1.

Ordior arma, quibus caelo se gloria tollit       
Aeneadum, patiturque ferox Oenotria iura
Carthago. da, Musa, decus memorare laborum
antiquae Hesperiae, quantosque ad bella crearit
et quot Roma viros, sacri cum perfida pacti            
gens Cadmea super regno certamina movit,
quaesitumque diu, qua tandem poneret arce
terrarum Fortuna caput. ter Marte sinistro
iuratumque Iovi foedus conventaque patrum
Sidonii fregere duces, atque impius ensis            
ter placitam suasit temerando rumpere pacem.
sed medio finem bello excidiumque vicissim
molitae gentes, propiusque fuere periclo
quis superare datum: reseravit Dardanus arces
ductor Agenoreas, obsessa Palatia vallo            
Poenorum ac muris defendit Roma salutem.
       Tantarum causas irarum odiumque perenni
servatum studio et mandata nepotibus arma
fas aperire mihi superasque recludere mentes.
iamque adeo magni repetam primordia motus.            
       Pygmalioneis quondam per caerula terris
pollutum fugiens fraterno crimine regnum
fatali Dido Libyes appellitur orae.
tum pretio mercata locos nova moenia ponit,
cingere qua secto permissum litora tauro.            
hic Iuno ante Argos (sic credidit alta vetustas),
ante Agamemnoniam, gratissima tecta, Mycenen
optavit profugis aeternam condere gentem.
verum ubi magnanimis Romam caput urbibus alte
exerere ac missas etiam trans aequora classes            
totum signa videt victricia ferre per orbem,
iam propius metuens bellandi corda furore
Phoenicum extimulat. sed enim conamine primae
contuso pugnae fractisque in gurgite coeptis
Sicanio Libycis, iterum instaurata capessens            
arma remolitur; dux agmina sufficit unus
turbanti terras pontumque movere paranti.
       Iamque deae cunctas sibi belliger induitiras
Hannibal: hunc audet solum componere fatis.
sanguineo tum laeta viro atque in regnaLatini            
turbine mox saevo venientum haud inscia cladum,
'Intulerit Latio, spreta me, Troius' inquit
'exul Dardaniam et bis numina capta penates
sceptraque fundarit victor Lavinia Teucris,
dum Romana tuae, Ticine, cadavera ripae            
non capiant, famulusque mihi per Celtica rura
sanguine Pergameo Trebia et stipantibus armis
corporibusque virum retro fluat, ac sua largo
stagna reformidet Trasimennus turbida tabo,
dum Cannas tumulum Hesperiae campumque cruore            
Ausonio mersum sublimis Iapyga cernam
teque vadi dubium coeuntibus, Aufide, ripis
per clipeos galeasque virum caesosque per artus
vix iter Hadriaci rumpentem ad litora ponti.'
haec ait ac iuvenem facta ad Mavortia flammat.            
       Ingenio motus avidus fideique sinister
is fuit, exuperans astu, sed devius aequi.
armato nullus divum pudor: improba virtus
et pacis despectus honos, penitusque medullis
sanguinis humani flagrat sitis. his super,aevi            
flore virens havet Aegatis abolere, parentum
dedecus, ac Siculo demergere foedera ponto.
dat mentem Iuno ac laudum spe corda fatigat.
iamque aut nocturno penetrat Capitolia visu
aut rapidis fertur per summas passibus Alpis.            
saepe etiam famuli turbato ad limina somno
expavere trucem per vasta silentia vocem
ac largo sudore virum invenere futuras
miscentem pugnas et inania bella gerentem.
       Hanc rabiem in finis Italum Saturniaque arva            
addiderat iam tum puero [patrius furor oscus]
Sarrana prisci Barcae de gente vetustos
a Belo numerabat avos. namque orba marito
cum fugeret Dido famulam Tyron, impia diri
Belides iuvenis vitaverat arma tyranni            
et se participem casus sociarat in omnis.
nobilis hoc ortu et dextra spectatus Hamilcar,
ut fari primamque datum distinguere lingua
Hannibali vocem, sollers nutrire furores,
Romanum sevit puerili in pectore bellum.            
       Urbe fuit media sacrum genetricisElissae
manibus et patria Tyriis formidine cultum,
quod taxi circum et piceae squalentibus umbris
abdiderant caelique arcebant lumine, templum.
hoc sese, ut perhibent, curis mortalibus olim            
exuerat regina loco. stant marmore maesto
effigies, Belusque parens omnisque nepotum
a Belo series, stat gloria gentis Agenor
et qui longa dedit terris cognomina Phoenix.
ipsa sedet tandem aeternum coniuncta Sychaeo.            
ante pedes ensis Phrygius iacet, ordine centum
stant arae caelique deis Ereboque potenti.
hic, crine effuso, atque Hennaeae numina divae
atque Acheronta vocat Stygia cum veste sacerdos.
immugit tellus rumpitque horrenda perumbras            
sibila; inaccensi flagrant altaribus ignes.
tum magico volitant cantu per inania manes
exciti, vultusque in marmore sudat Elissae.
Hannibal haec patrio iussu ad penetralia fertur,
ingressique habitus atque ora explorat Hamilcar.            
non ille euhantis Massylae palluit iras,
non diros templi ritus aspersaque tabo
limina et audito surgentis carmine flammas.
       Olli permulcens genitor caput oscula libat
attollitque animos hortando et talibus implet:            
'Gens recidiva Phrygum Cadmeae stirpis alumnos
foederibus non aequa premit. si fata negarint
dedecus id patriae nostra depellere dextra,
haec tua sit laus, nate, velis. age, concipe bella
latura exitium Laurentibus: horreat ortus            
iam pubes Tyrrhena tuos, partusque recusent
te surgente, puer, Latiae producere matres.'
his acuit stimulis subicitque haud mollia dictu:
'Romanos terra atque undis, ubi competet aetas,
ferro ignique sequar Rhoeteaque fata revolvam.            
non superi mihi, non Martem cohibentia pacta,
non celsae obstiterint Alpes Tarpeiaque saxa.
hanc mentem iuro nostri per numina Martis,
per manes, regina, tuos.' tum nigra triformi
hostia mactatur divae, raptimque recludit            
spirantis artus poscens responsa sacerdos
ac fugientem animam properatis consulit extis.
       Ast ubi quaesitas artis de more vetustae
intravit mentes superum, sic deinde profatur:
'Aetolos late consterni milite campos            
Idaeoque lacus flagrantis sanguine cerno.
quanta procul moles scopulis ad sidera tendit,
cuius in aerio pendent tua vertice castra!
iamque iugis agmen rapitur: trepidantia fumant
moenia, et Hesperio tellus porrecta subaxe            
Sidoniis lucet flammis. fluit ecce cruentus
Eridanus. iacet ore truci super arma virosque
tertia qui tulerit sublimis opima Tonanti.
heu quaenam subitis horrescit turbida nimbis
tempestas, ruptoque polo micat igneus aether!            
magna parant superi: tonat alti regia caeli,
bellantemque Iovem cerno.' venientia fata
scire ultra vetuit Iuno, fibraeque repente
conticuere: latent casus longique labores.
       Sic clausum linquens arcano pectorebellum            
atque hominum finem Gadis Calpenque secutus,
dum fert Herculeis Garamantica signa columnis,
occubuit saevo Tyrius certamine ductor.
       Interea rerum Hasdrubali traduntur habenae,
occidui qui solis opes et vulgus Hiberum            
Baeti colasque viros furiis agitabat iniquis.
tristia corda duci, simul immedicabilis ira,
et fructus regni feritas erat; asper amore
sanguinis, et metui demens credebat honorem,
nec nota docilis poena satiare furores.            
ore excellentem et spectatum fortibus ausis
antiqua de stirpe Tagum, superumque hominumque
immemor, erecto suffixum robore maestis
ostentabat ovans populis sine funere regem.
auriferi Tagus ascito cognomine fontis            
perque antra et ripas nymphis ululatur Hiberis.
Maeonium non ille vadum, non Lydia mallet
stagna sibi, nec qui riguo perfunditur auro
campum atque inlatis Hermi flavescit harenis.
primus inire manu, postremus ponere Martem.            
cum rapidum effusis ageret sublimis habenis
quadrupedem, non ense virum, non eminus hasta
sistere erat: volitabat ovans aciesque per ambas
iam Tagus auratis agnoscebatur in armis.
quem postquam diro suspensum robore vidit            
deformem leti famulus, clam corripit ensem
dilectum domino pernixque inrumpit in aulam
atque immite ferit geminato vulnere pectus.
at Poeni, succensa ira turbataque luctu
et saevis gens laeta, ruunt tormentaque portant.            
non ignes candensque chalybs, non verbera passim
ictibus innumeris lacerum scindentia corpus,
carnificaeve manus penitusve infusa medullis
pestis et in medio lucentes vulnere flammae
cessavere; ferum visu dictuque, perartem            
saevitiae extenti, quantum tormenta iubebant
creverunt artus, atque omni sanguine rapto
ossa liquefactis fumarunt fervida membris.
mens intacta manet: superat ridetque dolores
spectanti similis, fessosque labore ministros            
increpitat dominique crucem clamore reposcit.
       Haec inter spretae miseranda piacula poenae
erepto trepidus ductore exercitus una
Hannibalem voce atque alacri certamine poscit.
hinc studia accendit patriae virtutis imago,            
hinc fama in populos iurati didita belli,
hinc virides ausis anni feruorque decorus
atque armata dolis mens et vis insita fandi.
       Primi ductorem Libyes clamore salutant,
mox et Pyrenes populi et bellator Hiberus.            
continuoque ferox oritur fiducia menti,
cessisse imperio tantum terraeque marisque.
Aeoliis candens Austris et lampade Phoebi
aestifero Libye torretur subdita Cancro,
aut ingens Asiae latus, aut pars tertia terris.            
terminus huic roseos amnis Lageus ad ortus
septeno impellens tumefactum gurgite pontum.
at qua diversas clementior aspicit Arctos,
Herculeo dirimente freto, diducta propinquis
Europes videt arva iugis. ultra obsidet aequor,            
nec patitur nomen proferri longius Atlas,
Atlas subducto tracturus vertice caelum.
sidera nubiferum fulcit caput, aetheriasque
erigit aeternum compages ardua cervix.
canet barba gelu, frontemque immanibus umbris            
pinea silva premit. vastant cava tempora venti,
nimbosoque ruunt spumantia flumina rictu.
tum geminas laterum cautes maria alta fatigant,
atque ubi fessus equos Titan immersit anhelos,
flammiferum condunt fumanti gurgitecurrum.            
sed qua se campis squalentibus Africa tendit,
serpentum largo coquitur fecunda veneno,
felix qua pinguis mitis plaga temperat agros,
nec Cerere Hennaea Phario nec victa colono.
hic passim exultant Nomades, gens insciafreni,            
quis inter geminas per ludum mobilis aures
quadrupedem flectit non cedens virga lupatis.
altrix bellorum bellatorumque virorum
tellus nec fidens nudo sine fraudibus ensi.
       Altera complebant Hispanae castra cohortes,            
auxilia Europae genitoris parta tropaeis.
Martius hinc campos sonipes hinnitibus implet,
hinc iuga cornipedes erecti bellica raptant:
non Eleus eat campo ferventior axis.
prodiga gens animae et properare facillima mortem.            
namque ubi transcendit florentis viribus annos,
impatiens aevi spernit novisse senectam,
et fati modus in dextra est. hic omne metallum:
electri gemino pallent de semine venae,
atque atros chalybis fetus humus horrida nutrit.            
sed scelerum causas operit deus. Astur avarus
visceribus lacerae telluris mergitur imis
et redit infelix effosso concolor auro.
hic certant, Pactole, tibi Duriusque Tagusque,
quique super Gravios lucentis voluitharenas            
infernae populis referens oblivia Lethes.
nec Cereri terra indocilis nec inhospita Baccho,
nullaque Palladia sese magis arbore tollit.
       Hae postquam Tyrio gentes cessere tyranno,
utque dati rerum freni, tunc arte paterna            
conciliare viros, armis consulta senatus
vertere, nunc donis. primus sumpsisse laborem,
primus iter carpsisse pedes partemque subire,
si valli festinet opus. nec cetera segnis
quaecumque ad laudem stimulant, somnumque negabat            
naturae noctemque vigil ducebat in armis.
interdum proiectus humi turbaeque Libyssae
insignis sagulo duris certare maniplis;
celsus et in magno praecedens agmine ductor
imperium perferre suum; tum vertice nudo            
excipere insanos imbris caelique ruinam.
spectarunt Poeni, tremuitque exterritus Astur,
torquentem cum tela Iovem permixtaque nimbis
fulmina et excussos ventorum flatibus ignes
turbato transiret equo, nec pulvere fessum            
agminis ardenti labefecit Sirius astro.
flammiferis tellus radiis cum exusta dehiscit,
candentique globo medius coquit aethera feruor,
femineum putat umenti iacuisse sub umbra
exercetque sitim et spectato fonte recedit.            
idem correptis sternacem ad proelia frenis
frangere ecum et famam letalis amare lacerti
ignotique amnis tranare sonantia saxa
atque e diversa socios accersere ripa.
idem expugnati primus stetit aggere muri,            
et quotiens campo rapidus fera proelia miscet,
qua sparsit ferrum, latus rubet aequore limes.
ergo instat fatis, et rumpere foedera certus,
quo datur, interea Romam comprendere bello
gaudet et extremis pulsat Capitolia terris.            
       Prima Saguntinas turbarunt classica portas,
bellaque sumpta viro belli maioris amore.
haud procul Herculei tollunt se litore muri,
clementer crescente iugo, quis nobile nomen
conditus excelso sacravit colle Zacynthos.            
hic comes Alcidae remeabat in agmine Thebas
Geryone extincto caeloque ea facta ferebat.
tris animas namque id monstrum, tris corpore dextras
armarat ternaque caput cervice gerebat.
haud alium vidit tellus, cui ponere finem            
non posset mors una viro, duraeque sorores
tertia bis rupto torquerent stamina filo.
hinc spolia ostentabat ovans captivaque victor
armenta ad fontis medio fervore vocabat,
cum tumidas fauces accensis solevenenis            
calcatus rupit letali vulnere serpens
Inachiumque virum terris prostravit Hiberis.
mox profugi ducente Noto advertere coloni,
insula quos genuit Graio circumflua ponto
et, quae auxit quondam Laertia regna,Zacynthos.            
firmavit tenues ortus mox Daunia pubes
sedis inops, misit largo quam dives alumno
magnanimis regnata viris, nunc Ardea nomen.
libertas populis pacto servata decusque
maiorum, et Poenis ubi imperitare negatum.            
       Admovet abrupto flagrantia foedere ductor
Sidonius castra et latos quatit agmine campos.
ipse caput quassans circumlustravit anhelo
muros saevus equo, mensusque paventia tecta
pandere iamdudum portas et cedere vallo            
imperat et longe clausis sua foedera, longe
Ausoniam fore, nec veniae spem Marte subactis:
scita patrum et leges et iura fidemque deosque
in dextra nunc esse sua. verba ocius acer
intorto sancit iaculo figitque perarma            
stantem pro muro et minitantem vana Caicum.
concidit exacti medius per viscera teli,
effusisque simul praerupto ex aggere membris
victori moriens tepefactam retulit hastam.
at multo ducis exemplum clamore secuti            
involvunt atra telorum moenia nube.
clara nec in numero virtus latet: obuia quisque
ora duci portans ceu solus bella capessit.
hic crebram fundit Baliari verbere glandem
terque levi ducta circum caput altus habena            
permissum ventis a[b]scondit in aera telum,
hic valido librat stridentia saxa lacerto,
huic impulsa levi torquetur lancea nodo.
ante omnis ductor patriis insignis in armis
nunc picea iactat fumantem lampada flamma,            
nunc sude, nunc iaculo, nunc saxis impiger instat
aut hydro imbutas, bis noxia tela, sagittas
contendit nervo atque insultat fraude pharetrae,
Dacus ut armiferis Geticae telluris in oris
spicula quae patrio gaudens acuisse veneno            
fundit apud ripas inopina binominis Histri.
       Cura subit, collem turrita cingere fronte
castelloque urbem circumvallare frequenti.
heu priscis numen populis, at nomine solo
in terris iam nota Fides! stat dura iuventus            
ereptamque fugam et claudi videt aggere muros,
sed dignam Ausonia mortem putat esse Sagunto
servata cecidisse fide. iamque acrius omnis
intendunt vires: adductis stridula nervis
Phocais effundit vastos ballista molaris;            
atque eadem ingentis mutato pondere teli
ferratam excutiens ornum media agmina rumpit.
alternus resonat clangor. certamine tanto
conservere acies, veluti circumdata vallo
Roma foret, clamantque super: 'Tot milia,gentes            
inter tela satae, iam capto stamus in hoste?
nonne pudet coepti, pudet ominis? en bona virtus
primitiaeque ducis! taline implere paramus
Italiam fama, talis praemittere pugnas?'
       Accensae exultant mentes, haustusque medullis             
Hannibal exagitat, stimulantque sequentia bella.
invadunt manibus vallum caesasque relincunt
deiecti muris dextras. subit arduus agger
imponitque globos pugnantum desuper urbi.
armavit clausos ac portis arcuit hostem            
librari multa consueta phalarica dextra,
horrendum visu robur celsisque nivosae
Pyrenes trabs lecta iugis, cui plurima cuspis,
vix muris toleranda lues, sed cetera pingui
uncta pice atque atro circumlita sulphure fumant.            
fulminis haec ritu summis e moenibus arcis
incita, sulcatum tremula secat aera flamma,
qualis sanguineo praestringit lumina crine
ad terram caelo decurrens ignea lampas.
haec ictu rapido pugnantum saepe perauras,            
attonito ductore, tulit fumantia membra;
haec vastae lateri turris cum turbine fixa,
dum penitus pluteis Vulcanum exercet adesis,
arma virosque simul pressit flagrante ruina.
tandem condensis artae testudinis armis            
subducti Poeni vallo caecaque latebra
pandunt prolapsam suffossis moenibus urbem.
terribilem in sonitum procumbens aggere victo
Herculeus labor atque immania saxa resolvens
mugitum ingentem caeli dedit. Alpibus altis            
aeriae rupes scopulorum mole revulsa
haud aliter scindunt resonanti fragmine montem.
surgebat cumulis etiam tum prorutus agger,
obstabatque iacens vallum, ni protinus instent
hinc atque hinc acies media pugnare ruina.            
       Emicat ante omnis primaevo floreiuventae
insignis Rutulo Murrus de sanguine (at idem
matre Saguntina Graius geminoque parente
Dulichios Italis miscebat prole nepotes).
hic magno socios Aradum clamore vocantem,            
qua corpus loricam inter galeamque patescit,
conantis motus speculatus, cuspide sistit,
prostratumque premens telo, voce insuper urget:
'Fallax Poene, iaces; certe Capitolia primus
scandebas victor. quae tanta licentia voti?            
nunc Stygio fer bella Iovi!' tum fervidus hastam
adversi torquens defigit in inguine ~Hiberi,
oraque dum calcat iam singultantia leto,
'Hac iter est' inquit 'vobis ad moenia Romae,
o metuenda manus. sic, quo properatis,eundum.'            
mox instaurantis pugnam circumsilit arma
et rapto nudum clipeo latus haurit Hiberi.
dives agri, dives pecoris famaeque negatus
bella feris arcu iaculoque agitabat Hiberus,
felix heu nemorum et vitae laudandus opacae,            
si sua per patrios tenuisset spicula saltus.
hunc miseratus adest infesto vulnere Ladmus.
cui saevum adridens 'Narrabis Hamilcaris umbris
hanc' inquit 'dextram, quae iam post funera vulgi
Hannibalem vobis comitem dabit,' et ferit alte            
insurgens gladio cristatae cassidis aera
perque ipsum tegimen crepitantia dissipat ossa.
tum frontem Chremes intonsam umbrante capillo
saeptus et horrentis effingens crine galeros,
tum Masulis crudaque virens ad bella senecta            
Kartalo, non pavidus fetas mulcere leaenas,
flumineaque urna caelatus Bagrada parmam
et vastae Nasamon Syrtis populator Hiempsal,
audax in fluctu laceras captare carinas,
una omnes dextraque cadunt iraque perempti;            
nec non serpentem diro exarmare veneno
doctus Athyr tactuque gravis sopire chelydros
ac dubiam admoto subolem explorare ceraste.
tu quoque fatidicis Garamanticus accola lucis
insignis flexo galeam per tempora cornu,            
heu frustra reditum sortes tibi saepe locutas
mentitumque Iovem increpitans, occumbis, Hiarba.
et iam corporibus cumulatus creverat agger,
perfusaeque atra fumabant caede ruinae.
tum ductorem avido clamore in proelia poscit:            
fulmineus ceu Spartanis latratibus actus,
cum silvam occursu venantum perdidit, hirto
horrescit saetis dorso et postrema capessit
proelia, canentem mandens aper ore cruorem,
~iamque gemet geminum contra venabuladentem.            
       At parte ex alia, qua se insperata iuventus
extulerat portis, ceu spicula nulla manusque
vim ferre exitiumve queant, permixtus utrisque
Hannibal agminibus passim furit et quatit ensem,
cantato nuper senior quem fecerat igni            
litore ab Hesperidum Temisus, qui carmine pollens
fidebat magica ferrum crudescere lingua:
quantus Bistoniis late Gradivus in oris
belligero rapitur curru telumque coruscans,
Titanum quo pulsa cohors, flagrantia bella            
cornipedum adflatu domat et stridoribus axis.
iamque Hostum Rutulumque Pholum ingentemque Metiscum,
iam Lygdum Duriumque simul flavumque Galaesum
et geminos, Chromin atque Gyan, demiserat umbris,
Daunum etiam, grata quo non spectatior alter            
voce movere fora atque orando fingere mentes
nec legum custos sollertior, aspera telis
dicta admiscentem: 'Quaenam te, Poene, paternae
huc adigunt Furiae? non haec Sidonia tecta
feminea fabricata manu pretiove parata,            
exulibusve datum dimensis litus harenis.
fundamenta deum Romanaque foedera cernis.'
ast illum toto iactantem talia campo
ingenti raptum nisu medioque virorum
avulsum inter tela globo et post terga revinctum            
Hannibal ad poenam lentae mandaverat irae,
increpitansque suos inferri signa iubebat,
perque ipsos caedis cumulos stragemque iacentum
monstrabat furibundus iter cunctosque ciebat
nomine et in praedas stantem dabat improbus urbem.            
       Sed postquam a trepidis allatum fervere partem
diversam Marte infausto, Murroque secundos
hunc superos tribuisse diem, ruit ocius amens
lymphato cursu atque ingentis deserit actus.
letiferum nutant fulgentes vertice cristae,            
crine ut flammifero terret fera regna cometes
sanguineum spargens ignem: vomit atra rubentis
fax caelo radios, ac saeva luce coruscum
scintillat sidus terrisque extrema minatur.
praecipiti dant tela viam, dant signavirique,            
atque ambae trepidant acies. iacit igneus hastae
dirum lumen apex, ac late fulgurat umbo.
talis ubi Aegaeo surgente ad sidera ponto
per longum vasto Cori cum murmure fluctus
suspensum in terras portat mare, frigida nautis            
corda tremunt: sonat ille procul flatuque tumescens
curvatis pavidas tramittit Cycladas undis.
non cuncta e muris unum incessentia tela
fumantesque ante ora faces, non saxa per artem
tormentis excussa tenent. ut tegmina primum            
fulgentis galeae conspexit et arma cruento
ontra solem auro rutilantia, turbidus infit:
'En, qui res Libycas inceptaque tanta retardet,
Romani Murrus belli mora. foedera, faxo,
iam noscas, quid vana queant et vester Hiberus.            
fer tecum castamque fidem servataque iura:
deceptos mihi linque deos.' cui talia Murrus:
'Exoptatus ades. mens olim proelia poscit
speque tui flagrat capitis: fer debita fraudum
praemia et Italiam tellure inquire subima.            
longum in Dardanios finis iter atque nivalem
Pyrenen Alpesque tibi mea dextera donat.'
       Haec inter cernens subeuntem comminus hostem
praeruptumque loci fidum sibi, corripit ingens
aggere convulso saxum et nitentis inora            
devolvit, pronoque silex ruit incitus ictu.
subsedit duro concussus fragmine muri.
tum pudor accendit mentem, nec conscia fallit
virtus pressa loco; frendens luctatur et aegro
scandit in adversum per saxa vetantia nisu.            
sed postquam propior vicino lumine fulsit
et tota se mole tulit, velut incita clausum
agmina Poenorum cingant, et cuncta paventem
castra premant, lato Murrus caligat in hoste.
mille simul dextrae densusque micare videtur            
ensis et innumerae nutare in casside cristae.
conclamant utrimque acies, ceu tota Saguntos
igne micet. trahit instanti languentia leto
membra pavens Murrus supremaque vota capessit:
'Conditor Alcide, cuius vestigia sacra            
incolimus, terrae minitantem averte procellam,
si tua non segni defenso moenia dextra.'
       Dumque orat caeloque attollit lumina supplex,
'Cerne', ait 'an nostris longe Tirynthius ausis
iustius adfuerit. ni displicet aemula virtus,            
haud me dissimilem, Alcide, primoribus annis
agnosces, invicte, tuis. fer numen amicum
et, Troiae quondam primis memorate ruinis,
dexter ades Phrygiae delenti stirpis alumnos.'
sic Poenus pressumque ira simul exigit ensem            
qua capuli statuere morae, teloque relato
horrida labentis perfunditur arma cruore.
ilicet ingenti casu turbata iuventus
procurrit: nota arma viri corpusque superbo
victori spoliare negant. coit aucta vicissim            
hortando manus, et glomerata mole feruntur.
hinc saxis galea, hinc clipeus sonat aereus hastis.
incessunt sudibus librataque pondera plumbi
certatim iaciunt. decisae vertice cristae,
direptumque decus nutantum in caede iubarum.            
iamque agitur largus per membra fluentia sudor,
et stant loricae squamis horrentia tela.
nec requies tegimenve datur mutare sub ictu.
genua labant, fessique umeri gestamina laxant.
tum creber penitusque trahens suspiria sicco            
fumat ab ore vapor, nisuque elisus anhelo
auditur gemitus fractumque in casside murmur.
mente adversa domat gaudetque nitescere duris
virtutem et decoris pretio discrimina pensat.
       Hic subitus scisso densa inter nubila caelo            
erupit quatiens terram fragor, et super ipsas
bis pater intonuit geminato fulmine pugnas.
inde inter nubes ventorum turbine caeco
ultrix iniusti vibravit lancea belli
ac femine adverso librata cuspide sedit.            
Tarpeiae rupes superisque habitabile saxum
et vos, virginea lucentes semper in ara
Laomedonteae, Troiana altaria, flammae,
heu quantum vobis fallacis imagine teli
promisere dei! propius si pressa furenti            
hasta foret, clausae starent mortalibus Alpes,
nec, Trasimenne, tuis nunc Allia cederet undis.
       Sed Iuno, aspectans Pyrenes vertice celsae
nava rudimenta et primos in Marte calores,
ut videt impressum coniecta cuspide vulnus,            
advolat obscura circumdata nube per auras
et validam duris evellit ab ossibus hastam.
ille tegit clipeo fusum per membra cruorem,
tardaque paulatim et dubio vestigia nisu
alternata trahens, aversus ab aggere cedit.            
       Nox tandem optatis terras pontumque tenebris
condidit et pugnas erepta luce diremit.
at durae invigilant mentes molemque reponunt,
noctis opus. clausos acuunt extrema pericli
et fractis rebus violentior ultima virtus.            
hinc puer invalidique senes, hinc femina ferre
certat opem in dubiis miserando nava labori,
saxaque mananti subvectat vulnere miles.
iam patribus clarisque senum sua munia curae:
concurrunt lectosque viros hortantur et orant            
defessis subeant rebus revocentque salutem
et Latia extremis implorent casibus arma.
'Ite citi, remis velisque impellite puppim.
saucia dum castris clausa est fera, tempore Martis
utendum est rupto et grassandum ad clara periclis.            
ite citi, deflete fidem murosque ruentis
antiquaque domo meliora accersite fata.
mandati summa est: dum stat, remeate, Saguntos.'
ast illi celerant, qua proxima litora, gressum
et fugiunt tumido per spumea caerula velo.            
       Pellebat somnos Tithoni roscida coniunx,
ac rutilus primis sonipes hinnitibus altos
adflarat montis roseasque movebat habenas.
iam celsa e muris extructa mole iuventus
clausam nocturnis ostentat turribus urbem.            
rerum omnes pendent actus, et milite maesto
laxata obsidio, ac pugnandi substitit ardor,
inque ducem versae tanto discrimine curae.
       Interea Rutulis longinqua per aequora vectis
Herculei ponto coepere existere colles            
et nebulosa iugis attollere saxa Monoeci.
Thracius hos Boreas scopulos immitia regna
solus habet semperque rigens nunc litora pulsat,
nunc ipsas alis plangit stridentibus Alpes,
atque ubi se terris glaciali fundit abArcto,            
haud ulli contra fiducia surgere vento.
verticibus torquet rapidis mare, fractaque anhelant
aequora, et iniecto conduntur gurgite montes,
iamque volans Rhenum Rhodanumque in nubila tollit.
hunc postquam Boreae dirum evasere furorem,            
alternos maesti casus bellique marisque
et dubium rerum eventum sermone volutant.
'O patria, o Fidei domus inclita, quo tua nunc sunt
fata loco? sacraene manent in collibus arces?
an cinis (heu superi) tanto de nomine restat?            
ferte leves auras flatusque ciete secundos,
si nondum insultat templorum Poenicus ignis
culminibus, Latiaeque valent succurrere classes.'
       Talibus inlacrimant noctemque diemque querelis,
donec Laurentis puppis defertur adoras,            
qua pater acceptis Anienis ditior undis
in pontum flavo descendit gurgite Thybris.
hinc consanguineae subeunt iam moenia Romae.
       Concilium vocat augustum castaque beatos
paupertate patres ac nomina parta triumphis            
consul et aequantem superos virtute senatum.
facta animosa viros et recti sacra cupido
attollunt, hirtaeque togae neglectaque mensa
dexteraque a curuis capulo non segnis aratris.
exiguo faciles et opum non indigacorda,            
ad parvos curru remeabant saepe penates.
       In foribus sacris primoque in limine templi
captivi currus, belli decus, armaque rapta
pugnantum ducibus saevaeque in Marte secures,
perfossi clipei et servantia tela cruorem            
claustraque portarum pendent: hic Punica bella,
Aegatis cernas fusaque per aequora classe
exactam ponto Libyen testantia rostra.
hic galeae Senonum pensatique improbus auri
arbiter ensis inest, Gallisque ex arce fugatis            
arma revertentis pompa gestata Camilli,
hic spolia Aeacidae, hic Epirotica signa
et Ligurum horrentes coni parmaeque relatae
Hispana de gente rudes Alpinaque gaesa.
       Sed postquam clades patefecit et horrida bella            
orantum squalor, praesens astare Sagunti
ante oculos visa est extrema precantis imago.
tum senior maesto Sicoris sic incipit ore:
'Sacrata gens clara fide, quam rite fatentur
Marte satam populi ferro parere subacti,            
ne crede emensum levia ob discrimina pontum.
vidimus obsessam patriam murosque trementis,
et, quem insana freta aut coetus genuere ferarum,
vidimus Hannibalem. procul his a moenibus, oro,
arcete, o superi, nostroque in Marte tenete            
fatiferae iuvenem dextrae! qua mole sonantis
exigit ille trabes! et quantus crescit in armis!
trans iuga Pyrenes, medium indignatus Hiberum,
excivit Calpen et mersos Syrtis harenis
molitur populos maioraque moenia quaerit.            
omnis Hiber, omnis rapidis fera Gallia turmis,            
omnis ab aestifero sitiens Libys imminet axe.
spumeus hic medio qui surgit ab aequore fluctus,            
si prohibere piget, vestras effringet in urbes.
an tanti pretium motus ruptique per enses
foederis hoc iuveni iurata in bella ruenti
creditis, ut statuat superatae iura Sagunto?            
ocius ite, viri, et nascentem extinguite flammam,
ne serae redeant post aucta pericula curae.
quamquam o, si nullus terror, non obruta iam nunc
semina fumarent belli, vestraene Sagunto
spernendum consanguineam protendere dextram?            
per vos culta diu Rutulae primordia gentis            
Laurentemque larem et genetricis pignora Troiae,
conservate pios, qui permutare coacti
Acrisioneis Tirynthia culmina muris.
vos etiam Zanclen Siculi contra arma tyranni
iuvisse egregium, vos et Campana tueri
moenia, depulso Samnitum robore, dignum
Sigeis duxistis avis. vetus incola Dauni,            
testor vos, fontes et stagna arcana Numici,
cum felix nimium dimitteret Ardea pubem,
sacra domumque ferens et avi penetralia Turni
ultra Pyrenen Laurentia nomina duxi.
cur ut decisa atque avulsa a corpore membra            
despiciar, nosterque luat cur foedera sanguis?'
       Tandem, ut finitae voces, (miserabile visu)
summissi palmas, lacerato tegmine vestis,
adfigunt proni squalentia corpora terrae.
inde agitant consulta patres curasque fatigant.            
Lentulus, ut cernens accensae tecta Sagunti,
poscendum poenae iuvenem celerique negantis
exuri bello Carthaginis arva iubebat.
at Fabius, cauta speculator mente futuri
nec laetus dubiis parcusque lacessere Martem            
et melior clauso bellum producere ferro,
prima super tantis rebus pensanda, ducisne
ceperit arma furor, patres an signa moveri
censuerint, mittique viros, qui exacta reportent.
providus haec ritu vatis fundebat abalto            
pectore praemeditans Fabius surgentia bella,
ut saepe e celsa grandaevus puppe magister,
prospiciens signis venturum in carbasa Corum,
summo iam dudum substringit lintea malo.
sed lacrimae atque ira mixtus dolor impulit omnis            
praecipitare latens fatum, lectique senatu,
qui ductorem adeant; si perstet surdus in armis
pactorum, vertant inde ad Carthaginis arces
nec divum oblitis indicere bella morentur.