortuna, ruinae
"Me facis auctorem? per me crudelia fata
"Ausoniam subigunt? haec, hac fuge, prodite miles:
"Hoc aperi pectus, tristemque ulciscere cladem:
"Aut poenas sument pro vobis Caesaris enses."           265
Tum vero (ut leo Gaetulis in saltibus ardens,
Qui, venatorum telis cingentibus, ultro
Assilit in ferrum) sese ingerit ipse periclis,
Et cupide letum gladio molitur ab omni.
Tandem vita fugit Stygias irata sub umbras.           270
Jam stragis cumulos, et ineluctabile damnum,
Viderat infelix tumulo Pompeius ab alto;
Et, quamvis lucem damnat, sperare juventus
Integra persuadet; nequidquam a tristibus arvis
Aufugit, heu! terrâ statim moriturus in istâ.           275
Sed fratrem Hispanas abscondent fata per urbes,
Caesaris ut possit post mortem tristia rursus
Bella, et Romanos olim renovare furores.
Impia jam caedes oritur; passimque per agros
Palantes caedunt insano ardore furentes           280
Caesarei, et tanto saturant crudelis iras
Victores, quanto plus tristia bella timebant
Ante tubas dudum. Nec jam fugientibus ullam
Vicinae latebrae, vel Pompeiana salutem
Castra dabant miseris, infirmave moenia Mundae.           285
Nam cito diripiunt victores castra; citâque
Vi Mundam expugnant; dum (quod vix ulla tacebunt
Saecula, vel credent forsan) pro caespite fossas
Corporibus complent, faciuntque cadavera muros.
Nec solum ante tubas, sed post haec proelia, tristis           290
Caesar erat; quanti victoria constitit illa,
Et quam moesta siet civili gloria bello,
Sero animum subiit. Miserae nunc vulnera Romae,
Nunc sua, victorisque nefas crudele, recenset,
Invidamque simul; victricem paene coactus           295
Fortunam damnare suam; quae clade triumphum
Obruit, et tanto mersisset sanguine lauros.
Talia dum moesto volvebat pectore Caesar,
Pompeii caput abscisum Cenonius affert.
Imgemit, et tantae lacrymis agnoscit obortis           300
Fata domûs; subiit magni genitoris imago,
Atque Aegyptiaco miserandum in litore funus.
Quaerenti fatum juvenis Cenonius infit:
"Cum modo Pompeius, Mundae funesta per arva,
"Tot stragis cumulos, tot corpora caesa suorum,           305
"Infelix vidit, nec jam reparabile damnum;
"Vectus equo celeri, Carteiae ad litora fugit;
"Ut, portum nactus notum, dare carbasa ventis
"Posset; at insidias veritus, nostrosque sequentes,
"Litora deseruit rursus, silvamque propinquam,           310
"Consilii incertus, petiit. Nos, terga secuti,
"Instamus, silvamque oculis scrutamur opacam;
"Quaerentesque diu frustra, sub tegmine fagi
"Umbrosae tandem defessum, et vulnere claudum,
"Pompeium adspicimus solum, (pro tristia sortis           315
"Humanae specula, et pompae documenta caducae!)
"Pompeium illum, (inquam) qui tectum, o maxime Caesar,
"Tot modo stipatus legionibus, et comitatus
"Gentibus innumeris, tam longo tempore fatis
"Pugnavit dubiis, jam cinctum milite nullo           320
"Vidimus. Ut tradat se, hortamur: at ille minaci
"Intrepidus vultu, 'Nunquam me Caesaris, inquit,
"Captivum, victum quamvis, Fortuna videbit.
"Abscisum videat caput; et, cervice revulsâ,
"Haeredem agnoscat Magni: nec dedecus illud,           325
"Quod fatum genitoris erat, mihi Roma putabit.
"Non tam vile tamen caput hoc, certamine nullo,
"Ut vobis tradatur, erit. Dum tela supersunt,
"Non gratis moriar.' Tum pugnam ingressus iniquam,
"In mediosque ruens, sine spe, sine viribus, omnes           330
"Nos pariter, solâ adjutus virtute, lacessit.
"Nec vitam, quam tanto animo projecerat ipse,
"Servandi nobis conceditur ulla potestas.
"Invasit ferrum, ceciditque in vulnera laetus;
"Et tandem invito mortem sibi vindicat hoste."           335
Tum Caesar lacrymans, "Generosum quaerite truncum;
"Thuriferis collecta rogis componite membra,
"Cum capite, et dignam tantis date Manibus urnam."
Digressus Mundâ Caesar, securus ab omni
Bellorum strepitu, victricia signa per urbes           340
Sustulit Hispanas. Jam Gades, Corduba dives,
Hispalis, atque omnes, quascumque interluit undis
Baetis Anasve suis, victori tradere sese
Non dubitant urbes. Populi, gentesque remotae,
Sub juga jam veniunt. Abjectis Cantaber armis,           345
Callaïcusque ferox, et Celta, atque impiger Astur,
Exposcunt veniam, pacemque a Caesare quaerunt.
Nil, terris olim venerabile, nomen Iberis
Jam valuit Magni: cunctos Fortuna clientes
Transtulerat; solus jam possidet omnia Caesar.           350
Nec mirum, obtineat terras si solus Iberas,
Qui sine rivali Romanas obtineret arces.