8.

 Primus Agenoridum cedentia terga videre
Aeneadis dederat Fabius. Romana parentem
solum castra vocant, solum vocat Hannibal hostem
impatiensque morae fremit: ut sit copia Martis,
expectanda viri fata optandumque sub armis            
Parcarum auxilium. namque hac spirante senecta
nequiquam sese Latium sperare cruorem.
iam vero concors miles signisque relatis
indivisus honos, iterumque et rursus eidem
soli obluctandum Fabio maioribus aegrum            
angebant curis. lentando fervida bella
dictator cum multa adeo, tum miles egenus
cunctarum ut rerum Tyrius foret, arte sedendi
egerat et, quamquam finis pugnaque manuque
haud dum partus erat, iam bello vicerat hostem.            
quin etiam ingenio fluxi, sed prima feroces,
vaniloquum Celtae genus ac mutabile mentis,
respectare domos: maerebant caede sine ulla
(insolitum sibi) bella geri, siccasque cruore
inter tela siti Mavortis hebescere dextras.            
his super internae labes et civica vulnus
invidia augebant. laevus conatibus Hannon
ductoris non ulla domo summittere patres
auxilia aut ullis opibus iuvisse sinebat.
      Quis lacerum curis et rerum extrema paventem            
ad spes armorum et furialia vota reducit
praescia Cannarum Iuno atque elata futuris.
namque hac accitam stagnis Laurentibus Annam
adfatur voce et blandis hortatibus implet:
'Sanguine cognato iuvenis tibi, diva, laborat            
Hannibal a vestro nomen memorabile Belo.
perge age, et insanos curarum comprime fluctus.
excute sollicito Fabium. sola ille Latinos
sub iuga mittendi mora iam discingitur armis.
cum Varrone manus et cum Varrone serenda            
proelia, nec desit fatis ad signa movenda.
ipsa adero. tendat iamdudum in Iapyga campum.
huc Trebiae rursum et Trasimenni fata sequentur.'
      Tum diva Indigetis castis contermina lucis
'Haud' inquit 'tua ius nobis praecepta morari.            
sit fas, sit tantum, quaeso, retinere favorem
antiquae patriae mandataque magna sororis,
quamquam inter Latios Annae stet numen honores.'
      Multa retro rerum iacet atque ambagibus aevi
obtegitur densa caligine mersa vetustas,            
cur Sarrana dicent Oenotri numina templo,
regnisque Aeneadum germana colatur Elissae.
sed pressis stringam revocatam ab origine famam
narrandi metis breviterque antiqua revolvam.
      Iliaco postquam deserta est hospite Dido            
et spes abruptae, mediam in penetralibus atram
festinat furibunda pyram. tum corripit ensem
certa necis, profugi donum exitiale mariti.
despectus taedae regnis se imponit Iarbas,
et tepido fugit Anna rogo. quis rebus egenis            
ferret opem, Nomadum late terrente tyranno?
Battus Cyrenen molli tum forte fovebat
imperio, mitis Battus lacrimasque dedisse
casibus humanis facilis. qui supplice visa
intremuit regum eventus dextramque tetendit.            
atque ea, dum flavas bis tondet messor aristas,
servata interea sedes: nec longius uti
his opibus Battoque fuit. nam ferre per aequor
exitium miserae iam Pygmaliona docebat.
ergo agitur pelago, divis inimica sibique,            
quod se non dederit comitem in suprema sorori,
donec iactatam laceris, miserabile, velis
fatalis turbo in Laurentis expulit oras.
non caeli, non illa soli, non gnara colentum
Sidonis in Latia trepidabat naufraga terra.            
ecce autem Aeneas sacro comitatus Iulo,
iam regni compos, noto sese ore ferebat.
qui terrae defixam oculos et multa timentem
ac deinde adlapsam genibus lacrimantis Iuli
attollit mitique manu intra limina ducit.            
atque ubi iam casus adversorumque pavorem
hospitii lenivit honos, tum discere maesta
exposcit cura letum infelicis Elissae.
cui sic verba trahens largis cum fletibus Anna
incipit et blandas addit pro tempore voces:            
'Nate dea, solus regni lucisque fuisti
germanae tu causa meae: mors testis et ille
(heu cur non idem mihi tum!) rogus. ora videre
postquam est ereptum miserae tua, litore sedit
interdum, stetit interdum, ventosque secuta            
infelix oculis magno clamore vocabat
Aenean comitemque tuae se imponere solam
orabat paterere rati. mox turbida anhelum
rettulit in thalamos cursum subitoque tremore
substitit et sacrum timuit tetigisse cubile.            
inde amens nunc sideream fulgentis Iuli
effigiem fovet amplexu, nunc tota repente
ad vultus conversa tuos, ab imagine pendet
conqueriturque tibi et sperat responsa remitti.
non umquam spem ponit amor: iam tecta domumque            
deserit et rursus portus furibunda revisit,
si qui te referant converso flamine venti.
ad magicas etiam fallax atque improba gentis
Massylae levitas descendere compulit artes.
heu sacri vatum errores! dum numina noctis            
eliciunt spondentque novis medicamina curis,
quod vidi decepta nefas! congessit in atram
cuncta tui monumenta pyram et non prospera dona.'
      Tunc sic Aeneas dulci repetitus amore:
'Tellurem hanc iuro, vota inter nostra frequenter            
auditam vobis, iuro caput, Anna, tibique
germanaeque tuae dilectum mitis Iuli,
respiciens aegerque animi tum regna reliqui
vestra, nec abscessem thalamo, ni magna minatus
meque sua ratibus dextra imposuisset et alto            
egisset rapidis classem Cyllenius Euris.
sed cur (heu seri monitus!), cur tempore tali
incustodito saevire dedistis amori?'
      Contra sic infit volvens vix murmur anhelum
inter singultus labrisque trementibus Anna:            
'Nigro forte Iovi, cui tertia regna laborant,
atque atri sociae thalami nova sacra parabam,
quis aegram mentem et trepidantia corda levaret
infelix germana tori, furvasque trahebam
ipsa manu properans ad visa pianda bidentis;            
~namque asper somno dirus me impleverat horror,
terque suam Dido, ter cum clamore vocarat
et laeta exultans ostenderat ora Sychaeus.
quae dum abigo menti et sub lucem ut visa secundent
oro caelicolas ac vivo purgor in amni,            
illa cito passu pervecta ad litora mutae
oscula, qua steteras, bis terque infixit harenae:
deinde amplexa sinu late vestigia fovit,
ceu cinerem orbatae pressant ad pectora matres.
tum rapido praeceps cursu resolutaque crinem            
evasit propere in celsam, quam struxerat ante
magna mole, pyram, cuius de sede dabatur
cernere cuncta freta et totam Carthaginis urbem.
hic Phrygiam vestem et bacatum induta monile,
postquam illum infelix hausit, quo munera primum            
sunt conspecta, diem et convivia mente reduxit
festasque adventu mensas teque ordine Troiae
narrantem longos se pervigilante labores,
in portus amens rorantia lumina flexit:
"Di longae noctis, quorum iam numina nobis            
mors instans maiora facit, precor," inquit "adeste
et placidi victos ardore admittite manis.
Aeneae coniunx, Veneris nurus, ulta maritum,
vidi constructas nostrae Carthaginis arces.
nunc ad vos magni descendet corporis umbra.            
me quoque fors dulci quondam vir notus amore
expectat, curas cupiens aequare priores."
haec dicens ensem media in praecordia adegit,
ensem Dardanii quaesitum in pignus amoris.
viderunt comites tristique per atria planctu            
concurrunt: magnis resonant ululatibus aedes.
accepi infelix dirisque exterrita fatis,
ora manu lacerans, lymphato regia cursu
tecta peto celsosque gradus evadere nitor.
ter diro fueram conata incumbere ferro,            
ter cecidi exanimae membris revoluta sororis.
iamque ferebatur vicina per oppida rumor:
arma parant Nomadum proceres et saevus Iarbas.            
tum Cyrenaeam fatis agitantibus urbem
devenio. hinc vestris pelagi vis adpulit oris.'
      Motus erat placidumque animum mentemque quietam            
Troius in miseram rector susceperat Annam.
iamque omnis luctus omnisque e pectore curas
dispulerat, Phrygiis nec iam amplius advena tectis
illa videbatur. tacito nox atra sopore
cuncta per et terras et lati stagna profundi            
condiderat, tristi cum Dido aegerrima vultu
has visa in somnis germanae effundere voces:
'His, soror, in tectis longae indulgere quieti,
heu nimium secura, potes, nec, quae tibi fraudes
tendantur, quae circumstent discrimina, cernis?            
at nondum nostro infaustos generique soloque
Laomedonteae noscis telluris alumnos?
dum caelum rapida stellas vertigine volvet,
lunaque fraterno lustrabit lumine terras,
pax nulla Aeneadas inter Tyriosque manebit.            
surge, age: iam tacitas suspecta Lavinia fraudes
molitur dirumque nefas sub corde volutat
praeterea, ne falsa putes haec fingere somnum,
haud procul hinc parvo descendens fonte Numicus
labitur et leni per valles volvitur amne.            
huc rapies, germana, viam tutosque receptus.
te sacra excipient hilares in flumina Nymphae,
aeternumque Italis numen celebrabere in oris.'
sic fata in tenuem Phoenissa evanuit auram.
      Anna novis somno excutitur perterrita visis,            
itque timor totos gelido sudore per artus.
tunc, ut erat tenui corpus velamine tecta,
prosiluit stratis humilique egressa fenestra
per patulos currit plantis pernicibus agros,
donec harenoso, sic fama, Numicius illam            
suscepit gremio vitreisque abscondidit antris.
orta dies totum radiis impleverat orbem,
cum nullam Aeneadae thalamis Sidonida nacti
et Rutulum magno errantes clamore per agrum
vicini ad ripas fluvii manifesta secuntur            
signa pedum, dumque inter se mirantur, ab alto
amnis aquas cursumque rapit. tum sedibus imis
inter caeruleas visa est residere sorores
Sidonis et placido Teucros adfarier ore.
ex illo primis anni celebrata diebus            
per totam Ausoniam venerando numine culta est.
      Hanc postquam in tristis Italum Saturnia pugnas
hortata est, celeri superum petit aethera curru,
optatum Latii tandem potura cruorem.
diva deae parere parat magnumque Libyssae            
ductorem gentis nulli conspecta petebat.
ille virum coetu tum forte remotus ab omni
incertos rerum eventus bellique volutans
anxia ducebat vigili suspiria voce.
cui dea sic dictis curas solatur amicis:            
'Quid tantum ulterius, rex o fortissime gentis
Sidoniae, ducis cura aegrescente dolorem?
omnis iam placata tibi manet ira deorum,
omnis Agenoridis rediit favor. eia, age, segnis
rumpe moras, rape Marmaricas in proelia vires.            
mutati fasces. iam bellum atque arma senatus
ex inconsulto posuit Tirynthius heros,
cumque alio tibi Flaminio sunt bella gerenda.
me tibi, ne dubites, summi matrona Tonantis
misit. ego Oenotris aeternum numen in oris            
concelebror vestri generata e sanguine Beli.
haud mora sit: rapido belli rape fulmina cursu.
celsus Iapygios ubi se Garganus in agros
explicat (haud longe tellus), huc derige signa.
[haec, ut Roma cadat, sat erit victoria Poenis.']            
dixit et in nubes umentia sustulit ora.
      Cui dux, promissae revirescens pignore laudis,
'Nympha, decus generis, quo non sacratius ullum
numen' ait 'nobis, felix oblata secundes.
ast ego te compos pugnae Carthaginis arce
marmoreis sistam templis iuxtaque dicabo            
aequatam gemino simulacri munere Dido.'
haec fatus socios stimulat tumefactus ovantis:
'Pone gravis curas tormentaque lenta sedendi,
fatalis Latio miles. placavimus iras
caelicolum, redeunt divi: finita maligno            
hinc Fabio imperia et mutatos consule fasces
nuntio. nunc dextras mihi quisque atque illa referto
quae Marte exclusus promittere magna solebas.
en, numen patrium spondet maiora peractis.
vellantur signa, ac diva ducente petamus            
infaustum Phrygibus Diomedis nomine campum.'
      Dumque Arpos tendunt instincti pectora Poeni,
subnixus rapto plebei muneris ostro
saevit iam rostris Varro ingentique ruinae
festinans aperire locum fata admovet urbi.            
atque illi sine luce genus surdumque parentum
nomen, et immodice vibrabat in ore canoro
lingua procax. hinc auctus opes largusque rapinae,
infima dum vulgi fovet oblatratque senatum,
tantum in quassata bellis caput extulit urbe            
momentum ut rerum et fati foret arbiter unus,
quo conservari Latium victore puderet.
hunc Fabios inter sacrataque nomina Marti
Scipiadas interque Iovi spolia alta ferentem
Marcellum fastis labem suffragia caeca            
addiderant, Cannasque malum exitiale fovebat
ambitus et Graio funestior aequore Campus.
idem, ut turbarum sator atque accendere sollers
invidiam pravusque togae, sic debilis arte
belligera Martemque rudis versare nec ullo            
spectatus ferro, lingua sperabat adire
ad dextrae decus atque e rostris bella ciebat.
ergo alacer Fabiumque morae increpitare professus
ad vulgum in patres petulantia verba ferebat:
'Vos, quorum imperium est, consul praecepta modumque            
bellandi posco. sedeone aut montibus erro,
dum mecum Garamas et adustus corpora Maurus
dividit Italiam? an ferro, quo cingitis, utor?
exaudi, bone dictator, quid Martia plebes
imperitet: pelli Libyas Romamque levari            
hoste iubent. num festinant, quos plurima passos
tertius exurit lacrimosis casibus annus?
ite igitur, capite arma, viri. mora sola triumpho
parvum iter est. quae prima dies ostenderit hostem,
et patrum regna et Poenorum bella resolvet.            
ite alacres: Latia devinctum colla catena
Hannibalem Fabio ducam spectante per urbem.'
      Haec postquam increpuit, portis arma incitus effert
impellitque moras: veluti cum carcere rupto
auriga indocilis totas effudit habenas            
et praeceps trepida pendens in verbera planta
impar fertur equis: fumat male concitus axis,
ac frena incerto fluitant discordia curru.
cernebat Paulus (namque huic communia Campus
iura atque arma tulit) labi mergente sinistro            
consule res pessumque dari, sed mobilis ira est
turbati vulgi, signataque mente cicatrix
undantis aegro frenabat corde dolores.
nam cum perdomita est armis iuvenilibus olim
Illyris ora viri, nigro adlatraverat ore            
victorem invidia et ventis iactarat iniquis.
hinc inerat metus et durae reverentia plebis.
sed genus admotum superis summumque per altos
attingebat avos caelum: numerare parentem
Assaracum retro praestabat Amulius auctor            
Assaracusque Iovem, nec, qui spectasset in armis,
abnueret genus. huic Fabius iam castra petenti:
'Si tibi cum Tyrio credis fore maxima bella
ductore (invitus vocem hanc e pectore rumpam)
frustraris, Paule. Ausonidum te proelia dira            
teque hostis castris gravior manet, aut ego multo
nequiquam didici casus praenoscere Marte.
spondentem audivi (piget heu taedetque senectae,
si quas prospicio restat passura ruinas!)
cum duce tam fausti Martis, qua viderit hora,            
sumpturum pugnam. quantum nunc, Paule, supremo
absumus exitio, vocem hanc si consulis ardens
audivit Poenus! iam latis obuia credo
stat campis acies, expectaturque sub ictu
alter Flaminius. quantos, insane, ciebis            
Varro viros! tu (pro superi!) tu protinus arma,
tu campum? noscas ante exploresque trahendo,
~quam ritus hostis! tu non, quae copia rerum,
quae natura locis, quod sit, rimabere sollers,
armorum genus, et stantem super omnia tela            
fortunam aspicies? fer, Paule, indevia recti
pectora. cur, uni patriam si adfligere fas est,
uni sit servare nefas? eget improbus arto
iam victu Libys, et belli fervore retuso
laxa fides socium est. non hic domus hospita tecto            
invitat patrio, non fidae moenibus urbes
excipiunt renovatque pari se pube iuventus.
tertia vix superest, crudo quae venit Hibero,
turba virum. persta et cauti medicamina belli
lentus ama. si qua interea invitaverit aura            
annueritque deus, velox accede secundis.'
      Cui breviter maesto consul sic ore vicissim:
'Mecum erit haec prorsus pietas, mentemque feremus
in Poenos, invicte, tuam. nec me unica fallit
cunctandi ratio, qua te grassante senescens            
Hannibal oppressum vidit considere bellum.
sed quaenam ira deum? consul datus alter, opinor,
Ausoniae est, alter Poenis. trahit omnia secum
et metuit demens alio ne consule Roma
concidat. e Tyrio consortem accite senatu:            
non tam saeva volet. nullus qui portet in hostem
sufficit insano sonipes. incedere noctis,
quae tardent cursum, tenebras dolet, itque superbus
tantum non strictis mucronibus, ulla retardet
ne pugnas mora, dum vagina ducitur ensis.            
Tarpeiae rupes cognataque sanguine nobis
tecta Iovis, quaeque arce sua nunc stantia linquo,
moenia felicis patriae, quocumque vocabit
summa salus, testor, spreto discrimine iturum.
sed si surda mihi pugnabunt castra monenti,            
haud ego vos ultra, nati, dulcemque morabor
Assaraci de gente domum, similemve videbit
Varroni Paulum redeuntem saucia Roma.'
      Sic tum diversa turbati mente petebant
castra duces. at praedictis iam sederat arvis            
Aetolos Poenus servans ad proelia campos.
non alias maiore virum, maiore sub armis
agmine cornipedum concussa est Itala tellus.
quippe extrema simul gentique urbique timebant,
nec spes certandi plus uno Marte dabatur.            
      Faunigenae socio bella invasere Sicano
sacra manus Rutuli, servant qui Daunia regna
Laurentique domo gaudent et fonte Numici,
quos Castrum Phrygibusque gravis quondam Ardea misit,
quos, celso devexa iugo Iunonia sedes,            
Lanuvium atque altrix casti Collatia Bruti,
quique immite nemus Triviae, quique ostia Tusci
amnis amant tepidoque fovent Almone Cybeben.
hinc Tibur, Catille, tuum sacrisque dicatum
Fortunae Praeneste iugis Antemnaque, prisco            
Crustumio prior, atque habiles ad aratra Labici.
necnon sceptriferi qui potant Thybridis undam,
quique Anienis habent ripas gelidoque rigantur
Simbruvio rastrisque domant Aequicula rura.
his Scaurus monitor, tenero tunc Scaurus in aevo,            
sed iam signa dabat nascens in saecula virtus.
non illis solitum crispare hastilia campo,
nec mos pennigeris pharetram implevisse sagittis:
pila volunt brevibusque habiles mucronibus enses;
aere caput tecti surgunt super agmina cristis.            
      At, quos ipsius mensis seposta Lyaei
Setia et incelebri miserunt valle Velitrae,
quos Cora, quos spumans immiti Signia musto,
et quos pestifera Pomptini uligine campi,
qua Saturae nebulosa palus restagnat, et atro            
liventis caeno per squalida turbidus arva
cogit aquas Ufens atque inficit aequora limo,
ducit avis pollens nec dextra indignus avorum
Scaevola, cui dirae caelatur laudis honora
effigie clipeus: flagrant altaribus ignes,            
Tyrrhenum valli medio stat Mucius ira
in semet versa, saevitque in imagine virtus.
~tunc icta species iniere ac bella magistro
cernitur effugiens ardentem Porsena dextram.
      Quis Circaea iuga et scopulosi verticis Anxur            
Hernicaque impresso raduntur vomere saxa,
quis putri pinguis sulcaris Anagnia gleba,
Sulla Ferentinis Privernatumque maniplis
ducebat simul excitis, Soraeque iuventus
addita fulgebat telis. hic Scaptia pubes,            
hic Fabrateriae vulgus, nec monte nivoso
descendens Atina aberat detritaque bellis
Suessa atque a duro Frusino haud imbellis aratro.
at, qui Fibreno miscentem flumina Lirim
sulphureum tacitisque vadis ad litora lapsum            
accolit, Arpinas, accita pube Venafro
ac Larinatum dextris, socia hispidus arma
commovet atque viris ingens exhaurit Aquinum.
Tullius aeratas raptabat in agmina turmas,
regia progenies et Tullo sanguis ab alto.            
indole pro quanta iuvenis quantumque daturus
Ausoniae populis ventura in saecula civem!
ille, super Gangen, super exauditus et Indos,
implebit terras voce et furialia bella
fulmine compescet linguae nec deinde relinquet            
par decus eloquio cuiquam sperare nepotum.
      Ecce inter primos Therapnaeo a sanguine Clausi
exultat rapidis Nero non imitabilis ausis.
hunc Amiterna cohors et Bactris nomina ducens
Casperia, hunc Foruli magnaeque Reate dicatum            
Caelicolum Matri necnon habitata pruinis
Nursia et a Tetrica comitantur rupe cohortes.
cunctis hasta decus, clipeusque refertur in orbem,
conique implumes et laevo tegmina crure.
ibant et laeti pars Sancum voce canebant            
auctorem gentis, pars laudes ore ferebat,
Sabe, tuas, qui de proprio cognomine primus
dixisti populos magna dicione Sabinos.
      Quid, qui Picenae stimulat telluris alumnos,
horridus et squamis et equina Curio crista,            
pars belli quam magna venit! non aequore verso
tam creber fractis albescit fluctus in undis,
nec coetu leviore, ubi mille per agmina virgo
lunatis acies imitatur Martia peltis,
perstrepit et tellus et Amazonius Thermodon.            
hic et, quos pascunt scopulosae rura Numanae,
et quis litoreae fumant altaria Cuprae,
quique Truentinas servant cum flumine turris,
cernere erat: clipeata procul sub sole corusco
agmina sanguinea vibrant in nubila luce.            
stat fucare colus nec Sidone vilior Ancon
murice nec Libyco, statque umectata Vomano
Hadria et inclemens hirsuti signifer Ascli.
hoc Picus quondam nomen memorabile ab alto
Saturno statuit genitor, quem carmine Circe            
exutum formae volitare per aethera iussit
et sparsit croceum plumis fugientis honorem.
ante, ut fama docet, tellus possessa Pelasgis,
quis Aesis regnator erat fluvioque reliquit
nomen et a sese populos tum dixit Asilos.            
      Sed non ruricolae firmarunt robore castra
deteriore cavis venientes montibus Umbri.
hos Aesis Sapisque lavant rapidasque sonanti
vertice contorquens undas per saxa Metaurus,
et lavat ingentem perfundens flumine sacro            
Clitumnus taurum Narque albescentibus undis
in Thybrim properans Tiniaeque inglorius umor
et Clanis et Rubico et Senonum de nomine Sena.
sed pater ingenti medios inlabitur amne
Albula et admota perstringit moenia ripa.            
his urbes Arna et laetis Mevania pratis,
Hispellum et duro monti per saxa recumbens
Narnia et infestum nebulis umentibus olim
Iguvium patuloque iacens sine moenibus arvo
Fulginia, his populi fortes: Amerinus et armis            
vel rastris laudande Camers, his Sassina, dives
lactis, et haud parci Martem coluisse Tudertes.
ductor Piso viros spernaces mortis agebat,
ora puer pulcherque habitum, sed corde sagaci
aequabat senium atque astu superaverat annos.            
is primam ante aciem pictis radiabat in armis,
Arsacidum ut fulvo micat ignea gemma monili.
      Iamque per Etruscos legio completa maniplos
rectorem magno spectabat nomine Galbam.
huic genus orditur Minos inclusaque tauro            
Pasiphae, clarique dehinc stant ordine patres.
lectos Caere viros, lectos Cortona, superbi
Tarchonis domus, et veteres misere Graviscae.
necnon Argolico dilectum litus Haleso
Alsium et obsessae campo squalente Fregenae.            
adfuit et sacris interpres fulminis alis
Faesula et antiquus Romanis moenibus horror
Clusinum vulgus, cum, Porsena magne, iubebas
nequiquam pulsos Romae imperitare Superbos.
tunc, quos a niveis exegit Luna metallis,            
insignis portu, quo non spatiosior alter
innumeras cepisse rates et claudere pontum,
Maeoniaeque decus quondam Vetulonia gentis.
bissenos haec prima dedit praecedere fasces
et iunxit totidem tacito terrore securis.            
haec altas eboris decoravit honore curulis
et princeps Tyrio vestem praetexuit ostro.
haec eadem pugnas accendere protulit aere.
his mixti Nepesina cohors Aequique Falisci,
quique tuos, Flavina, focos, Sabatia quique            
stagna tenent Ciminique lacum, qui Sutria tecta
haud procul et sacrum Phoebo Soracte frequentant.
spicula bina gerunt: capiti cudone ferino
sat cautum: Lycios damnant hastilibus arcus.
      Hae bellare acies norant. at Marsica pubes            
et bellare manu et chelydris cantare soporem
vipereumque herbis hebetare et carmine dentem.
Aeetae prolem Angitiam mala gramina primam
monstravisse ferunt tactuque domare venena
et lunam excussisse polo, stridoribus amnes            
frenantem, ac silvis montes nudasse vocatis.
sed populis nomen posuit metuentior hospes,
cum fugeret Phrygias trans aequora Marsya Crenas
Mygdoniam Phoebi superatus pectine loton.
Marruvium veteris celebratum nomine Marri            
urbibus est illis caput, interiorque per udos
Alba sedet campos pomisque rependit aristas.
cetera in obscuro famae et sine nomine vulgi,
sed numero castella valent. coniungitur acer
Paelignus gelidoque rapit Sulmone cohortes.            
haud illo levior bellis Vestina iuventus            
agmina densavit venatu dura ferarum:
quae, Fiscelle, tuas arces Pinnamque virentem
pascuaque haud tarde redeuntia tondet Aveiae.
Marrucina simul, Frentanis aemula pubes,
Corfini populos magnumque Teate trahebat.            
omnibus in pugnam fertur sparus, omnibus alto
adsuetae volucrem caelo demittere fundae.
pectora pellis obit caesi venatibus ursi.
      Nec Sidicina cohors defit. Viriasius armat            
mille viros, nulli victus vel ponere castra            
vel iunxisse ratem duroque resolvere muros            
ariete et in turrim subitos immittere pontis.            
      Nec cedit studio Sidicinus sanguine miles,           
quem genuere Cales. non parvus conditor urbi,
ut fama est, Calais, Boreae quem rapta per auras
Orithyia vago Geticis nutrivit in antris.
      Iam vero, quos dives opum, quos dives avorum            
e toto dabat ad bellum Campania tractu,
ductorum adventum vicinis sedibus Osci
servabant: Sinuessa tepens fluctuque sonorum
Vulturnum, quasque evertere silentia Amyclae
Fundique et regnata Lamo Caieta domusque
Antiphatae, compressa freto, stagnisque palustre            
Liternum et quondam fatorum conscia Cyme.
illic Nuceria et Gaurus navalibus acta
prole Dicarchea, multo cum milite Graia
illic Parthenope ac Poeno non pervia Nola,
Allifae et Clanio contemptae semper Acerrae.            
Sarrastis etiam populos totasque videres
Sarni mitis opes; illic, quos sulphure pingues
Phlegraei legere sinus, Misenus et ardens
ore Giganteo sedes Ithacesia Bai.
non Prochyte, non ardentem sortita Typhoea            
Inarime, non antiqui saxosa Telonis
insula, nec parvis aberat Calatia muris,
Surrentum et pauper sulci Cerealis Abella,
in primis Capua, heu rebus servare serenis
inconsulta modum et pravo peritura tumore!            
laetos rectoris formabat Scipio bello.
ille viris pila et ferro circumdare pectus
addiderat. leviora domo de more parentum
gestarant tela, ambustas sine cuspide cornos;
aclydis usus erat factaeque ad rura bipennis.            
ipse inter medios venturae ingentia laudis
signa dabat: vibrare sudem, tramittere saltu
muralis fossas, undosum frangere nando
indutus thoraca vadum: spectacula tanta
ante acies virtutis erant. saepe alite planta            
ilia perfossum et campi per aperta volantem
ipse pedes praevertit ecum, saepe arduus idem
castrorum spatium et saxo tramisit et hasta.
Martia frons facilesque comae nec pone retroque
caesaries brevior. flagrabant lumina miti            
aspectu, gratusque inerat visentibus horror.
      Adfuit et Samnis, nondum vergente favore
ad Poenos, sed nec veteri purgatus ab ira:
qui Batulum Nucrasque metunt, Boviania quique
exagitant lustra aut Caudinis faucibus haerent,            
et quos aut Rufrae, quos aut Aesernia, quosve
obscura incultis Herdonia misit ab agris.
      Bruttius, haud dispar animorum, unaque iuventus
Lucanis excita iugis Hirpinaque pubes
horrebat telis et tergo hirsuta ferarum.            
hos venatus alit: lustra incoluere sitimque
avertunt fluvio, somnique labore parantur.
      Additur his Calaber Sallentinaeque cohortes
necnon Brundisium, quo desinit Itala tellus.
parebat legio audaci permissa Cethego,            
cui socias vires atque indiscreta maniplis
arma recensebant: nunc sese ostendere miles
Leucosiae e scopulis, nunc, quem Picentia Paesto
misit et exhaustae mox Poeno Marte Cerillae,
nunc Silarus quos nutrit aquis, quo gurgite tradunt            
duritiem lapidum mersis inolescere ramis.
ille et pugnacis laudavit tela Salerni
falcatos ensis, et, quae Buxentia pubes
aptabat dextris, inrasae robora clavae.
ipse, umero exertus gentili more parentum,            
difficili gaudebat equo roburque iuventae
flexi cornipedis duro exercebat in ore.
      Vos etiam accisae desolataeque virorum,
Eridani gentes, nullo attendente deorum
uotis tunc vestris casura ruistis in arma.            
certavit Mutinae quassata Placentia bello,
Mantua mittenda certavit pube Cremonae,
Mantua, Musarum domus atque ad sidera cantu
evecta Aonio et Smyrnaeis aemula plectris.
tum Verona Athesi circumflua et undique sollers            
arva coronantem nutrire Faventia pinum,
Vercellae, fuscique ferax Pollentia villi,
et quondam Teucris comes in Laurentia bella
Ocni prisca domus, parvique Bononia Rheni,
quique gravi remo limosis segniter undis            
lenta paludosae proscindunt stagna Ravennae.
tum Troiana manus, tellure antiquitus orti
Euganea profugique sacris Antenoris oris.
necnon cum Venetis Aquileia ~superfluit armis.
tum pernix Ligus et sparsi per saxa Vagenni            
in decus Hannibalis duros misere nepotes.
maxima tot populis rector fiducia Brutus
ibat et hortando notum accendebat in hostem.
laeta viro gravitas ac mentis amabile pondus
et sine tristitia virtus. non ille rigoris            
ingratas laudes nec nubem frontis amabat
nec famam laevo quaerebat limite vitae.
      Addiderat ter mille viros, in Marte sagittae
expertos, fidus Sicula regnator ab Aetna.
non totidem Ilva viros, sed laetos cingere ferrum            
armarat patrio, quo nutrit bella, metallo.
      Ignosset quamvis avido committere pugnam
Varroni, quicumque simul tot tela videret.
tantis agminibus Rhoeteo litore quondam
fervere, cum magnae Troiam invasere Mycenae,            
mille rates vidit Leandrius Hellespontus.
      Vt ventum ad Cannas, urbis vestigia priscae,
defigunt diro signa infelicia vallo.
nec tanta miseris iamiam impendente ruina
cessarunt superi vicinas prodere clades.            
per sudum attonitis pila exarsere maniplis,
et celsae toto ceciderunt aggere pinnae,
nutantique ruens prostravit vertice silvas
Garganus, fundoque imo mugivit anhelans
Aufidus, et magno late distantia ponto            
terruerunt pavidos accensa Ceraunia nautas.
quaesivit Calaber, subducta luce repente
immensis tenebris, et terram et litora Sipus,
obseditque frequens castrorum limina bubo.
nec densae trepidis apium se involvere nubes            
cessarunt aquilis. non unus crine corusco
regnorum eversor rubuit letale cometes.
castra quoque et vallum rabidae sub nocte silenti
inrupere ferae raptique ante ora paventum
adiunctos vigilis sparserunt membra per agros.            
ludificante etiam terroris imagine somnos
Gallorum visi bustis erumpere manes,
terque quaterque solo penitus tremuere revulsae
Tarpeiae rupes, atque atro sanguine flumen
manavit Iovis in templis, lacrimaeque vetusta            
effigie patris large fluxere Quirini.
maior et horrificis sese extulit Allia ripis.
non Alpes sedere loco, non nocte dieve
ingentis inter stetit Apenninus hiatus.
axe super medio, Libyes a parte, coruscae            
in Latium venere faces, ruptusque fragore
horrisono polus, et vultus patuere Tonantis.
Aetnaeos quoque contorquens e cautibus ignis
Vesbius intonuit, scopulisque in nubila iactis
Phlegraeus tetigit trepidantia sidera vertex.            
      Ecce inter medios belli praesagus, et ore
attonito sensuque simul, clamoribus implet
miles castra feris et anhelat clade futura:
'Parcite, crudeles superi. iam stragis acervis
deficiunt campi. video per densa volantem            
agmina ductorem Libyae currusque citatos
arma virum super atque artus et signa trahentem.
turbinibus furit insanis et proelia ventus
inque oculos inque ora rotat. cadit immemor aevi
nequiquam, Trasimenne, tuis Servilius oris            
subductus. quo, Varro, fugis? pro Iuppiter! ictu
procumbit saxi fessis spes ultima Paulus.
cesserit huic Trebia exitio. pons ecce cadentum
corporibus struitur, reicitque cadavera fumans
Aufidus, ac victrix insultat belua campis.            
gestat Agenoreus nostro de more secures
consulis, et sparsos lictor fert sanguine fasces.
in Libyam Ausonii portatur pompa triumphi.
o dolor! hoc etiam, superi, vidisse iubetis?
congesto, laevae quodcumque avellitur, auro            
metitur Latias victrix Carthago ruinas.'