6.

Iam, Tartessiaco quos solverat aequore Titan
in noctem diffusus, equos iungebat Eois
litoribus, primique novo Phaethonte retecti
Seres lanigeris repetebant vellera lucis,
et foeda ante oculos strages, propiusque patebat            
insani Mavortis opus: simul arma virique
ac mixtus sonipes dextraeque in vulnere caesi
haerentes hostis, passim clipeique iubaeque
atque artus trunci capitum fractusque iacebat
ossibus in duris ensis. nec cernere deerat            
frustra seminecum quaerentia lumina caelum.
tum spumans sanie lacus et fluitantia summo
aeternum tumulis orbata cadavera ponto.
            Nec tamen adversis ruerat tota Itala virtus.
Bruttius ingenti miserandae caedis acervo,            
non aequum ostentans confosso corpore Martem,
extulerat vix triste caput truncosque trahebat
per stragem nervis interlabentibus artus,
tenuis opum, non patre nitens linguave, sed asper
ense, nec e Volsca quisquam vir gente redemit            
plus aevi nece magnanima. puer addere sese
pubescente gena castris optarat et acri
Flaminio spectatus erat, cum Celtica victor
obrueret bello divis melioribus arma.
inde honor ac sacrae custodia Marte sub omni            
alitis: hinc causam nutrivit gloria leti.
namque necis certus, captae prohibere nequiret
cum Poenos aquilae, postquam subsidere fata
viderat et magna pugnam inclinare ruina,
occulere interdum et terrae mandare parabat.            
sed subitis victus telis labentia membra
prostravit super ac mentita morte tegebat.
verum ubi lux nocte e Stygia miseroque sopore
reddita, vicini de strage cadaveris hasta
erigitur soloque vigens conamine late            
stagnantem caede et facilem discedere terram
ense fodit, clausamque aquilae infelicis adorans
effigiem, palmis languentibus aequat harenas.
supremus fessi tenuis tum cessit in auras
halitus et magnam misit sub Tartara mentem.            
            Iuxta cernere erat meritae sibi poscere carmen
virtutis sacram rabiem. Laevinus, ab alto
Priverno, vitis Latiae praesignis honore,
exanimum Nasamona Tyren super ipse iacebat
exanimis: non hasta viro, non ensis: in artis            
abstulerat Fors arma. tamen certamine nudo
invenit Marti telum dolor. ore cruento
pugnatum, ferrique vicem dens praebuit irae.
iam lacerae nares foedataque lumina morsu,
iam truncum raptis caput auribus, ipsaque diris            
frons depasta modis, et sanguine abundat hiatus;
nec satias, donec mandentia linqueret ora
spiritus et plenos rictus mors atra teneret.
            Talia dum praebet tristis miracula virtus,
diverso interea fugientes saucia turba            
iactantur casu silvisque per avia caecis
ablati furtim multo cum vulnere solos
per noctem metantur agros. sonus omnis et aura
exterrent pennaque levi commota volucris.
non sopor aut menti requies. agit asper acerba            
nunc Mago attonitos, nunc arduus Hannibal hasta.
            Serranus, clarum nomen, tua, Regule, proles,
qui longum semper fama gliscente per aevum
infidis servasse fidem memorabere Poenis,
flore nitens primo, patriis heu Punica bella            
auspiciis ingressus erat, miseramque parentem
et dulcis tristi repetebat sorte penates
saucius. haud illi comitum super ullus, et atris
vulneribus qui ferret opem: per devia, fractae
innitens hastae furtoque ereptus opacae            
noctis, iter tacitum Perusina ferebat in arva.
hic fessus parvi, quaecumque ibi fata darentur,
limina pulsabat tecti, cum membra cubili
evolvens non tarda Marus (vetus ille parentis
miles et haud surda tractarat proelia fama)            
procedit renovata focis et paupere Vesta
lumina praetendens. utque ora agnovit et aegrum
vulneribus diris ac, lamentabile visu,
lapsantis fultum truncata cuspide gressus,
funesti rumore mali iam saucius aures:            
'Quod scelus, o nimius vitae nimiumque ferendis
adversis genitus, cerno? te, maxime, vidi,
ductorum, cum captivo Carthaginis arcem
terreres vultu, crimen culpamque Tonantis,
occidere atque hausi, quem non Sidonia tecta            
expulerint eversa meo de corde, dolorem.
estis ubi en iterum, superi? dat pectora ferro
Regulus, ac stirpem tantae periura recidit
surgentem Carthago domus.' inde aegra reponit
membra toro, nec ferre rudis medicamina (quippe            
callebat bellis) nunc purgat vulnera lympha,
nunc mulcet sucis. ligat inde ac vellera molli
circumdat tactu et torpentis mitigat artus.
exin cura seni tristem depellere fesso
ore sitim et parca vires accersere mensa.            
quae postquam properata, sopor sua munera tandem
applicat et mitem fundit per membra quietem.
necdum exorta dies, Marus instat vulneris aestus:
expertis medicare modis gratumque teporem
exutus senium trepida pietate ministrat.            
            Hic iuvenis maestos tollens ad sidera vultus
cum gemitu lacrimisque simul: 'Si culmina nondum
Tarpeia exosus damnasti sceptra Quirini,
extremas Italum res Ausoniamque ruentem
aspice,' ait 'genitor, tandemque adverte procellis            
aequos Iliacis oculos. amisimus Alpes,
nec deinde adversis modus est: Ticinus et ater
stragibus Eridanus, tuque insignite tropaeis
Sidoniis Trebia et tellus lacrimabilis Arni.
sed quid ego haec? gravior quanto vis ecce malorum!            
vidi crescentis Trasimenni caedibus undas,
prostrataque virum mole inter tela cadentem
vidi Flaminium. testor, mea numina, manes
dignam me poenae tum nobilitate paternae
strage hostis quaesisse necem, ni tristia letum,            
ut quondam patri, nobis quoque fata negassent.'
            Cetera ~acervantem questu lenire laborans
effatur senior: 'Patrio, fortissime, ritu
quicquid adest duri et rerum inclinata feramus.
talis lege deum clivoso tramite vitae            
per varios praeceps casus rota volvitur aevi.
sat tibi, sat magna et totum vulgata per orbem
stant documenta domus: sacer ille et numine nullo
inferior, tuus ille parens decora alta paravit
restando adversis nec virtutem exuit ullam            
ante reluctantis liquit quam spiritus artus.
vix puerile mihi tempus confecerat aetas,
cum primo malas signabat Regulus aevo.
accessi comes, atque omnis sociavimus annos,
donec dis Italae visum est extinguere lumen            
gentis, in egregio cuius sibi pectore sedem
ceperat alma Fides mentemque amplexa tenebat.
ille ensem nobis magnorum hunc instar honorum
virtutisque ergo dedit et, sordentia fumo
quae cernis nunc, frena (sed est argenteus ollis            
fulgor). nec cuiquam Marus est post talia dona
non praelatus eques. verum superavit honores
omnis hasta meos. cui me libare Lyaei
quod cernis latices, dignum cognoscere causam.
            Turbidus arentis lento pede sulcat harenas            
Bagrada, non ullo Libycis in finibus amne
victus limosas extendere latius undas
et stagnante vado patulos involvere campos.
hic studio laticum, quorum est haud prodiga tellus,
per ripas laeti saevis consedimus arvis.            
lucus iners iuxta Stygium pallentibus umbris
servabat sine sole nemus, crassusque per auras
halitus erumpens taetrum expirabat odorem.
intus dira domus curvoque immanis in antro
sub terra specus et tristes sine luce tenebrae.            
horror mente redit. monstrum exitiabile et ira
telluris genitum, cui par vix viderit aetas
ulla virum, serpens centum porrectus in ulnas
letalem ripam et lucos habitabat Avernos.
ingluviem immensi ventris gravidamque venenis            
alvum deprensi satiabant fonte leones
aut acta ad fluvium torrenti lampade solis
armenta et tractae foeda gravitate per auras
ac tabe adflatus volucres. semesa iacebant
ossa solo informi dape quae repletus et asper            
vastatis gregibus nigro ructarat in antro.
isque ubi ferventi concepta incendia pastu
gurgite mulcebat rapido et spumantibus undis,
nondum etiam toto demersus corpore in amnem
iam caput adversae ponebat margine ripae.            
imprudens tantae pestis gradiebar, Aquino
Apenninicola atque Umbro comitatus Avente:
scire nemus faciemque loci explorare libebat.
iamque propinquantum tacitus penetravit in artus
horror et occulto riguerunt frigore membra.            
intramus tamen et Nymphas numenque precamur
gurgitis ignoti trepidosque et multa paventis
arcano gressus audemus credere luco.
ecce e vestibulo primisque e faucibus antri
Tartareus turbo atque insano saevior Euro            
spiritus erumpit, vastoque e gurgite fusa
tempestas oritur, mixtam stridore procellam
Cerbereo torquens. pavefacti clade vicissim
aspicimus. resonare solum, tellusque moveri,
atque antrum ruere, et visi procedere manes.            
quantis armati caelum petiere Gigantes
anguibus, aut quantus Lernae lassavit in undis
Amphitryoniaden serpens, qualisque comantis
auro servavit ramos Iunonius anguis:
tantus disiecta tellure sub astra coruscum            
extulit adsurgens caput atque in nubila primam
dispersit saniem et caelum foedavit hiatu.
diffugimus tenuemque metu conamur anheli
tollere clamorem frustra: nam sibila totum
implebant nemus. at subita formidine caecus            
et facti damnandus Avens (sed fata trahebant)
antiquae quercus ingenti robore sese
occulit, infandum si posset fallere monstrum.
vix egomet credo: spiris cingentibus arte
arboris abstraxit molem penitusque revulsam            
evertit fundo et radicibus eruit imis.
tum trepidum ac socios extrema voce cientem
corripit atque haustu sorbens et faucibus atris
(vidi respiciens) obscaena condidit alvo.
infelix fluvio sese et torrentibus undis            
crediderat celerique fuga iam nabat Aquinus.
hunc medio invasit fluctu ripaeque relatos
(heu genus infandum leti!) depascitur artus.
            Sic dirum nobis et lamentabile monstrum
effugisse datur. quantum mens aegra sinebat,            
adpropero gressum et ductori singula pando.
ingemuit casus iuvenum miseratus acerbos.
utque erat in pugnas et Martem et proelia et hostem
igneus et magna audendi flagrabat amore,
ocius arma rapi et spectatum Marte sub omni            
ire iubet campis equitem. ruit ipse citatum
quadrupedem planta fodiens, scutataque raptim
consequitur iusso manus et muralia portat
ballistas tormenta gravis suetamque movere
excelsas turris immensae cuspidis hastam.            
iamque ubi feralem strepitu circumtonat aulam
cornea gramineum persultans ungula campum,
percitus hinnitu serpens evolvitur antro
et Stygios aestus fumanti exsibilat ore:
terribilis gemino de lumine fulgurat ignis.            
at nemus arrectae et procera cacumina saltus
exuperant cristae: trifido vibrata per auras
lingua micat motu atque adsultans aethera lambit.
ut vero strepuere tubae, conterritus alte
immensum attollit corpus tergoque residens            
cetera sinuatis glomerat sub pectore gyris.
dira dehinc in bella ruit rapideque resolvens
contortos orbes derecto corpore totam
extendit molem subitoque propincus in ora
lato distantum spatio venit. omnis anhelat            
attonitus serpentis ecus frenoque teneri
impatiens crebros expirat naribus ignes.
arduus ille super tumidis cervicibus altum
nutat utroque caput. trepidos inde incitus ira
nunc sublime rapit, nunc vasto pondere gaudet            
elisisse premens. tunc fractis ossibus atram
absorbet saniem et, tabo manante per ora,
mutat hians hostem semesaque membra relinquit.
cedebant iam signa retro, victorque catervas
longius avectas adflatus peste premebat,            
cum ductor, propere revocatam in proelia turmam
vocibus impellens: "Serpentine Itala pubes
terga damus Libycisque parem non esse fatemur
anguibus Ausoniam? si debellavit inertis
halitus, ac viso mens aegra effluxit hiatu,            
ibo alacer solusque manus componere monstro
sufficiam." clamans haec atque interritus hastam
fulmineo volucrem torquet per inane lacerto.
venit in adversam non vano turbine frontem
cuspis et haud paulum vires adiuta ruentis            
contra ardore ferae capiti tremebunda resedit.
clamor ad astra datur, vocesque repente profusae
aetherias adiere domos. furit ilicet ira
terrigena, impatiens dare terga novusque dolori
et chalybem longo tum primum passus in aevo.            
nec frustra rapidi stimulante dolore fuisset
impetus, ablato ni Regulus arte regendi
instantem elusisset equo rursusque secutum
cornipedis gyros flexi curvamine tergi
detortis laeva celer effugisset habenis.            
            At non spectator Marus inter talia segni
torpebat dextra. mea tanto in corpore monstri
hasta secunda fuit. iam iamque extrema trisulca
lambebat lingua fessi certamine terga
quadrupedis: torsi telum atque urgentia velox            
in memet saevi serpentis proelia verto.
hinc imitata cohors certatim spicula dextris
congerit alternasque ferum diducit in iras,
donec murali ballista coercuit ictu.
tum fractus demum vires; nec iam amplius aegra            
consuetum ad nisus spina praestante rigorem
et solitum in nubes tolli caput, acrius instant.
iamque alvo penitus demersa phalarica sedit
et geminum volucres lumen rapuere sagittae.
iam patulis vasto sub vulnere faucibus ater            
tabificam expirat saniem specus. ultima iamque
ingestis cauda et iaculis et pondere conti
haeret humi, lassoque tamen minitatur hiatu,
donec tormentis stridens magnoque fragore
discussit trabs acta caput, longoque resolvens            
aggere se ripae tandem exhalavit in auras
liventem nebulam fugientis ab ore veneni.
erupit tristi fluvio mugitus et imis
murmura fusa vadis, subitoque et lucus et antrum
et resonae silvis ulularunt flebile ripae.            
heu quantis luimus mox tristia proelia damnis,
quantaque supplicia et qualis exhausimus iras!
nec tacuere pii vates famulumque sororum
Naiadum, tepida quas Bagrada nutrit in unda,
nos violasse manu seris monuere periclis.            
haec tunc hasta decus nobis pretiumque secundi
vulneris a vestro, Serrane, tributa parente,
princeps quae sacro bibit e serpente cruorem.'
            Iamdudum vultus lacrimis atque ora rigabat
Serranus medioque viri sermone profatur:            
'Huic si vita duci nostrum durasset in aevum,
non Trebia infaustas superasset sanguine ripas,
nec, Trasimenne, tuus premeret tot nomina gurges.'
            Tum senior 'Magnas' inquit 'de sanguine poenas
percepit Tyrio et praesumpta piacula mortis.            
nam defecta viris et opes attrita supinas
Africa tendebat palmas, cum sidere diro
misit Agenoreis ductorem animosa Therapne.
nulla viro species decorisque et frontis egenum
corpus; in exiguis vigor, admirabile, membris            
vividus et nisu magnos qui vinceret artus.
iam Martem regere atque astus adiungere ferro
et duris facilem per inhospita ducere vitam
haud isti, quem nunc penes est sollertia belli,
cederet Hannibali. vellem hunc, o tristia nobis            
Taygeta, hunc unum non durassetis opacis
Eurotae ripis. vidissem moenia flammis
Phoenissae ruere, aut certe non horrida fata
flevissem ducis et, nulla quos morte nec igni
exutos servans portabo in Tartara, luctus.            
consertae campis acies, multusque per arva
fervebat Mavors, nec mens erat ulla sine ira.
hic inter medios memorandis Regulus ausis
laxabat ferro campum inque pericla ruebat
nec repetenda dabat letali vulnera dextra.            
sic, ubi nigrantem torquens stridentibus Austris
portat turbo globum piceaque e nube ruinam
pendentem terris pariter pontoque minatur,
omnis et agricola et nemoroso vertice pastor
et pelago trepidat subductis navita velis.            
at fraudem nectens, socios ubi concava saxa
claudebant, vertit subito certamina Graius
et dat terga celer ficta formidine ductor,
haud secus ac stabulis procurans otia pastor
in foveam parco tectam velamine frondis            
ducit nocte lupos positae balatibus agnae.
abripuit traxitque virum fax mentis honestae
gloria et incerti fallax fiducia Martis.
non socios comitumve manus, non arma sequentum
respicere: insano pugnae tendebat amore            
iam solus, nubes subito cum densa Laconum
saxosis latebris intento ad proelia circum
funditur, et pone insurgit vis saeva virorum.
o diram Latio lucem, fastisque notandum
dedecus o, Gradive, tuum! tibi dextera et urbi            
nata tuae tristi damnatur sorte catenae.
haud umquam absistam gemitu. te, Regule, vidit
Sidonius carcer, tuque huic sat magna triumpho
visa es, Carthago, superis. quae poena sequetur
digna satis tali pollutos Marte Laconas?            
            At nova Elissaei iurato foedera patres
consultant mandare duci pacisque sequestrem
mittere poscentis vinctam inter proelia pubem
captivamque manum ductore rependere nostro.
nec mora, iam stabat primis in litoris undis            
navali propulsa ratis, iam nautica pubes
aut silvis stringunt remos, aut abiete secta
transtra novant. his intortos aptare rudentis,
his studium erecto componere carbasa malo.
unca locant prora curvati pondera ferri.            
ante omnis doctus pelagi rectorque carinae
puppim aptat clavumque Cothon. micat aereus alta
fulgor aqua trifidi splendentis in aequore rostri.
tela simul variamque ferunt contra aspera ponti
rerum ad tempus opem. mediae stat margine puppis            
qui voce alternos nautarum temperet ictus
et remis dictet sonitum pariterque relatis
ad numerum plaudat resonantia caerula tonsis.
            Postquam confectum nautis opus horaque cursus
atque armata ratis ventique dedere profundum,            
omnis turba ruit, matres puerique senesque.
per medios coetus trahit atque inimica per ora
spectandum Fortuna ducem. fert lumina contra
pacatus frontem, qualis cum litora primum
attigit adpulsa rector Sidonia classe.            
accessi comes, haud ipso renuente, ratique
impositus maestis socium me casibus addo.
inluviem atque inopes mensas durumque cubile
et certare malis urgentibus hoste putabat
devicto maius, nec tam fugisse cavendo            
adversa egregium, quam perdomuisse ferendo.
spes tamen una mihi, quamquam bene cognita et olim
atrox illa fides, urbem murosque domumque
tangere si miseris licuisset, corda moveri
posse viri et vestro certe mitescere fletu.            
claudebam sub corde metus lacrimasque putabam
esse viro et nostrae similem inter tristia mentem.
cum tandem patriae Tiberino adlabimur amni,
servabam vultus ducis ac prodentia sensum
lumina et obtutu perstabam intentus eodem.            
si qua fides, unum, puer, inter mille labores,
unum etiam in patria saevaque in Agenoris urbe
atque unum vidi poenae quoque tempore vultum.
obuia captivo cunctis simul urbibus ibat
Ausonia, et campum turba vincente propinqui            
implentur colles; strepit altis Albula ripis.
ipsi Poenorum proceres immitia corda
ad patrios certant cultus revocare, togaeque
addebatur honos. stetit, inlacrimante senatu
et matrum turba iuvenumque dolore profuso,            
inter tot gemitus immobilis. aggere consul
tendebat dextram et patria vestigia primus
ponentem terra occursu celebrabat amico.
collegit gressum, monitusque recedere consul
nec summum violare decus. cingente superba            
Poenorum turba captivoque agmine saeptus
ibat et invidiam caelo divisque ferebat.
            Ecce trahens geminum natorum Marcia pignus,
infelix nimia magni virtute mariti,
squalentem crinem et tristis lacerabat amictus.            
agnoscisne diem? an teneris non haesit in annis?
atque ea, postquam habitu iuxta et velamine Poeno
deformem aspexit, fusis ululatibus aegra
labitur, et gelidos mortis color occupat artus.
si qua deis pietas, tales, Carthago, videre            
dent tibi Sidonias matres. me voce quieta
adfatus iubet et vestros et coniugis una
arcere amplexus pater, impenetrabilis ille
luctibus et numquam summissus colla dolori.'
            Hic alto iuvenis gemitu lacrimisque coortis            
'Magne parens,' inquit 'quo maius numine nobis
Tarpeia nec in arce sedet, si iura querelis
sunt concessa piis, cur hoc matrique mihique
solamen, vel cur decus hoc, o dure, negasti,
tangere sacratos vultus atque oscula ab ore            
libavisse tuo? dextram mihi prendere dextra
non licitum? leviora forent haec vulnera quantum,
si ferre ad manis infixos mente daretur
amplexus, venerande, tuos. sed vana recordor
ni, Mare, (nam primo tunc haerebamus in aevo)            
humana maior species erat. horrida cano
vertice descendens ingentia colla tegebat
caesaries, frontique coma squalente sedebat
terribilis decor atque animi venerabile pondus.
nil posthac oculis simile incidit.' excipit inde            
iam Marus atque, inhibens convellere vulnera questu,
'Quid, cum praeteritis invisa penatibus' inquit
'hospitia et sedes Poenorum intravit acerbas?
adfixi clipei currusque et spicula nota
aedibus in parvis, magni monumenta triumphi,            
pulsabant oculos, coniunxque in limine primo
clamabat: "Quo fers gressus? non Punicus hic est,
Regule, quem fugias, carcer. vestigia nostri
casta tori domus et patrium sine crimine servat
inviolata larem. semel hic iterumque (quid, oro,            
pollutum est nobis?) prolem, gratante senatu
et patria, sum enixa tibi. tua, respice, sedes
haec est, unde ingens umeris fulgentibus ostro
vidisti Latios consul procedere fasces,
unde ire in Martem, quo capta referre solebas            
et victor mecum suspendere postibus arma.
non ego complexus et sanctae foedera taedae
coniugiumve peto: patrios damnare penatis
absiste ac natis fas duc concedere noctem."
            Hos inter fletus iunctus vestigia Poenis            
limine se clusit Tyrio questusque reliquit.
vixdum clara dies summa lustrabat in Oeta
Herculei monumenta rogi, cum consul adire
accirique iubet Libyas. tum limina templi
vidimus intrantem. quae consultata senatus,            
quasve viri voces extremum curia maerens
audierit, placido nobis ipse edidit ore.
intulit ut gressus, certatim voce manuque
ad solitam sedem et vestigia nota vocabant.
abnuit antiquumque loci aspernatus honorem.            
at circumfusi non setius undique dextram
prensare ac, patriae ductorem nomine tanto
redderet, orabant: captiva posse redemptum
pensari turba, ac Tyrias tum iustius arces
arsuras dextra, fuerit quae vincta catenis.            
            Tum palmas simul attollens ac lumina caelo
"Iustitiae rectique dator, qui cuncta gubernas,
nec levior mihi diva Fides Sarranaque Iuno,
quos reditus testes iurata mente vocavi,
sit mihi fas me digna loqui Latiosque tueri            
voce focos: ibo ad Tyrios non segnior," inquit
"stante fide reditus et salvo foedere poenae.
sic nobis rerum exitio desistite honorem
tendere. tot bellis totque annis fregimus aevum.
nunc etiam vinclis et longo carcere torpent            
captivo in senio vires. fuit ille nec umquam,
dum fuit, a duro cessavit munere Martis
Regulus. exangui spectatis corpore nomen.
at non Carthago, fraudum domus, inscia quantum
e nobis restet, iuvenes parat, aspera ferro            
pectora, captivos nostra pensare senecta.
ite dolos contra, gensque astu fallere laeta
discat, me capto quantum tibi, Roma, supersit.
nec vero placeat, nisi quae de more parentum
pax erit. exposcunt Libyes nobisque dedere            
haec referenda, pari libeat si pendere bellum
foedere et ex aequo geminas conscribere leges.
sed mihi sit Stygios ante intravisse penatis,
talia quam videam ferientis pacta Latinos."
            Haec fatus Tyriae sese iam reddidit irae,            
nec monitus spernente gravis fidosque senatu
Poenorum dimissa cohors. quae maesta repulsa
ac minitans capto patrias properabat ad oras.
prosequitur vulgus, patres, ac planctibus ingens
personat et luctu campus. revocare libebat            
interdum et iusto raptum retinere dolore.
            At trepida et subito ceu stans in funere coniunx,
ut vidit puppi properantem intrare, tremendum
vociferans celerem gressum referebat ad undas:
"Tollite me, Libyes, comitem poenaeque necisque.            
hoc unum, coniunx, uteri per pignora nostri
unum oro: liceat tecum quoscumque ferentem
terrarum pelagique pati caelique labores.
non ego Amyclaeum ductorem in proelia misi,
nec nostris tua sunt circumdata colla catenis.            
cur usque ad Poenos miseram fugis? accipe mecum
hanc prolem. forsan duras Carthaginis iras
flectemus lacrimis, aut, si praecluserit aures
urbs inimica suas, eadem tunc hora manebit
teque tuosque simul, vel, si stat rumpere vitam,            
in patria moriamur. adest comes ultima fati."
            Has inter voces vinclis resoluta moveri
paulatim et ripa coepit decedere puppis.
tum vero infelix, mentem furiata dolore,
exclamat fessas tendens ad litora palmas:            
"En, qui se iactat Libyae populisque nefandis
atque hosti servare fidem. data foedera nobis
ac promissa fides thalamis ubi, perfide, nunc est?"
ultima vox duras haec tunc penetravit ad auris,
cetera percussi vetuerunt noscere remi.            
            Tum fluvio raptim ad pelagi devolvimur oras
ac legimus pontum pinuque immane cavata
aequor et immensas curva trabe findimus undas.
ludibrium necis horrescens, vis aspera ponti
obrueret scopulisque ratem furor improbus Euri            
frangeret, optabam: letum id commune fuisset.
sed nos ad poenam moderato flamine lenes
vexerunt Zephyri Tyrioque dedere furori.
            Infelix vidi patriamque remissus in urbem
narrator poenae dura mercede reverti.            
nec tibi nunc ritus imitantem irasque ferarum
Pygmalioneam temptarem expromere gentem,
si maius quicquam toto vidisset in orbe
gens hominum, quam quod vestri veneranda parentis
edidit exemplum virtus. pudet addere questus            
suppliciis, quae spectavi placido ore ferentem.
tu quoque, care puer, dignum te sanguine tanto
fingere ne cessa atque orientis comprime fletus.
praefixo paribus ligno mucronibus omnes
armantur laterum crates, densumque per artem            
texitur erecti stantisque ex ordine ferri
infelix stimulus, somnisque hac fraude negatis
quocumque inflexum producto tempore torpor
inclinavit iners, fodiunt ad viscera corpus.
absiste, o iuvenis, lacrimis. patientia cunctos            
haec superat currus. longo revirescet in aevo
gloria; dum caeli sedem terrasque tenebit
casta Fides, dum virtutis venerabile nomen,
vivet; eritque dies, tua quo, dux inclite, fata
audire horrebunt a te calcata minores.'            
            Haec Marus et maesta refovebat vulnera cura.
interea, rapidas perfusa cruoribus alas,
sicut sanguinea Trasimenni tinxerat unda,
vera ac ficta simul spargebat Fama per Urbem.
Allia et infandi Senones captaeque recursat            
attonitis arcis facies. excussit habenas
luctificus Pavor, et tempestas aucta timendo.
hic raptim ruit in muros: vox horrida fertur
'Hostis adest', iaciuntque sudes et inania tela.
ast aliae laceris canentes crinibus alta            
verrunt tecta deum et seris post fata suorum
sollicitant precibus. requiem tenebraeque diesque
amisere: iacent portis ululante dolore
dispersum vulgus, remeantumque ordine longo
servat turba gradus. pendent ex ore loquentum,            
nec laetis sat certa fides, iterumque morantur
orando et, vultu interdum sine voce precati,
quod rogitant, audire pavent. hinc fletus, ubi aures
percussae graviore malo, metus inde, negatum
si scire, et dubius responsi nuntius haesit.            
iamque ubi conspectu redeuntum visa propinquo
corpora, sollicite laeti funduntur et ipsis
oscula vulneribus figunt superosque fatigant.
            Hic inter trepidos, curae venerandus, agebat
Serranum Marus, atque olim post fata mariti            
non egressa domum vitato Marcia coetu
et lucem causa natorum passa ruebat
in luctum similem antiquo. turbata repente
agnoscensque Marum 'Fidei comes inclite magnae,
hunc certe mihi reddis.' ait 'leve vulnus? an alte            
usque ad nostra ferus penetravit viscera mucro?
quicquid id est, dum non vinctum Carthago catenis
abripiat poenaeque instauret monstra paternae,
gratum est, o superi. quotiens heu, nate, petebam,
ne patrias iras animosque in proelia ferres            
neu te belligeri stimularet in arma parentis
triste decus. nimium vivacis dura senectae
supplicia expendi. quaeso, iam parcite, si qua
numina pugnastis nobis.'
            At cladis acerbae
discussa ceu nube, patres conquirere fessis            
iam rebus meditantur opem, atque ad munera belli
certatur, pulsusque timor graviore periclo.
maxima curarum rectorem ponere castris
cui Latium et moles rerum quassata recumbat,
spectante occasum patria. Iovis illa ruenti            
Ausoniae atque Italis tempus protendere regnis
cura fuit; nam Tyrrhenos Poenumque secundis
Albana surgens respexerat arce tumentem,
qui ferre in muros victricia signa parabat.
tum quassans caput 'Haud umquam tibi Iuppiter,' inquit            
'o iuvenis, dederit portas transcendere Romae
atque inferre pedem. Tyrrhenas sternere valles
caedibus, et ripas fluviorum exire Latino
sanguine fas fuerit: Tarpeium accedere collem
murisque aspirare veto.' quater inde coruscum            
contorsit dextra fulmen, quo tota reluxit
Maeonidum tellus, atramque per aethera volvens
abrupto fregit caelo super agmina nubem.
nec Poenum avertisse satis: dat numine magno
Aeneadis mentem gremio deponere tuto            
Romuleam laudem Fabioque salutis habenas
credere ductori. cui postquam tradita belli
iura videt, 'Non hunc' inquit 'superaverit unquam
invidia aut blando popularis gloria fuco,
non astus fallax, non praeda aliusve cupido.            
bellandi vetus ac laudum cladumque quieta
mente capax. par ingenium castrisque togaeque.'
sic genitor divum recipitque ad sidera gressum.
            Hic circumspectis nulli deprensus in armis
laudatusque Iovi Fabius mirabile quantum            
gaudebat reducem patriae adnumerare reversus,
duxerat egrediens quam secum in proelia, pubem.
nec membris quisquam natove pepercit amato
acrius aut vidit socium per bella cruorem
tristior. atque idem, perfusus sanguine victor            
hostili, plenis repetebat moenia castris.
stirpe genus clarum caeloque adfinis origo.
nam remeans longis olim Tirynthius oris
et triplicis monstri famam et spectacula captas
mira boves hac, qua fulgent nunc moenia Romae,            
egit ovans. tunc Arcadius, sic fama, locabat
inter desertos fundata Palatia dumos
paupere sub populo ductor, cum regia virgo
hospite victa sacro Fabium de crimine laeto
procreat et magni commiscet seminis ortus            
Arcas in Herculeos mater ventura nepotes.
ter centum domus haec Fabios armavit in hostem
limine progressos uno; pulcherrima quorum
cunctando Fabius superavit facta ducemque
Hannibalem aequando. tantus tunc, Poene, fuisti.            
            Dum se perculsi renovant in bella Latini,
turbatus Iove et exuta spe moenia Romae
pulsandi, collis Umbros atque arva petebat
Hannibal, excelso summi qua vertice montis
devexum lateri pendet Tuder, atque ubi latis            
proiecta in campis nebulas exhalat inertis
et sedet ingentem pascens Mevania taurum,
dona Iovi. tum Palladios se fundit in agros
Picenum dives praedae atque errantibus armis,
quo spolia invitant, transfert populantia signa,            
donec pestiferos mitis Campania cursus
tardavit bellumque sinu indefensa recepit.
            Hic dum stagnosi spectat templumque domosque
Literni ductor, varia splendentia cernit
pictura belli patribus monumenta prioris            
exhausti: nam porticibus signata manebant,
quis inerat longus rerum et spectabilis ordo.
primus bella truci suadebat Regulus ore,
bella neganda viro, si noscere fata daretur.
at princeps Poenis indicta more parentum            
Appius astabat pugna lauroque revinctus
iustum Sarrana ducebat caede triumphum.
aequoreum iuxta decus et navale tropaeum,
rostra gerens nivea surgebat mole columna.
exuvias Marti ~donumque Duilius, alto            
ante omnis mersa Poenorum classe, dicabat.
cui, nocturnus honos, funalia clara sacerque
post epulas tibicen adest, castosque penatis
insignis laeti repetebat murmure cantus.
cernit et extremos defuncti civis honores:            
Scipio ductoris celebrabat funera Poeni,
Sardoa victor terra. videt inde ruentem
litoribus Libycis dispersa per agmina pubem;
instabat crista fulgens et terga premebat
Regulus: Autololes Nomadesque et Maurus et Hammon            
et Garamas positis dedebant oppida telis.
lentus harenoso spumabat Bagrada campo
viperea sanie, turmisque minantibus ultro
pugnabat serpens et cum duce bella gerebat.
necnon proiectum puppi frustraque vocantem            
numina Amyclaeum mergebat perfida ponto
rectorem manus, et seras tibi, Regule, poenas
Xanthippus digni pendebat in aequore leti.
addiderant geminas medio consurgere fluctu
Aegatis: lacerae circum fragmenta videres            
classis et effusos fluitare in gurgite Poenos.
possessor pelagi pronaque Lutatius aura
captivas puppis ad litora victor agebat.
haec inter iuncto religatus in ordine Hamilcar,
ductoris genitor, cunctarum ab imagine rerum            
totius in sese vulgi converterat ora.
sed Pacis faciem et pollutas foederis aras
deceptumque Iovem ac dictantis iura Latinos
cernere erat. strictas trepida cervice securis
horrebat Libys, ac summissis ordine palmis            
orantes veniam iurabant inrita pacta.
haec Eryce e summo spectabat laeta Dione.
            Quae postquam infesto percensuit omnia vultu
adridens Poenus, lenta proclamat ab ira:
'Non leviora dabis nostris inscribere tectis            
acta meae dextrae: captam, Carthago, Saguntum
da spectare, simul flamma ferroque ruentem;
perfodiant patres natorum membra. nec Alpes
exiguus domitas capiet locus: ardua celsis
persultet iuga victor equis Garamasque Nomasque.            
addes Ticini spumantis sanguine ripas
et nostrum Trebiam et Trasimenni litora Tusci
clausa cadaveribus. ruat ingens corpore et armis
Flaminius, fugiat consul manante cruore
Scipio et ad socios nati cervice vehatur.            
haec mitte in populos, et adhuc maiora dabuntur.
flagrantem effinges facibus, Carthago, Libyssis
Romam et deiectum Tarpeia rupe Tonantem.
interea vos, ut dignum est, ista (ocius ite)
o iuvenes, quorum dextris mihi tanta geruntur,            
in cineres monumenta date atque involvite flammis.'