2.

Caeruleis provecta vadis iam Dardana puppis
tristia magnanimi portabat iussa senatus
primoresque patrum. Fabius, Tirynthia proles,
ter centum memorabat avos, quos turbine Martis
abstulit una dies, cum Fors non aequa labori            
patricio Cremerae maculavit sanguine ripas.
huic comes aequato sociavit munere curas
Publicola, ingentis Volesi Spartana propago.
is cultam referens insigni nomine plebem
Ausonios atavo ducebat consule fastus.            
       Hos ut depositis portum contingere velis
allatum Hannibali consultaque ferre senatus
iam medio seram bello poscentia pacem
ductorisque simul conceptas foedere poenas,
ocius armatas passim per litora turmas            
ostentare iubet minitantia signa recensque
perfusos clipeos et tela rubentia caede.
haud dictis nunc esse locum; strepere omnia clamat
Tyrrhenae clangore tubae gemituque cadentum.
dum detur, relegant pontum neu se addere clausis            
festinent: notum quid caede calentibus armis,
quantum irae liceat, motusve quid audeat ensis.
sic ducis adfatu per inhospita litora pulsi
converso Tyrios petierunt remige patres.
       Hic alto Poenus fundentem velacarinam            
incessens dextra 'Nostrum, pro Iuppiter!' inquit
'nostrum ferre caput parat illa per aequora puppis.
heu caecae mentes tumefactaque corda secundis!
armatum Hannibalem poenae petit impia tellus!
ne deposce, adero; dabitur tibi copia nostri            
ante expectatum, portisque focisque timebis
quae nunc externos defendis, Roma, penatis.
Tarpeios iterum scopulos praeruptaque saxa
scandatis licet et celsam migretis in arcem:
nullo iam capti vitam pensabitis auro.'            
       Incensi dictis animi, et furor additus armis.
conditur extemplo telorum nubibus aether,
et densa resonant saxorum grandine turres.
ardor agit, provecta queat dum cernere muros,
inque oculis profugae Martem exercere carinae.            
ipse autem incensas promissa piacula turmas
flagitat insignis nudato vulnere ductor
ac repetens questus furibundo personat ore:
'Poscimur, o socii, Fabiusque e puppe catenas
ostentat, dominique vocat nos ira senatus.            
si taedet coepti culpandave movimus arma,
Ausoniam ponto propere revocate carinam:
nil moror: en, vincta lacerandum tradite dextra.
nam cur, Eoi deductus origine Beli,
tot Libyae populis, tot circumfusus Hiberis,            
servitium perferre negem? Rhoeteius immo
aeternum imperitet populis saeclisque propaget
regna ferox; nos iussa virum nutusque tremamus.'
effundunt gemitus atque omina tristia vertunt
in stirpem Aeneadum ac stimulant clamoribusiras.            
       Discinctos inter Libyas populosque bilinguis
Marmaricis audax in bella Oenotria signis
venerat Asbyte, proles Garamantis Hiarbae.
Hammone hic genitus, Phorcynidos antra Medusae
Cinyphiumque Macen et iniquo e solecalentis            
Battiadas late imperio sceptrisque regebat.
cui patrius Nasamon aeternumque arida Barce,
cui nemora Autololum atque infidae litora Syrtis
parebant nullaque levis Gaetulus habena.
atque is fundarat thalamos Tritonide nympha,            
unde genus proavumque Iovem regina ferebat
et sua fatidico repetebat nomina luco.
haec ignara viri vacuoque adsueta cubili
venatu et silvis primos defenderat annos;
non calathis mollita manus operatave fuso            
Dictynnam et saltus et anhelum impellere planta
cornipedem ac stravisse feras immitis amabat.
quales Threiciae Rhodopen Pangaeaque lustrant
saxosis nemora alta iugis cursuque fatigant
Hebrum innupta manus: spreti Ciconesque Getaeque            
et Rhesi domus et lunatis Bistones armis.
       Ergo habitu insignis patrio, religata fluentem
Hesperidum nodo crinem dextrumque feroci
nuda latus Marti ac fulgentem tegmine laevam
Thermodontiaca munita in proelia pelta,            
fumantem rapidis quatiebat cursibus axem.
pars comitum biiugo curru, pars cetera dorso
fertur equi; nec non Veneris iam foedera passae
reginam cingunt, sed virgine densior ala est.
ipsa autem gregibus per longa mapalia lectos            
ante aciem ostentabat equos, tumulumque propincum
dum sequitur gyris, campo vibrata per auras
spicula contorquens summa ponebat in arce.
       Hanc hasta totiens intrantem moenia Mopsus
non tulit et celsis senior Gortynia muris            
tela sonante fugat nervo liquidasque per auras
derigit aligero letalia vulnera ferro.
Cres erat, aerisonis Curetum advectus ab antris,
Dictaeos agitare puer levioribus armis
pennata saltus adsuetus harundine Mopsus.            
ille vagam caelo demisit saepe volucrem,
ille procul campo linquentem retia cervum
vulnere sistebat, rueretque inopina sub ictu
ante fera incauto quam sibila poneret arcus.
nec se tum pharetra iactavit iustius ulla            
Eois quamquam certet Gortyna sagittis.
verum ut opum levior venatu extendere vitam
abnuit, atque artae res exegere per aequor,
coniuge cum Meroe natisque inglorius hospes
intrarat miseram fato ducente Saguntum.            
coryti fratrum ex umeris calamique paterni
pendebant volucerque chalybs, Minoia tela.
hic medius iuvenum Massylae gentis in agmen
crebra Cydoneo fundebat spicula cornu.
iam Garamum audacemque Thyrum pariterque ruentis            
Gisgonem levemque Bagam indignumque sagittae,
impubem malas, tam certae occurrere Lixum
fuderat et plena tractabat bella pharetra.
tum vultum intendens telumque in virginis ora
desertum non grata Iovem per votavocabat.            
namque ut fatiferos converti prospicit arcus,
opposito procul insidiis Nasamonias Harpe
corpore praeripuit letum calamumque volantem,
dum clamat, patulo excipiens tramisit hiatu,
et primae ferrum a tergo videre sorores.            
at comitis frendens casu labentia virgo
membra levat parvaque oculos iam luce natantis
inrorat lacrimis totisque adnisa doloris
viribus intorquet letalem in moenia cornum.
illa volans umerum rapido transverberat ictu            
conantis Dorylae, iunctis iam cornibus arcus
et ducti spatium nervi complente sagitta,
excutere in ventos resoluto pollice ferrum.
tum subitum in vulnus praeceps devolvitur altis
aggeribus muri, iuxtaque cadentia membra            
effusi versa calami fluxere pharetra.
exclamat paribus frater vicinus in armis
Icarus ulciscique parat lacrimabile fatum.
atque illum raptim promentem in proelia telum
Hannibal excussi praevertit turbinesaxi.            
labuntur gelido torpentia frigore membra,
deficiensque manus pharetrae sua tela remisit.
       At pater in gemino natorum funere Mopsus
correptos arcus ter maesta movit ab ira,
ter cecidit dextra, et notas dolor abstulit artis.            
paenitet heu sero dulcis liquisse penatis,
adreptoque avide, quo concidis, Icare, saxo,
postquam aevum senior percussaque pectora frustra
sentit et, ut tantos compescat morte dolores,
nil opis in dextra, vastae se culmine turris            
praecipitem iacit et delapsus pondere prono
membra super nati moribundos explicat artus.
       Dum cadit externo Gortynius advena bello,
iam nova molitus stimulato milite Theron,
Alcidae templi custos araeque sacerdos,            
non expectatum Tyriis effuderat agmen
et fera miscebat reserata proelia porta.
atque illi non hasta manu, non vertice cassis,
sed fisus latis umeris et mole iuventae
agmina vastabat clava, nihil indigusensis.            
exuviae capiti impositae tegimenque leonis
terribilem attollunt excelso vertice rictum.
centum angues idem Lernaeaque monstra gerebat
in clipeo et sectis geminam serpentibus hydram.
ille Iubam Tapsumque patrem clarumque Micipsam            
nomine avi Maurumque Sacen, a moenibus actos
palantisque fuga, praeceps ad litora cursu
egerat, atque una spumabant aequora dextra.
nec contentus Idi leto letoque Cothonis
Marmaridae nec caede Rothi nec caede Iugurthae,            
Asbytes currum et radiantis tegmina laevae
poscebat votis gemmataque lumina peltae
atque in belligera versabat virgine mentem.
quem ruere ut telo vidit regina cruento,
obliquos detorquet equos laevumque perorbem            
fallaci gyro campum secat ac velut ales
averso rapitur sinuata per aequora curru.
dumque ea se ex oculis aufert, atque ocior Euro
incita pulveream campo trahit ungula nubem,
adversum late stridens rota preterit agmen,            
ingerit et crebras virgo trepidantibus hastas.
hic cecidere Lycus Thamyrisque et nobile nomen
Eurydamas, clari deductum stirpe parentis,
qui thalamos ausus quondam sperare superbos
(heu demens!) Ithacique torum; sed enim arte pudica            
fallacis totiens revoluto stamine telae
deceptus, mersum pelago iactarat Ulixen.
ast Ithacus vero ficta pro morte loquacem
adfecit leto, taedaeque ad funera versae.
gens extrema viri campis deletur Hiberis            
Eurydamas Nomados dextra: superinstrepit ater
et servat cursum perfractis ossibus axis.
       Iamque aderat remeans virgo, interproelia postquam
distringi Therona videt, saevamque bipennem
perlibrans mediae fronti, spolium indesuperbum            
Herculeasque tibi exuvias, Dictynna, vovebat.
nec segnis Theron tantae spe laudis in ipsos
adversus consurgit equos villosaque fulvi
ingerit obiectans trepidantibus ora leonis.
attoniti terrore novo rictuque minaci            
quadrupedes iactant resupino pondere currum.
tum saltu Asbyten conantem linquere pugnas
occupat incussa gemina inter tempora clava,
ferventisque rotas turbataque frena pavore
disiecto spargit conlisa per ossa cerebro,            
ac rapta properans caedem ostentare bipenni
amputat e curru revolutae virginis ora.
necdum irae positae. celsa nam figitur hasta
spectandum caput: id gestent ante agmina Poenum
imperat, et propere currus ad moenia vertant.            
       Haec caecus fati divumque abeunte favore
vicino Theron edebat proelia leto.
namque aderat toto ore ferens iramque minasque
Hannibal et caesam Asbyten fixique tropaeum
infandum capitis furiata mente dolebat.            
ac simul aerati radiavit luminis umbo,
et concussa procul membris velocibus arma
letiferum intonuere, fugam perculsa repente
ad muros trepido convertunt agmina cursu:
sicut agit levibus per sera crepuscula pennis            
e pastu volucres ad nota cubilia vesper;
aut, ubi Cecropius formidine nubis aquosae
sparsa super flores examina tollit Hymettos,
ad dulcis ceras et odori corticis antra
mellis apes gravidae properant densoque volatu            
raucum conexae glomerant ad limina murmur.
praecipitat metus attonitos, caecique feruntur.
heu blandum caeli lumen! tantone cavetur
mors reditura metu nascentique addita fata?
consilium damnant portisque atque aggere tuto            
erupisse gemunt: retinet vix agmina Theron
interdumque manu, interdum clamore minisque:
'State, viri; meus ille hostis; mihi gloria magnae,
state, venit pugnae. muro tectisque Sagunti
hac abigam Poenos dextra; spectaculatantum            
ferte, viri; vel, si cunctos metus acer in urbem
(heu deforme!) rapit, soli mihi claudite portas.'
       At Poenus rapido praeceps ad moenia cursu,
dum pavitant trepidi rerum fessique salutis,
tendebat. stat primam urbem murosque patentis            
postposita caede et dilata invadere pugna.
id postquam Herculeae custos videt impiger arae,
emicat et velox formidine praevenit hostem.
gliscit Elissaeo violentior ira tyranno:
'Tu solve interea nobis, bone ianitor urbis,            
supplicium, ut pandas' inquit 'tua moenia leto.'
nec plura effari sinit ira, rotatque coruscum
mucronem; sed contortum prior impete vasto
Daunius huic robur iuvenis iacit. arma fragore
icta gravi raucum gemuere, alteque resultant            
aere inlisa cavo nodosae pondera clavae.
at viduus teli et frustrato proditus ictu,
pernici velox cursu rapit incita membra
et celeri fugiens perlustrat moenia planta.
instat atrox terga increpitans fugientia victor.            
conclamant matres, celsoque e culmine muri
lamentis vox mixta sonat: nunc nomine noto
appellant, seras fesso nunc pandere portas
posse volunt; quatit hortantum praecordia terror
ne simul accipiant ingentem moenibus hostem.            
incutit umbonem fesso adsultatque ruenti
Poenus et ostentans spectantem e moenibus urbem
'I, miseram Asbyten leto solare propinquo'++
haec dicens, iugulo optantis dimittere vitam
infestum condit mucronem ac regialaetus            
quadrupedes spolia abreptos a moenibus ipsis,
quis aditum portae trepidantum saepserat agmen,
victor agit curruque volat per ovantia castra.
       At Nomadum furibunda cohors miserabile humandi
deproperat munus tumulique adiungit honorem            
et rapto cineres ter circum corpore lustrat.
hinc letale viri robur tegimenque tremendum
in flammas iaciunt, ambustoque ore genisque
deforme alitibus liquere cadaver Hiberis.
       Poenorum interea quis rerum summa potestas,            
consultant bello super, et quae dicta ferantur
Ausoniae populis, oratorumque minaci
adventu trepidant. movet hinc foedusque fidesque
et testes superi iurataque pacta parentum,
hinc popularis amor coeptantis magna iuventae,            
et sperare iuvat belli meliora. sed, olim
ductorem infestans odiis gentilibus, Hannon
sic adeo increpitat studia incautumque favorem:
'Cuncta quidem, patres, (neque enim cohibere minantum
irae se valuere) premunt formidine vocem:            
haud tamen abstiterim. mortem licet arma propinquent,
testabor superos, et caelo nota relinquam
quae postrema salus rerum patriaeque reposcit.
nec nunc obsessa demum et fumante Sagunto
haec serus vates Hannon canit. anxia rupi            
pectora ne castris innutriretur et armis
exitiale caput; monui et, dum vita, monebo,
ingenitum noscens virus flatusque paternos,
ut, qui stelligero speculatur sidera caelo,
venturam pelagi rabiem Caurique futura            
praedicit miseris haud vanus flamina nautis.
consedit solio rerumque invasit habenas:
ergo armis foedus fasque omne abrumpitur armis,
oppida quassantur, longeque in moenia nostra
Aeneadum arrectae mentes, disiectaque paxest.            
exagitant manes iuvenem furiaeque paternae
ac funesta sacra et conversi foedere rupto
in caput infidum superi Massylaque vates.
an nunc ille novi caecus caligine regni
externas arces quatit aut Tirynthia tecta?            
sic propria luat hoc poena nec misceat urbis
fata suis: nunc hoc, hoc inquam, tempore muros
oppugnat, Carthago, tuos teque obsidet armis.
lavimus Hennaeas animoso sanguine vallis
et vix conducto produximus armaLacone.            
nos ratibus laceris Scyllaea replevimus antra
classibus et refluo spectavimus aequore raptis
contorta e fundo revomentem transtra Charybdin.
respice, pro demens, pro pectus inane deorum,
Aegatis Libyaeque procul fluitantia membra!            
quo ruis et patriae exitio tibi nomina quaeris?
scilicet immensae, visis iuvenalibus armis,
subsident Alpes, subsidet mole nivali
Alpibus aequatum attollens caput Apenninus.
sed campos fac, vane, dari. num gentibus istis            
mortales animi, aut ferro flammave fatiscunt?
haud tibi Neritia cernes cum prole laborem.
pubescit castris miles, galeaque teruntur
nondum signatae flava lanugine malae,
nec requies aevi nota, exanguesque merendo            
stant prima inter signa senes letumque lacessunt.
ipse ego Romanas perfosso corpore turmas
tela intorquentis correpta e vulnere vidi,
vidi animos mortesque virum decorisque furorem.
si bello absistis nec te victoribus offers,            
quantum heu, Carthago, donat tibi sanguinis Hannon!'
       Gestar ad haec (namque impatiens asperque coquebat
iamdudum immites iras mediamque loquentis
bis conatus erat turbando abrumpere vocem)
'Concilione' inquit 'Libyae Tyrioque senatu,            
pro superi, Ausonius miles sedet, armaque tantum
haud dum sumpta viro? nam cetera non latet hostis.
nunc geminas Alpes Apenninumque minatur,
nunc freta Sicaniae et Scyllaei litoris undas,
nec procul est quin iam manes umbrasque pavescat            
Dardanias: tanta accumulat praeconia leto
vulneribusque virum ac tollit sub sidera gentem.
mortalem, mihi crede, licet formidine turpi
frigida corda tremant, mortalem sumimus hostem.
vidi ego, cum, geminas artis post terga catenis            
evinctus palmas, vulgo traheretur ovante
carceris in tenebras spes et fiducia gentis
Regulus Hectoreae; vidi, cum robore pendens
Hesperiam cruce sublimis spectaret ab alta.
nec vero terrent puerilia protinus ora            
sub galea et pressae properata casside malae.
indole non adeo segni sumus: aspice, turmae
quot Libycae certant annos anteire labore
et nudis bellantur equis; ipse, aspice, ductor,
cum primam tenero vocem proferret abore,            
iam bella et lituos ac flammis urere gentem
iurabat Phrygiam atque animo patria arma movebat.
proinde polo crescant Alpes, astrisque coruscos
Apenninus agat scopulos: per saxa nivesque
(dicam etenim, ut stimulent atram vel inania mentem),            
per caelum est qui pandat iter: pudet Hercule tritas
desperare vias laudemque timere secundam.
sed Libyae clades et primi incendia belli
aggerat atque iterum pro libertate labores
Hannon ferre vetat. ponat formidinis aestus            
parietibusque domus imbellis femina servet
singultantem animam; nos, nos contra ibimus hostem,
quis procul a Tyria dominos depellere Byrsa,
vel Iove non aequo, fixum est. sin fata repugnant,
et iam damnata cessit Carthagine Mavors,            
occumbam potius nec te, patria inclita, dedam
aeternum famulam liberque Acheronta videbo.
nam quae, pro superi, Fabius iubet! "ocius arma
exuite et capta descendite ab arce Sagunti.
tum delecta manus scutorum incendat acervos,            
uranturque rates, ac toto absistite ponto."
di, procul o, merita est numquam si talia plecti
Carthago, prohibete nefas nostrique solutas
ductoris servate manus!' ut deinde resedit,
factaque censendi patrum de more potestas,            
hic Hannon reddi propere certamine rapta
instat et auctorem violati foederis addit.
tum vero attoniti, ceu templo inrumperet hostis,
exiluere patres, Latioque id verteret omen
oravere deum. at postquam discordia sensit            
pectora et infidas ad Martem vergere mentes,
non ultra patiens Fabius rexisse dolorem
concilium propere exposcit, patribusque vocatis,
bellum se gestare sinu pacemque profatus,
quid sedeat, legere ambiguis neu fallere dictis            
imperat ac, saevo neutrum renuente senatu,
ceu clausas acies gremioque effunderet arma,
'Accipite infaustum Libyae eventuque priori
par' inquit 'bellum', et laxos effundit amictus.
tum patrias repetit pugnandi nuntius arces.            
       Atque ea dum profugae regnis agitantur Elissae,
~accitis velox populis, quis aegra lababat
ambiguo sub Marte fides, praedaque gravatus
ad muros Poenus revocaverat arma Sagunti.
       Ecce autem clipeum saevo fulgore micantem            
Oceani gentes ductori dona ferebant,
Callaicae telluris opus, galeamque coruscis
subnixam cristis, vibrant quae vertice coni
albentis niveae tremulo nutamine pennae,
ensem, unam ac multis fatalem milibus hastam;            
praeterea textam nodis auroque trilicem
loricam, nulli tegimen penetrabile telo.
haec, aere et duri chalybis perfecta metallo
atque opibus perfusa Tagi, per singula laetis
lustrat ovans oculis et gaudet origine regni.            
       Condebat primae Dido Carthaginis arces,
instabatque operi subducta classe iuventus.
molibus hi claudunt portus, his tecta domosque
partiris, iustae Bitia venerande senectae.
ostentant caput effossa tellure repertum            
bellatoris equi atque omen clamore salutant.
has inter species orbatum classe suisque
Aenean pulsum pelago dextraque precantem
cernere erat: fronte hunc avide regina serena
infelix ac iam vultu spectabat amico.            
hinc et speluncam furtivaque foedera amantum
Callaicae fecere manus: it clamor ad auras
latratusque canum, subitoque exterrita nimbo
occultant alae venantum corpora silvis.
nec procul Aeneadum vacuo iam litore classis            
aequora nequiquam revocante petebat Elissa.
ipsa pyram super ingentem stans saucia Dido
mandabat Tyriis ultricia bella futuris,
ardentemque rogum media spectabat ab unda
Dardanus et magnis pandebat carbasa fatis.            
parte alia supplex infernis Hannibal aris
arcanum Stygia libat cum vate cruorem
et primo bella Aeneadum iurabat ab aevo.
at senior Siculis exultat Hamilcar in arvis:
spirantem credas certamina anhela movere,            
ardor inest oculis, torvumque minatur imago.
       Necnon et laevum clipei latus aspera signis
implebat Spartana cohors; hanc ducit ovantem
Ledaeis veniens victor Xanthippus Amyclis.
iuxta triste decus pendet sub imagine poenae            
Regulus et fidei dat magna exempla Sagunto.
laetior at circa facies: agitata ferarum
agmina venatu et caelata mapalia fulgent,
nec procul usta cutem nigri soror horrida Mauri
adsuetas mulcet patrio sermone leaenas.            
it liber campi pastor, cui fine sine ullo
invetitum saltus penetrat pecus: omnia Poenum
armenti vigilem patrio de more secuntur,
gaesaque latratorque Cydon tectumque focique
in silicis venis et fistula nota iuvencis.            
eminet excelso consurgens colle Saguntos,
quam circa immensi populi condensaque cingunt
agmina certantum pulsantque trementibus hastis.
extrema clipei stagnabat Hiberus in ora,
curvatis claudens ingentem flexibus orbem.            
Hannibal abrupto transgressus foedere ripas
Poenorum populos Romana in bella vocabat.
tali sublimis dono, nova tegmina latis
aptat concutiens umeris celsusque profatur:
'Heu quantum Ausonio sudabitis, arma,cruore!            
quas, belli videx, poenas mihi, Curia, pendes!'
       Iamque senescebat vallatus moenibus hostis,
carpebatque dies urbem, dum signa manusque
expectant fessi socias. tandem aequore vano
avertunt oculos frustrataque litora ponunt            
et propius suprema vident. sedet acta medullis
iamdudum atque inopes penitus coquit intima pestis.
est furtim lento misere durantia tabo
viscera et exurit siccatas sanguine venas
per longum celata fames. iam lumina retro            
exesis fugere genis, iam lurida sola
tecta cute et venis male iuncta trementibus ossa
extant consumptis visu deformia membris.
umentis rores noctis terramque madentem
solamen fecere mali, cassoque labore            
e sicco frustra presserunt robore sucos.
nil temerare piget: rabidi ieiunia ventris
insolitis adigunt vesci, resolutaque, nudos
linquentes clipeos, armorum tegmina mandunt.
       Desuper haec caelo spectans Tirynthius alto            
inlacrimat fractae nequiquam casibus urbis.
namque metus magnique tenent praecepta parentis
ne saevae tendat contra decreta novercae.
sic igitur coepta occultans ad limina sanctae
contendit Fidei secretaque pectora temptat.            
arcanis dea laeta polo tum forte remoto
caelicolum magnas volvebat conscia curas.
quam tali adloquitur Nemeae pacator honore:
'Ante Iovem generata, decus divumque hominumque,
qua sine non tellus pacem, non aequora norunt,            
iustitiae consors tacitumque in pectore numen,
exitiumne tuae dirum spectare Sagunti
et tot pendentem pro te, dea, cernere poenas
urbem lenta potes? moritur tibi vulgus, et unam
te matres vincente fame, te maesta virorum            
ora vocant, primaque sonant te voce minores.
fer caelo auxilium et fessis da surgere rebus.'
       Haec satus Alcmena; contra cui talia virgo:
'Cerno equidem, nec pro nihilo est mihi foedera rumpi,
statque dies ausis olim tam tristibus ultor.            
sed me pollutas properantem linquere terras
sedibus his tectisque Iovis succedere adegit
fecundum in fraudes hominum genus: impia liqui
et, quantum terrent, tantum metuentia regna
ac furias auri nec vilia praemia fraudum            
et super haec ritu horrificos ac more ferarum
viventis rapto populos luxuque solutum
omne decus multaque oppressum nocte pudorem.
vis colitur, iurisque locum sibi vindicat ensis,
et probris cessit virtus. en, aspice gentes:            
nemo insons: pacem servant commercia culpae.
sed si cura, tua fundata ut moenia dextra
dignum te servent memorando fine vigorem,
dedita nec fessi tramittant corpora Poeno:
quod solum nunc fata sinunt seriesque futuri,            
extendam leti decus atque in saecula mittam
ipsaque laudatas ad manes prosequar umbras.'
       Inde severa levi decurrens aethere virgo
luctantem fatis petit inflammata Saguntum.
invadit mentes et pectora nota pererrat            
immittitque animis numen. tum fusa medullis
implicat atque sui flagrantem inspirat amorem.
arma volunt temptantque aegros ad proelia nisus.
insperatus adest vigor, interiusque recursat
dulcis honor divae et sacrum pro virgine letum.            
it tacitus fessis per ovantia pectora sensus
vel leto graviora pati saevasque ferarum
attemptare dapes et mensis addere crimen.
sed prohibet culpa pollutam extendere lucem
casta Fides paribusque famem compescere membris.            
       Quam simul invisae gentis conspexit inarce,
forte ferens sese Libycis Saturnia castris,
virgineum increpitat miscentem bella furorem
atque ira turbata gradum ciet ocius atram
Tisiphonen imos agitantem verbere manes,            
et palmas tendens 'Hos' inquit 'noctis alumna,
hos muros impelle manu populumque ferocem
dextris sterne suis: Iuno iubet. ipsa propinqua
effectus studiumque tuum de nube videbo.
illa deos summumque Iovem turbantia tela,            
quis Acheronta moves, flammam immanesque chelydros
stridoremque tuum, quo territa comprimit ora
Cerberus, ac mixto quae spumant felle venena
et quicquid scelerum, poenarum quicquid et irae
pectore fecundo coquitur tibi, congere praeceps            
in Rutulos totamque Erebo demitte Saguntum.
hac mercede Fides constet delapsa per auras.'
       Sic voce instimulans dextra dea concita saevam
Eumenida incussit muris, tremuitque repente
mons circum, et gravior sonuit per litora fluctus.            
sibilat insurgens capiti et turgentia circa
multus colla micat squalenti tergore serpens.
Mors graditur vasto cava pandens guttura rictu
casuroque inhiat populo: tunc Luctus et atri
pectora circumstant Planctus Maerorque Dolorque,            
atque omnes adsunt Poenae, formaque trifauci
personat insomnis lacrimosae Ianitor aulae.
protinus adsimulat faciem mutabile monstrum
Tiburnae gressumque simul sonitumque loquentis.
haec bello vacuos et saevi turbine Martis            
lugebat thalamos, Murro spoliata marito,
clara genus Daunique trahens a sanguine nomen.
cui vultus induta pares disiectaque crinem
Eumenis in medios inrumpit turbida coetus
et maestas lacerata genas 'Quis terminus?'inquit            
'sat Fidei proavisque datum. vidi ipsa cruentum,
ipsa meum vidi lacerato vulnere nostras
terrentem Murrum noctes et dira sonantem:
"Eripe te, coniunx, miserandae casibus urbis
et fuge, si terras adimit victoria Poeni,            
ad manes, Tiburna, meos; cecidere penates,
occidimus Rutuli, tenet omnia Punicus ensis."
mens horret, nec adhuc oculis absistit imago.
nullane iam posthac tua tecta, Sagunte, videbo?
felix, Murre, necis patriaque superstite felix.            
at nos, Sidoniis famulatum matribus actas,
post belli casus vastique pericula ponti
Carthago aspiciet victrix, tandemque suprema
nocte obita Libyae gremio captiva iacebo.
sed vos, o iuvenes, vetuit quos conscia virtus            
posse capi, quis telum ingens contra aspera mors est,
vestris servitio manibus subducite matres.
ardua virtutem profert via: pergite primi
nec facilem populis nec notam invadere laudem.'
       His ubi turbatas hortatibus impulit aures,            
inde petit tumulum, summo quem vertice montis
Amphitryoniades spectandum ex aequore nautis
struxerat et grato cineres decorarat honore.
excitus sede, horrendum, prorumpit ab ima
caeruleus maculis auro squalentibus anguis.            
ignea sanguinea radiabant lumina flamma,
oraque vibranti stridebant sibila lingua.
isque inter trepidos coetus mediamque per urbem
volvitur et muris propere delabitur altis
ac similis profugo vicina ad litora tendit            
spumantisque freti praeceps immergitur undis.
       Tum vero excussae mentes, ceu prodita tecta
expulsi fugiant manes, umbraeque recusent
captivo iacuisse solo. sperare salute
pertaesum, damnantque cibos: agit abdita Erinys.            
haud gravior duris divum inclementia rebus
quam leti perferre moras: abrumpere vitam
ocius attoniti quaerunt lucemque gravantur.
certatim structus subrectae molis ad astra
in media stetit urbe rogus: portantque trahuntque            
longae pacis opes quaesitaque praemia dextris,
Callaico vestes distinctas matribus auro
armaque Dulichia proavis portata Zacyntho
et prisca advectos Rutulorum ex urbe penates.
huc, quicquid superest captis, clipeosque simulque            
infaustos iaciunt enses et condita bello
effodiunt penitus terra gaudentque superbi
victoris praedam flammis donare supremis.
       Quae postquam congesta videt feralis Erinys,
lampada flammiferis tinctam Phlegethontis inundis            
quassat et inferna superos caligine condit.
inde opus aggressi toto quod nobile mundo
aeternum invictis infelix gloria servat.
princeps Tisiphone lentum indignata paventum
pressit ovans capulum cunctantemque impulit ensem            
et dirum insonuit Stygio bis terque flagello.
invitas maculant cognato sanguine dextras
miranturque nefas aversa mente peractum
et facto sceleri inlacrimant. hic turbidus ira
et rabie cladum perpessaeque ultima vitae            
obliquos versat materna per ubera visus.
hic raptam librans dilectae in colla securim
coniugis increpitat sese mediumque furorem
proiecta damnat stupefactus membra bipenni.
nec tamen evasisse datur; nam verberaErinys            
incutit atque atros insibilat ore tumores.
sic thalami fugit omnis amor, dulcesque marito
effluxere tori, et subiere oblivia taedae.
ille iacit totis conisus viribus aegrum
in flammas corpus, densum qua turbine nigro            
exundat fumans piceus caligine vertex.
       At medios inter coetus pietate sinistra,
infelix Tymbrene, furis, Poenoque parentis
dum properas auferre necem, reddentia formam
ora tuam laceras temerasque simillima membra.            
vos etiam primo gemini cecidistis in aevo,
Eurymedon fratrem et fratrem mentite Lycorma,
cuncta pares; dulcisque labor sua nomina natis
reddere et in vultu genetrici stare suorum.
iam fixus iugulo culpa te solverat ensis,            
Eurymedon, inter miserae lamenta senectae,
dumque malis turbata parens deceptaque visis
'Quo ruis? huc ferrum' clamat 'converte, Lycorma,'
ecce simul iugulum perfoderat ense Lycormas.
sed magno 'Quinam, Eurymedon, furor iste?'sonabat            
cum planctu geminaeque notis decepta figurae
funera mutato revocabat nomine mater,
donec transacto tremebunda per ubera ferro
tunc etiam ambiguos cecidit super inscia natos.
       Quis diros urbis casus laudandaque monstra            
et Fidei poenas ac tristia fata piorum
imperet evolvens lacrimis? vix Punica fletu
cessassent castra ac miserescere nescius hostis.
urbs, habitata diu Fidei caeloque parentem
murorum repetens, ruit inter perfida gentis            
Sidoniae tela atque immania facta suorum,
iniustis neglecta deis: furit ensis et ignis,
quique caret flamma, scelerum est locus. erigit atro
nigrantem fumo rogus alta ad sidera nubem.
ardet in excelso proceri vertice montis            
arx intacta prius bellis (hinc Punica castra
litoraque et totam soliti spectare Saguntum),
ardent tecta deum. resplendet imagine flammae
aequor, et in tremulo vibrant incendia ponto.
       Ecce inter medios caedum Tiburna furores            
fulgenti dextram mucrone armata mariti
et laeva infelix ardentem lampada quassans
squalentemque erecta comam ac liventia planctu
pectora nudatis ostendens saeva lacertis
ad tumulum Murri super ipsa cadavera fertur:            
qualis, ubi inferni dirum tonat aula parentis,
iraque turbatos exercet regia manes,
Alecto solium ante dei sedemque tremendam
Tartareo est operata Iovi poenasque ministrat.
arma viri multo nuper defensa cruore            
imponit tumulo inlacrimans, manesque precata
acciperent sese, flagrantem lampada subdit.
tunc rapiens letum 'Tibi ego haec' ait 'optime coniunx,
ad manes, en, ipsa fero.' sic ense recepto
arma super ruit et flammas invadit hiatu.            
       Semiambusta iacet nullo discrimine passim
infelix obitus, permixto funere, turba:
ceu, stimulante fame cum victor ovilia tandem
faucibus invasit siccis leo, mandit hianti
ore fremens imbelle pecus, patuloque redundat            
gutture ructatus large cruor: incubat atris
semesae stragis cumulis, aut murmure anhelo
infrendens laceros inter spatiatur acervos:
late fusa iacent pecudes custosque Molossus
pastorumque cohors stabulique gregisque magister,            
totaque vastatis disiecta mapalia tectis.
inrumpunt vacuam Poeni tot cladibus arcem.
tum demum ad manis perfecto munere Erinys
Iunoni laudata redit magnamque superba
exultat rapiens secum sub Tartara turbam.            
       At vos, sidereae, quas nulla aequaverit aetas,
ite, decus terrarum, animae, venerabile vulgus,
Elysium et castas sedes decorate piorum.
cui vero non aequa dedit victoria nomen
(audite, o gentes, neu rumpite foedera pacis            
nec regnis postferte fidem!) vagus exul in orbe
errabit toto patriis proiectus ab oris,
tergaque vertentem trepidans Carthago videbit.
saepe Saguntinis somnos exterritus umbris
optabit cecidisse manu, ferroque negato            
invictus quondam Stygias bellator ad undas
deformata feret liventi membra veneno.