XXV. DE PONDERIBVS. [1] Ponderum ac
mensurarum iuvat cognoscere modum. Nam omnia corporalia, sicut scriptum est, a
summis usque ad ima in mensura et numero et pondere disposita sunt atque
formata; cunctis enim corporeis rebus pondus natura dedit; suum quoque regit
omnia pondus (Carm. de pond. 3). [2] Primus
Moyses [qui omnes antecedit gentilium philosophos tempore, nobis et numeros et
mensuras et pondus diversis [in] scripturae suae locis narravit]. Primus Phidon
Argivus ponderum rationem in Graecia constituit; et licet alii antiquiores
extiterint, sed iste hac arte experientior fuit. [3] Pondus dictum eo
quod in statera libratum pendeat; hinc et pensum. Abusive autem pondus libra
una est. Vnde etiam dipondius dictum est, quasi duo pondera; quod nomen adhuc
in usu retinetur. [4]
Trutina est gemina ponderum lances aequali examine pendens, facta propter
talenta et centenaria adpendenda; sicut momentana pro parva modicaque pecunia.
Haec et moneta vocata. Idem et statera nomen ex numero habens, quod duobus
lancis et uno in medio stilo librata aequaliter stet. [5]
Examen est filum medium quo trutinae statera regitur et lances aequantur. Vnde
et in lanceis amentum dicitur. [6] Campana a regione Italiae nomen
accepit, ubi primum eius usus repertus est. Haec duas lances a non habet, sed
virga est signata libris et unciis et vago pondere mensurata. [7]
Vnicuique autem ponderi certus est modus nominibus propriis designatus.
[8] Calcus, minima pars ponderis, quarta pars oboli est, constans
lentis geminis granis. Appellatur autem calcus quod sit parvulus; sicut et
lapis calculus, qui adeo minimus est ut sine molestia sui calcetur.
[9] Siliqua vicesima quarta pars solidi est, ab arbore, cuius semen
est, vocabulum tenens. [10] Ceratin oboli pars media est, habens
siliquam unam semis. Hunc Latinitas semiobolum vocat; ceratin autem Graece,
Latine [siliqua] cornu(l)um interpretatur. [11] Obolus siliquis tribus
adpenditur, habens ceratin duos, calcos quattuor. Fiebat enim olim ex aere ad
instar sagittae. Vnde et nomen a Graecis accepit, hoc est sagitta. Scripulus
sex siliquarum pondere constat. Hic apud Graecos gramma vocatur. [12]
Scripulus autem dictus per diminutionem a lapillo brevi qui scrupus vocatur.
[13] Dragma octava pars unciae est et denarii pondus argenti, tribus
constans scripulis, id est decem et octo siliquis. Denarium autem dictum quia
pro decem nummis inputatur. [14] Solidum nuncupatum, quia nihil illi
deesse videtur; solidum enim veteres integrum dicebant et totum. Ipse quoque
nomisma vocatur pro eo quod nominibus principum effigiisque signetur. Ab initio
vero unum nomisma unus argenteus erat; hoc enim ab Assyriis coepit: dicunt
autem Iudaei quod Abraham in terram Chanaan primus hanc advexerit formam.
Solidum apud Latinos alio nomine sextula dicitur, quod his sex uncia
conpleatur. Hunc, ut diximus, vulgus aureum solidum vocant; cuius tertiam
partem ideo dixerunt tremissem, eo quod solidum faciat ter missus. [15] Sextula
bis adsum[ma]ta duellam facit; ter posita staterem reddit. [16] Stater autem medietas unciae est, adpendens aureos tres; unde
et vocatus stater quod tribus solidis stet. Haec et semuncia, quia semis habet
de uncia. Haec et semissis, quia ponderis semis est, quasi semis assis.
[17] Quadrantem Hebraei similiter codrantem vocant; et vocatur
quadrans quod unciae quartam partem adpendeat. [18] Sicel, qui Latino sermone
siclus corrupte appellatur, Hebraeum nomen est, habens apud eos unciae pondus. Apud Latinos autem et Graecos quarta pars unciae est et stateris medietas,
dragmas adpendens duas. Vnde cum in litteris divinis legatur siclus, uncia est;
cum vero in gentilium, quarta pars unciae est. [19] Vncia dicta quod
universitatem minorum ponderum sua unitate vinciat, id est conplectat. Constat
autem dragmis octo, id est scripulis viginti quattuor. Quod proinde legitimum
pondus habetur, quia numerus scripulorum eius horas diei noctisque metitur, vel
quia libram efficit duodecies conputatus. [20]
Libra duodecim unciis perficitur; et inde habetur perfecti ponderis genus quia
tot constat unciis quot mensibus annus. Dicta autem libra quod sit libera, et cuncta
intra se pondera praedicta concludat. [21] Mina
in ponderibus centum dragmis adpenditur; et est nomen Graecum [quod sunt
siliquae MDCCC, tremisses CCXXV, solidi LXXV, stateres XXV]. [22]
Talentum summum esse pondus perhibetur in Graecis; nam nihil est calco minus,
nihil talento maius. Cuius varium apud diversas gentes pondus habetur. Apud
Romanos autem talentum esse septuaginta [duarum] librarum, sicut Plautus (Most.
644) ostendit, qui ait duo talenta esse centum quadraginta libras. Est autem
triplex; id est minor, medius, summus. Minor quinquaginta, medius septuaginta
duarum librarum, summus centum viginti constat. [23] Centenarium
numeri nomen est eo quod centum librarum ponderis sit. Quod pondus propter
perfectionem centenarii numeri instituerunt Romani.