10.

 Paulus, ut adversam videt increbrescere pugnam,
ceu fera, quae telis circumcingentibus ultro
adsilit in ferrum et per vulnera colligit hostem,
in medios fert arma globos seseque periclis
ingerit atque omni letum molitur ab ense.            
increpat horrendum: 'Perstate et fortiter, oro,
pectoribus ferrum accipite ac sine vulnere terga
ad manis deferte, viri. nisi gloria mortis,
nil superest. idem sedes adeuntibus imas
hic vobis dux Paulus erit.' velocius inde            
Haemonio Borea pennaque citatior ibat
quae redit in pugnas fugientis harundine Parthi,
atque ubi certamen primi ciet immemor aevi
plenus Gradivo mentem Cato, fertur in hostis
ac iuvenem, quem Vasco levis, quem spicula densus            
Cantaber urgebat, letalibus eripit armis.
abscessere retro pavidique in terga relatos
abduxere gradus: ut, laetus valle remota
cum capream venator agit fessamque propinquo
insequitur cursu et sperat iam tangere dextra,            
si ferus adverso subitum se protulit antro
et stetit ante oculos frendens leo: deserit una
et color et sanguis et tela minora periclo,
nec iam speratae cura est in pectore praedae.
nunc in restantis mucronem comminus urget,            
nunc trepidos ac terga mala formidine versos
adsequitur telis. furere ac decorare labores
et saevire iuvat. cadit ingens nominis expers
uni turba viro, atque, alter si detur in armis
Paulus Dardaniis, amittant nomina Cannae.            
      Tandem inclinato cornu sine more ruebat
prima acies, non parca fugae. Labienus et Ocres
sternuntur leto atque Opiter quos Setia colle
vitifero, celsis Labienum Cingula saxa
miserunt muris. iunxit fera tempora leti            
Sidonius non consimili discrimine miles:
nam Labienus obit penetrante per ilia corno,
fratres, hic umero, cecidere, hic poplite, caesis.
oppetis et Tyrio super inguina fixe veruto
Maecenas, cui Maeonia venerabile terra            
et sceptris olim celebratum nomen Etruscis.
per medios agitur, proiecto lucis amore
Hannibalem lustrans, Paulus. sors una videtur
aspera, si occumbat ductore superstite Poeno.
      Quam metuens molem (neque enim certamine sumpto            
tempestas tanta et rabies impune fuisset)
in faciem pavidi Iuno conversa Metelli
'Quid vanos,' inquit 'Latio spes unica consul,
incassumque moves fato renuente furores?
si superest Paulus, restant Aeneia regna;            
sin secus, Ausoniam tecum trahis. ire tumentem
tu contra iuvenem et caput hoc abscidere rebus
turbatis, o Paule, paras? nunc Hannibal ipsi
(tam laetus bello est) ausit certare Tonanti.
et iam conversis (vidi nam flectere) habenis            
evasit Varro ac sese ad meliora reservat.
sit spatium fatis, et, dum datur, eripe leto
hanc nostris maiorem animam: mox bella capesses.'
      Ad quae suspirans ductor: 'Mortemne sub armis
cur poscam, causa ista parum est, quod talia nostrae            
pertulerunt aures suadentem monstra Metellum?
i, demens, i, carpe fugam. non hostica tela
excipias tergo, superos precor. integer, oro,
intactusque abeas atque intres moenia Romae
cum Varrone simul. talin', pavidissime, dignum            
me vita pulchraque indignum morte putasti?
quippe sinit Poenus, qui nunc contraria bella
ipsi ferre Iovi valeat. pro degener altae
virtutis patrum! quando certamen inire,
cuive virum mallem memet componere, quam qui            
et victus dabit et victor per saecula nomen?'
      Talibus increpitat mediosque aufertur in hostis
ac retro cursum tendentem ad crebra suorum
agmina et in densis furantem membra maniplis
per conferta virum et stipata umbonibus arma            
consequitur melior planta atque obtruncat Acherram,
ut canis occultos agitat cum Belgicus apros
erroresque ferae sollers per devia mersa
nare legit tacitoque premens vestigia rostro
lustrat inaccessos venantum indagine saltus            
nec sistit, nisi conceptum sectatus odorem
deprendit spissis arcana cubilia dumis.
      At coniunx Iovis, ut Paulum depellere dictis
nequiquam fuit et consul non desinit irae,
in faciem Mauri rursus mutata Gelestae            
avocat ignarum saevo a certamine Poenum:
'Huc tela, huc' inquit 'dextram implorantibus adfer,
o decus aeternum Carthaginis. horrida iuxta
stagnantis consul molitur proelia ripas,
et laus haud alio maior datur hoste perempto.'            
haec ait et iuvenem diversa ad proelia raptat.
      Flumineo Libycam turbabat in aggere pubem
Cristae nomen erat. bis terni iuncta ferebant
arma senem circa nati; pauperque penatum
(sed domus haud obscura Tuder, notusque per Umbros            
bellator populos) factis et caede docebat
natorum armigeram pugnas tractare cohortem.
unanima inde phalanx, crudo ducente magistro,
postquam hominum satiata nece est, prostraverat ictu
innumero cum turre feram facibusque secutis            
ardentem monstri spectabat laeta ruinam,
cum subitus galeae fulgor conoque coruscae
maiore intremuere iubae. nec tarda senectus
(agnovit nam luce virum): rapit agmine natos
saeva parens ultro in certamina et addere passim            
tela iubet nec manantis ex ore feroci
aut quae flagrarent galea exhorrescere flammas.
armiger haud aliter magni Iovis, anxia nido
cum dignos nutrit gestanda ad fulmina fetus,
obversam spectans ora ad Phaethontia prolem,            
explorat dubios Phoebea lampade natos.
iamque suis daret ut pugnae documenta vocantis
                        . . . . . . . . . . .                                                
et medias hasta velox praetervolat auras.
haesit multiplici non alte cuspis in auro
ac senium invalido dependens prodidit ictu.            
cui Poenus: 'Quinam ad cassos furor impulit ictus
exanguem senio dextram? vix prima momordit
tegmina Callaici cornus tremebunda metalli.
en, reddo tua tela tibi: memorabilis ista
a nobis melius discet bellare iuventus.'            
sic propria miseri transfigit pectora corno.
      At contra, horrendum, bis terna spicula dextra
torta volant, paribusque ruunt conatibus hastae:
haud secus ac Libyca fetam tellure leaenam
venator premit obsesso cum Maurus in antro,            
invadunt rabidi iam dudum et inania temptant
nondum sat firmo catuli certamina dente.
consumit clipeo tela et collectus in arma
sustinet urgentis crepitantibus ictibus hastas
Sidonius ductor, nec iam per vulnera credit            
aut per tot caedes actum satis, iraque anhelat,
ni leto det cuncta virum iungatque parenti
corpora et excidat miseros cum stirpe penatis.
      Tunc Abarim adfatur (namque una hic armiger ira
flammabat Martem atque omnis comes ibat in actus):            
'Suppedita mihi tela. vadis liventis Averni
demitti globus ille cupit, qui nostra lacessit
tegmina: iam stultae fructus pietatis habebit.'
haec fatus iaculo Lucam, qui maximus aevi,
transadigit: pressa iuvenis cum cuspide labens            
arma super fratrum resupino concidit ore.
mortiferum inde manu properantem vellere ferrum
pilo Volsonem (namque hoc de strage iacentum
fors dabat) adfixa sternit per tegmina nare.
tum Vesulum calido lapsantem in sanguine fratrum            
ense metit rapido plenamque (heu barbara virtus!)
abscisi galeam capitis, ceu missile telum,
conversis in terga iacit. Telesinus, ad ossa
inliso saxo, qua spina interstruit artus,
occumbit, fratrisque videt labentia membra            
Quercentis, quem funda procul per inane voluta
sopierat, dum supremam Telesinus in auras
exhalat lucem et dubitantia lumina condit.
at fessus maerore simul cursuque metuque
et tamen haud irae vacuus non certa per aequor            
interdum insistens Perusinus membra ferebat.
hunc sude, quam raptam Libyci per terga iacentis
armiger obtulerat monstri, super inguina fixam,
obtruncat quercuque premit violentus obusta.
temptarat precibus saevum lenire furorem,            
sed Stygius primos implevit fervor hiatus,
et pulmone tenus demisit anhelitus ignem.
tandem cum toto cecidit grege, nomen in Umbro
clarum, Crista, diu populo: ceu fulmine celsa
aesculus aut proavis ab origine cognita quercus            
cum fumat percussa Iovi, sacrosque per aevum
aetherio ramos populantur sulphure flammae,
donec victa deo late procumbit et omnem
conlabens operit spatioso stipite prolem.
      Atque ea dum iuxta Tyrius stagna Aufida ductor            
molitur, Paulus, numerosa caede futuram
ultus iam mortem, ceu victor bella gerebat.
inter mille viros iacet ingens Phorcys ab antris
Herculeae Calpes, caelatus Gorgone parmam,
unde genus ~tristique deae manabat origo.            
hunc obiectantem sese atque antiqua tumentem
nomina saxificae monstrosa e stirpe Medusae,
dum laevum petit incumbens violentius inguen,
detrahit excelsi correptum vertice coni,
adflictumque premens, tergo qua balteus imo            
sinuatur coxaeque sedet munimen utrique,
coniecto fodit ense super: vomit ille calentem
sanguinis effundens per hiantia viscera rivum
et subit Aetolos Atlanticus accola campos.
      Has inter strages rapido terrore coorti            
invadunt terga atque averso turbine miscent
bella inopina viri, Tyrius quos fallere doctos
hanc ipsam pugnae rector formarat ad artem,
succinctique dolis, fugerent ceu Punica castra,
dediderant dextras. tum totis mentibus actam            
in caedes aciem pone atque in terga ruentes
praecipitant. non hasta viro, non deficit ensis:
e strage est ferrum atque evulsa cadavere tela.
raptum Galba procul (neque enim virtutis amorem
adversa exemisse valent) ut vidit ab hoste            
auferri signum, conixus corpore toto
victorem adsequitur letalique occupat ictu.
ac dum comprensam caeso de corpore praedam
avellit, tardeque manus moribunda remittit,
transfixus gladio propere accurrentis Amorgi            
occidit, immoriens magnis non prosperus ausis.
      Haec inter, veluti nondum satiasset Enyo
iras saeva truces, sublatum pulvere campum
Vulturnus rotat et candentis torquet harenas.
iamque reluctantis stridens immane procella            
per longum tulit ad campi suprema cavisque
adflictos ripis tumidum demersit in amnem.
hic tibi finis erat, metas hic Aufidus aevi
servabat tacito, non felix Curio, leto.
namque, furens animi dum consternata moratur            
agmina et oppositu membrorum sistere certat,
in praeceps magna propulsus mole ruentum
turbatis hauritur aquis fundoque volutus
Hadriaca iacuit sine nomine mortis harena.
      Ingens ferre mala et Fortunae subdere colla            
nescius, adversa fronte incurrebat in arma
vincentum consul: pereundi Martius ardor
atque animos iam sola dabat fiducia mortis,
cum Viriathus agens telis, regnator Hiberae
magnanimus terrae, iuxta atque ante ora furentis            
obtruncat Pauli fessum certaminis hostem.
heu dolor, heu lacrimae! Servilius, optima belli,
post Paulum belli pars optima, corruit ictu
barbarico magnamque cadens leto addidit uno
invidiam Cannis. tristem non pertulit iram            
consul et, insani quamquam contraria venti
exarmat vis atque obtendit pulvere lucem,
squalentem rumpens ingestae torvus harenae
ingreditur nimbum ac Viriathum moris Hiberi
carmina pulsata fundentem barbara caetra            
invadit laevaeque fodit vitalia mammae.
hic fuit extremus caedum labor. addere bello
haud ultra licuit dextram, nec tanta relictum est
uti, Roma, tibi posthac ad proelia Paulo.
saxum ingens, vasto libratum pondere, caeca            
venit in ora manu et perfractae cassidis aera
ossibus infodiens complevit sanguine vultus.
inde pedem referens, labentia membra propinquo
imposuit scopulo atque, undanti vulnere anhelans,
sedit terribilis clipeum super ore cruento:            
immanis ceu, depulsis levioribus hastis,
accepit leo cum tandem per pectora ferrum,
stat teli patiens media tremebundus harena
ac, manante iubis rictuque et naribus unda
sanguinis, interdum languentia murmura torquens,            
effundit patulo spumantem ex ore cruorem.
tum vero incumbunt Libyes, super ipse citato
ductor equo, qua flatus agit, qua pervius ensis,
qua sonipes, qua belligero fera belua dente.
obrutus hic telis ferri per corpora Piso            
rectorem ut vidit Libyae, conixus in hastam
ilia cornipedis subrecta cuspide transit
conlapsoque super nequiquam incumbere coeptat,
cum Poenus, propere collecto corpore, quamquam
cernuus inflexo sonipes effuderat armo:            
'Umbraene Ausoniae rediviva bella retractant
post obitum dextra nec in ipsa morte quiescunt?'
sic ait atque aegrum coeptanti attollere corpus
arduus insurgens totum permiscuit ensem.
      Ecce, Cydonea violatus harundine plantam,            
Lentulus effusis campum linquebat habenis,
cum videt in scopulo rorantem saxa cruore
torvoque obtutu labentem in Tartara Paulum.
mens abiit, puduitque fugae. tum visa cremari
Roma viro, tunc ad portas iam stare cruentus            
Hannibal; Aetoli tum primum ante ora fuere
sorbentes Latium campi. 'Quid deinde relictum
crastina cur Tyrios lux non deducat ad urbem,
deseris in tantis puppim si, Paule, procellis?
testor caelicolas,' inquit 'ni damna gubernas            
crudelis belli vivisque in turbine tanto
invitus, plus, Paule, (dolor verba aspera dictat)
plus Varrone noces. cape, quaeso, hunc, unica rerum
fessarum spes, cornipedem. languentia membra
ipse levabo umeris et dorso tuta locabo.'            
      Haec inter, lacero manantem ex ore cruorem
eiectans, consul: 'Macte o virtute paterna!
nec vero spes angustae, cum talia restent
pectora Romuleo regno. calcaribus aufer,
qua vulnus permittit, ecum atque hinc ocius urbis            
claudantur portae (ruet haec ad moenia pestis)
dic, oro: rerum Fabio tradantur habenae.
nostris pugnavit monitis furor. amplius acta
quid superest vita, nisi caecae ostendere plebi
Paulum scire mori? feror an consumptus in urbem            
vulneribus? quantine emptum velit Hannibal, ut nos
vertentis terga aspiciat? nec talia Paulo
pectora, nec manis tam parva intramus imago.
ille ego sed vano quid enim te demoror aeger,
Lentule, conquestu? perge atque hinc cuspide fessum            
erige quadrupedem propere.' tum Lentulus urbem
magna ferens mandata petit. nec Paulus inultum
quod superest de luce sinit: ceu vulnere tigris
letifero cedens tandem proiectaque corpus
luctatur morti et languentem pandit hiatum            
in vanos morsus, nec sufficientibus irae
ictibus extrema lambit venabula lingua.
iamque coruscanti telum propiusque ferenti
gressum exultantem et securo caedis Iertae
non expectatum surgens defixerat ensem            
Sidoniumque ducem circumspectabat, in illa
exoptans animam certantem ponere dextra.
sed vicere virum coeuntibus undique telis
et Nomas et Garamas et Celtae et Maurus et Astur.
hic finis Paulo. iacet altum pectus et ingens            
dextera, quem, soli si bella agitanda darentur,
aequares forsan Fabio. mors additur urbi
pulchra decus misitque viri inter sidera nomen.
      Postquam spes Italum mentesque in consule lapsae,
ceu truncus capitis, saevis exercitus armis            
sternitur, et victrix toto fremit Africa campo.
hic Picentum acies, hic Umber Martius, illic
Sicana procumbit pubes, hic Hernica turma.
passim signa iacent, quae Samnis belliger, et quae
Sarrastes populi Marsaeque tulere cohortes.            
transfixi clipei galeaeque et inutile ferrum
fractaque conflictu parmarum tegmina et ore
cornipedum derepta fero spumantia frena.
sanguineus tumidas in campos Aufidus undas
eiectat redditque furens sua corpora ripis.            
sic Lagea ratis, vasto velut insula ponto
conspecta, inlisit scopulis ubi nubifer Eurus,
naufragium spargens operit freta: iamque per undas
et transtra et mali laceroque aplustria velo
ac miseri fluitant revomentes aequora nautae.            
      At Poenus, per longa diem certamina saevis
caedibus emensus, postquam eripuere furori
insignem tenebrae lucem, tum denique Martem
dimisit tandemque suis in caede pepercit.
sed mens invigilat curis noctisque quietem            
ferre nequit. stimulat dona inter tanta deorum
optatas nondum portas intrasse Quirini.
proxima lux placet. hinc strictos ferre ocius enses,
dum fervet cruor et perfusae caede cohortes,
destinat ac iam claustra manu, iam moenia flamma            
occupat et iungit Tarpeia incendia Cannis.
      Quo turbata viri coniunx Saturnia coepto
irarumque Iovis Latiique haud inscia fati,
incautum ardorem atque avidas ad futtile votum
spes iuvenis frenare parat. ciet inde quietis            
regnantem tenebris Somnum, quo saepe ministro
edomita inviti componit lumina fratris,
atque huic adridens 'Non te maioribus' inquit
'ausis, dive, voco nec posco ut mollibus alis
des victum mihi, Somne, Iovem. non mille premendi            
sunt oculi tibi, nec spernens tua numina custos
Inachiae multa superandus nocte iuvencae.
ductori, precor, immittas nova somnia Poeno,
ne Romam et vetitos cupiat nunc visere muros,
quos intrare dabit numquam regnator Olympi.'            
      Imperium celer exequitur curvoque volucris
per tenebras portat medicata papavera cornu.
ast ubi per tacitum adlapsus tentoria prima
Barcaei petiit iuvenis, quatit inde soporas
devexo capiti pennas oculisque quietem            
inrorat, tangens Lethaea tempora virga.
exercent rabidam truculenta insomnia mentem.
iamque videbatur multo sibi milite Thybrim
cingere et insultans astare ad moenia Romae.
ipse refulgebat Tarpeiae culmine rupis            
elata torquens flagrantia fulmina dextra
Iuppiter, et lati fumabant sulphure campi,
ac gelidis Anien trepidabat caerulus undis,
et densi ante oculos iterumque iterumque tremendum
vibrabant ignes. tunc vox effusa per auras:            
'Sat magna, o iuvenis, prensa est tibi gloria Cannis.
siste gradum: nec enim sacris inrumpere muris,
Poene, magis dabitur, nostrum quam scindere caelum.'
attonitum visis maioraque bella paventem
post confecta Sopor Iunonia iussa relinquit,            
nec lux terribili purgavit imagine mentem.
      Quos inter motus somni vanosque tumultus
dedita per noctem reliquo cum milite castra
nuntiat et praedam pleno trahit agmine Mago.
huic ductor laetas Tarpeio vertice mensas            
spondenti, cum quinta diem nox orbe tulisset,
celatis superum monitis clausoque pavore,
vulnera et exhaustas saevo certamine vires
ac nimium laetis excusat fidere rebus.
tum spe deiectus iuvenis, ceu vertere ab ipsis            
terga iuberetur muris ac signa referre,
'Tanta mole' inquit 'non Roma, ut credidit ipsa,
sed Varro est victus. quaenam tam prospera Martis
munera destituis fato patriamque moraris!
mecum exultet eques: iuro hoc caput, accipe muros            
Iliacos portasque tibi sine Marte patentis.'
      Dumque ea Mago fremit cauto non credita fratri,
iam Latius sese Canusina in moenia miles
colligere et profugos vicino cingere vallo
coeperat. heu rebus facies inhonora sinistris!            
non aquilae, non signa viris, non consulis altum
imperium, non subnixae lictore secures.
trunca atque aegra metu, ceu magna elisa ruina,
corpora debilibus nituntur sistere membris.
clamor saepe repens et saepe silentia fixis            
in tellurem oculis: nudae plerisque sinistrae
detrito clipeo, desunt pugnacibus enses,
saucius omnis eques: galeis carpsere superbum
cristarum decus et damnarunt Martis honores.
at multa thorax perfossus cuspide, et haerens            
loricae interdum Maurusia pendet harundo.
interdum maesto socios clamore requirunt.
hic Galba, hic Piso et leto non dignus inerti
Curio deflentur, gravis illic Scaevola bello.
hos passim, at Pauli pariter ceu dira parentis            
fata gemunt: ut verba mali praenuntia numquam
cessarit canere et Varronis sistere mentem,
utque diem hunc totiens nequiquam averterit urbi,
atque idem quantus dextra. sed cura futuri
quos premit, aut fossas instant praeducere muris            
aut portarum aditus, ut rerum est copia, firmant,
quaque patet campus planis ingressibus hostis,
cervorum ambustis imitantur cornua ramis,
et stilus occulitur, caecum in vestigia telum.
      Ecce, super clades et non medicabile vulnus,            
reliquias belli atque imperdita corpora Poenis
impia formido ac maior iactabat Erinys.
trans aequor Tyrios enses atque arma parabant
Punica et Hannibalem mutato evadere caelo.
dux erat exilio non laetus Marte Metellus,            
sed stirpe haud parvi cognominis. is mala bello
pectora degeneremque manum ad deformia agebat
consulta atque alio positas spectabat in orbe,
quis sese occulerent, terras, quo nomina nulla
Poenorum aut patriae penetraret fama relictae.            
      Quae postquam accepit flammata Scipio mente,
quantus Sidonium contra fera proelia miscens
ductorem stetit in campis, rapit ocius ensem
atque, ubi turpe malum Latioque extrema coquebant
coepta viri, ruptis foribus sese arduus infert.            
tum quatiens strictum cum voce ante ora paventum
mucronem: 'Tarpeia, pater, qui templa secundam
incolis a caelo sedem, et Saturnia, nondum
Iliacis mutata malis, tuque aspera pectus
aegide Gorgoneos virgo succincta furores,            
Indigetesque dei, sponte en per numina vestra
perque caput, nullo levius mihi numine, patris
magnanimi iuro: numquam Lavinia regna
linquam nec linqui patiar, dum vita manebit.
ocius en testare deos, si moenia taedis            
flagrabunt Libycis, nullas te ferre, Metelle,
ausurum in terras gressus. ni talia sancis,
quem tremis et cuius somnos formidine rumpis,
Hannibal hic armatus adest. moriere, nec ullo
Poenorum melior parietur gloria caeso.'            
his excussa incepta minis. iamque ordine iusso
obstringunt animas patriae dictataque iurant
sacramenta deis et purgant pectora culpa.
      Atque ea dum Rutulis turbata mente geruntur,
lustrabat campos et saevae tristia dextrae            
facta recensebat pertractans vulnera visu
Hannibal et magna circumstipante caterva
dulcia praebebat trucibus spectacula Poenis.
quas strages inter, confossus pectora telis
seminecem extremo vitam exhalabat in auras            
murmure deficiens iam Cloelius oraque nisu
languida vix aegro et dubia cervice levabat.
agnovit sonipes, arrectisque auribus acrem
hinnitum effundens sternit tellure Bagesum,
quem tum captivo portabat in agmina dorso.            
hinc, rapidum glomerans cursum, per lubrica pingui
stante cruore soli et tumulata cadavera caede
evolat ac domini consistit ad ora iacentis.
inde inclinatus colla et submissus in armos
de more inflexis praebebat scandere terga            
cruribus ac proprio quodam trepidabat amore.
milite non illo quisquam felicius acri
insultarat equo, vel si resupina citato
proiectus dorso ferretur membra, vel idem
si nudo staret tergo, dum rapta volucris            
transigeret cursu sonipes certamina campi.
      At Libys humanos aequantem pectore sensus
haud parce miratus ecum, quinam ille sinistrae
depugnet morti iuvenis, nomenque decusque
erogitat letique simul compendia donat.            
hic Cinna (ad Tyrios namque is sua verterat arma
credulus adversis, et tum comes ibat ovanti)
'Auribus huic,' inquit 'ductor fortissime, origo est
non indigna tuis. quondam sub regibus illa,
quae Libycos renuit frenos, sub regibus olim            
Roma fuit. sed enim, solium indignata Superbi
ut sceptra exegit, confestim ingentia bella
Clusina venere domo. si Porsena fando
auditus tibi, si Cocles, si Lydia castra,
ille ope Maeonia et populo succinctus Etrusco            
certabat pulsos per bella reponere reges.
multa adeo nequiquam ausi, pressitque tyrannus
Ianiculum incumbens urbi. mox pace probata
compressere odia, et positum cum foedere bellum,
obsidibusque obstricta fides. mansuescere corda            
nescia, pro superi! et nil non immite parata
gens Italum pro laude pati: bis Cloelia senos
nondum complerat primaevi corporis annos,
una puellarum Laurentum et pignora pacis
inter virgineas regi tramissa catervas.            
facta virum sileo. rege haec et foedere et annis
et fluvio spretis mirantem interrita Thybrim
tranavit, frangens undam puerilibus ulnis.
cui si mutasset sexum natura, reverti
forsan Tyrrhenas tibi non licuisset in oras,            
Porsena. sed iuveni, ne sim tibi longior, hinc est
et genus et clara memorandum virgine nomen.'
      Talia dum pandit, vicinus parte sinistra
per subitum erumpit clamor. permixta ruina
inter et arma virum et lacerata cadavera Pauli            
eruerant corpus media de strage iacentum.
heu quis erat! quam non similis modo Punica telis
agmina turbanti, vel cum Taulantia regna
vertit, et Illyrico sunt addita vincla tyranno!
pulvere canities atro arentique cruore            
squalebat barba, et perfracti turbine dentes
muralis saxi, tum toto corpore vulnus.
      Quae postquam aspexit, geminatus gaudia ductor
Sidonius 'Fuge, Varro,' inquit 'fuge, Varro, superstes,
dum iaceat Paulus. patribus Fabioque sedenti            
et populo consul totas edissere Cannas.
concedam hanc iterum, si lucis tanta cupido est,
concedam tibi, Varro, fugam. at, cui fortia et hoste
me digna haud parvo caluerunt corda vigore,
funere supremo et tumuli decoretur honore.            
quantus, Paule, iaces! qui tot mihi milibus unus
maior laetitiae causa es. cum fata vocabunt,
tale precor nobis salva Carthagine letum.'
      Haec ait et socium mandari corpora terrae,
postera cum thalamis Aurora rubebit apertis,            
imperat armorumque iubet consurgere acervos,
arsuros, Gradive, tibi. tum munera iussa,
defessi quamquam, accelerant sparsoque propinquos
agmine prosternunt lucos: sonat icta bipenni
frondosis silva atra iugis. hinc ornus et albae            
populus alta comae, validis accisa lacertis,
scinditur, hinc ilex proavorum condita saeclo.
devolvunt quercus et amantem litora pinum
ac, ferale decus, maestas ad busta cupressos.
funereas tum deinde pyras certamine texunt,            
officium infelix et munus inane peremptis,
donec anhelantis stagna in Tartessia Phoebus
mersit equos, fugiensque polo Titania caecam
orbita nigranti traxit caligine noctem.
post, ubi fulserunt primis Phaethontia frena            
ignibus atque sui terris rediere colores,
supponunt flammam et manantia corpora tabo
hostili tellure cremant. subit horrida mentem
formido incerti casus, tacitusque pererrat
intima corda pavor, si fors ita Martis iniqui            
mox ferat, hac ipsis inimica sede iacendum.
at tibi, Bellipotens, sacrum, constructus acervo
ingenti mons armorum surgebat ad astra.
ipse, manu celsam pinum flammaque comantem
attollens, ductor Gradivum in vota ciebat:            
'Primitias pugnae et laeti libamina belli
Hannibal Ausonio cremat haec de nomine victor,
et tibi, Mars genitor, votorum haud surde meorum,
arma electa dicat spirantum turba virorum.'
tum face coniecta populatur fervidus ignis            
flagrantem molem, et rupta caligine in auras
actus apex claro perfundit lumine campos.
hinc citus ad tumulum donataque funera Paulo
ibat et hostilis leti iactabat honorem.
sublimem eduxere pyram mollisque virenti            
stramine composuere toros. superaddita dona,
funereum decus: expertis invisus et ensis
et clipeus, terrorque modo atque insigne superbum
tum laceri fasces, captaeque in Marte secures.
non coniunx native aderant, non iuncta propinquo            
sanguine turba virum, aut celsis de more feretris
praecedens prisca exequias decorabat imago
omnibus exuviis nudo, iamque Hannibal unus
sat decoris laudator erat: fulgentia pingui
murice suspirans inicit velamina et auro            
intextam chlamydem ac supremo adfatur honore:
'I, decus Ausoniae, quo fas est ire superbas
virtute et factis animas. tibi gloria leto
iam parta insigni. nostros Fortuna labores
versat adhuc casusque iubet nescire futuros.'            
haec Libys, atque repens crepitantibus undique flammis
aetherias anima exultans evasit in auras.
      Fama dehinc gliscente sono iam sidera adibat,
iam maria ac terras, primamque intraverat urbem.
diffidunt muris: solam pavitantibus arcem            
speravisse sat est. nec enim superesse iuventam,
ac stare Ausoniae vacuum sine corpore nomen,
quodque adeo nondum portis inruperit hostis,
contemptu cessare putant. iam tecta cremari,
ac delubra rapi caedesque ante ora nefandae            
natorum septemque arces fumare videntur.
lux una eversas bis centum in strage curulis,
ac iuvenum bis tricenis orbata gemebat
milibus exhaustae nutantia moenia Romae,
atque ea post Trebiam, post Tusci stagna profundi,            
nec socium numero pariter leviore perempto.
sed vero sed enim reliqui pia turba senatus
munera sortito invadunt. celer omnia lustrans
clamitat attonitis Fabius: 'Non ulla relicta est,
credite, cunctandi ratio. adproperemus, ut hostis            
nequiquam armatos ausit succedere muros.
dura inter pavidos alitur fortuna sedendo,
et gliscunt adversa metu. ite ocius, arma
deripite, o pubes, templis. vos atria raptim
nudate et clipeos in bella refigite captos.            
sat patriae sumus, e numero si ad proelia nostro
nil minuit pavor. in patulis illa horrida campis
sit metuenda lues, muros haud fregerit umquam
exultare levis nudato corpore Maurus.'
      Dum Fabius lapsas acuit formidine mentes,            
Varronem adventare vagus per moenia rumor
spargit et occulto perfundit pectora motu:
haud secus ac, fractae rector si forte carinae
litoribus solus vacuis ex aequore sospes
adnatet, incerti trepidant, tendantne negentne            
iactato dextras, ipsamque odere salutem
unius amissa superantis puppe magistri.
quam restare viro labem, qui accedere portis
audeat ac dirum veniat pavitantibus omen!
      Hos mulcens questus Fabius deforme docebat            
cladibus irasci vulgumque arcebat ab ira.
adversis etenim ferri non esse virorum
qui Martem inscribant genti, non posse dolores
condere et ex poena solacia poscere luctus.
si vero exprobrare sinant, sibi tristius illum            
inluxisse diem, quo castris viderit ire
Varronem, quam quo videat remeare sine armis.
his dictis sedere minae, et conversa repente
pectora: nunc fati miseret, nunc gaudia Poeno
consulibus reputant caesis erepta duobus.            
ergo omne effundit longo iam se agmine vulgus
gratantum, magnaque actum se credere mente
testantur, quod fisus avis sceptrisque superbis
Laomedontiadum non desperaverit urbi.
      Nec minus infelix culpae grandique pudore            
turbatus, consul titubantem ad moenia gressum
portabat lacrimans: deiectum attollere vultum
ac patriam aspicere et luctus renovare pigebat.
quod vero reduci tum se populusque patresque
offerrent, non gratari, sed poscere natos            
quisque suos fratresque simul miseraeque parentes
ire videbantur laceranda ad consulis ora.
sic igitur muto lictore invectus in urbem
damnatum superis aspernabatur honorem.
      At patres Fabiusque, procul maerore remoto,            
praecipitant curas. raptim delecta iuventa
servitia armantur, nec claudit castra saluti
postpositus pudor. infixum est Aeneia regna
Parcarum in leges quacumque reducere dextra
proque arce et sceptris et libertatis honore            
vel famulas armare manus. primaeva suorum
corpora praetexto spoliant velamine et armis
insolitis cingunt. puerilis casside vultus
clauditur atque hostis pubescere caede iubetur.
idem obsecrantis, captivum vulgus ut auro            
pensarent parvo (nec pauca fuere precantum
milia), miranti durarunt prodere Poeno.
cuncta adeo scelera et noxam superaverat omnem
armatum potuisse capi. tunc terga dedisse
damnatis Siculas longe meritare per oras            
impositum, donec Latio decederet hostis.
haec tum Roma fuit: post te cui vertere mores
si stabat fatis, potius, Carthago, maneres.