14.

Flectite nunc vestros, Heliconis numina, cantus
Ortygiae pelagus Siculique ad litoris urbes.
muneris hic vestri labor est, modo Daunia regna
Aeneadum, modo Sicanios accedere portus,
aut Macetum lustrare domos et Achaica rura            
aut vaga Sardoo vestigia tinguere fluctu
vel Tyriae quondam regnata mapalia genti
extremumve diem et terrarum invisere metas.
sic poscit sparsis Mavors agitatus in oris.
ergo age, qua litui, qua ducunt bella, sequamur.            
      Ausoniae pars magna iacet Trinacria tellus,
ut semel expugnante Noto et vastantibus undis
accepit freta caeruleo propulsa tridente.
namque per occultum caeca vi turbinis olim
impactum pelagus laceratae viscera terrae            
discidit et medio perrumpens arva profundo
cum populis pariter convulsis transtulit urbes.
ex illo servans rapidus divortia Nereus
saevo dividuos coniungi pernegat aestu.
sed spatium, quod dissociat consortia terrae,            
latratus fama est (sic arta intervenit unda)
et matutinos volucrum tramittere cantus.
multa solo virtus: iam reddere faenus aratris,
iam montis umbrare olea, dare nomina Baccho
cornipedemque citum lituis generasse ferendis,            
nectare Cecropias Hyblaeo accedere ceras.
hic et Paeonios arcano sulphure fontis,
hic Phoebo digna et Musis venerabere vatum
ora excellentum, sacras qui carmine silvas
quique Syracosia resonant Helicona camena.            
promptae gens linguae, ast eadem, cum bella cieret,
portus aequoreis sueta insignire tropaeis.
      Post dirum Antiphatae sceptrum et Cyclopia regna
vomere verterunt primum nova rura Sicano
Pyrene misit populos, qui nomen ab amne            
ascitum patrio terrae imposuere vacanti.
mox Ligurum pubes Siculo ductore novavit
possessis bello mutata vocabula regnis.
nec Cres dedecori fuit accola: duxerat actos
moenibus e centum non fausta ad proelia Minos,            
Daedaleam repetens poenam. qui fraude nefanda
postquam perpetuas iudex concessit ad umbras
Cocalidum insidiis, fesso Minoia turba
bellandi studio Siculis subsedit in oris.
miscuerunt Phrygiam prolem Troianus Acestes            
Troianusque Helymus, structis qui pube secuta
in longum ex sese donarunt nomina muris.
nec Zanclaea gerunt obscuram moenia famam,
dextera quam tribuit posito Saturnia telo.
sed decus Hennaeis haud ullum pulchrius oris,            
quam quae Sisyphio fundavit nomen ab Isthmo
et multum ante alias Ephyraeis fulget alumnis.
hic Arethusa suum piscoso fonte receptat
Alpheon sacrae portantem signa coronae.
      At non aecus amat Trinacria Mulciber antra.            
nam Lipare vastis subter depasta caminis
sulphureum vomit exeso de vertice fumum.
ast Aetna eructat tremefactis cautibus ignis
inclusi gemitus, pelagique imitata furorem
murmure per caecos tonat inrequieta fragoris            
nocte dieque simul. fonte e Phlegethontis ut atro
flammarum exundat torrens piceaque procella
semiambusta rotat liquefactis saxa cavernis.
sed quamquam largo flammarum exaestuet intus
turbine et adsidue subnascens profluat ignis,            
summo cana iugo cohibet, mirabile dictu,
vicinam flammis glaciem, aeternoque rigore
ardentes horrent scopuli: stat vertice celsi
collis hiemps calidaque nivem tegit atra favilla.
      Quid referam Aeolio regnatas nomine terras            
ventorumque domos atque addita claustra procellis?
hic versi penitus Pelopea ad regna Pachyni
pulsata Ionio respondent saxa profundo.
hic contra Libyamque situm Caurosque furentis
cernit devexas Lilybaeon nobile chelas.            
at, qua diversi lateris frons tertia terrae
vergit in Italiam prolato ad litora dorso,
celsus harenosa tollit se mole Pelorus.
      His longo mitis placide dominator in aevo
praefuerat terris Hieron, tractare sereno            
imperio vulgum pollens et pectora nullo
parentum exagitare metu, pactamque per aras
haud facilis temerare fidem socialia iura
Ausoniis multos servarat casta per annos.
verum, ubi fata virum fragili solvere senecta,            
primaevo cessit sceptrum exitiale nepoti,
et placida indomitos accepit regia mores.
namque bis octonis nondum rex praeditus annis
caligare alto in solio nec pondera regni
posse pati et nimium fluxis confidere rebus.            
iamque brevi nullum, delicta tuentibus armis,
fas notum ignotumque nefas. vilissima regi
cura pudor. tam praecipiti materna furori
Pyrrhus origo dabat stimulos proavique superbum
Aeacidae genus atque aeternus carmine Achilles.            
ergo ardor subitus Poenorum incepta fovendi,
nec sceleri mora: iam iungit nova foedera, pacto
cederet ut Siculis victor Sidonius oris.
sed stabant Poenae, tumulumque negabat Erinys,
qua modo pactus erat socium non cernere, terra.            
saevos namque pati fastus iuvenemque cruento
flagrantem luxu et miscentem turpia diris
haud ultra faciles, quos ira metusque coquebat,
iurati obtruncant. nec iam modus ensibus: addunt
femineam caedem atque insontum rapta sororum            
corpora prosternunt ferro. nova saevit in armis
libertas iactatque iugum: pars Punica castra,
pars Italos et nota volunt, nec turba furentum
defit quae neutro sociari foedere malit.
      Tali Trinacriae motu rebusque Sicanis            
exitio regis trepidis, sublimis honore
(tertia nam Latios renovarat purpura fasces)
Marcellus classem Zanclaeis appulit oris.
atque ubi cuncta viro caedesque exposta tyranni
ambiguaeque hominum mentes, Carthaginis arma            
quos teneant et quanta locos, quod vulgus amicum
duret Troiugenis, quantos Arethusa tumores
concipiat perstetque suas non pandere portas,
incumbit bello ac totam per proxima raptim
armorum effundit flammato pectore pestem.            
non aliter Boreas, Rhodopes a vertice praeceps
cum sese immisit decimoque volumine pontum
expulit in terras, sequitur cum murmure molem
eiecti maris et stridentibus adfremit alis.
prima Leontinos vastarunt proelia campos,            
regnatam diro quondam Laestrygone terram.
instabat ductor, cui tarde vincere Graias
par erat ac vinci turmas. ruit aequore toto
(femineum credas maribus concurrere vulgum)
et Cereri placitos fecundat sanguine campos.            
sternuntur passim, pedibusque evadere letum
eripuit rapidus Mavors. nam ut cuique salutem
promisit fuga, praeveniens dux occupat ense.
'Ite, gregem metite imbellem ac succidite ferro:'
clamat cunctantis urgens umbone catervas            
'pigro luctandi studio certamen in umbra
molle pati docta et gaudens splendescere olivo
stat, mediocre decus vincentum, ignava iuventus.
haec laus sola datur, si viso vincitis hoste.'
ingruit audito ductore exercitus omnis,            
solaque, quod superest, secum certamina norunt,
quis dextra antistet spoliisque excellat opimis.
Euboici non per scopulos inlisa Caphereo
Euripi magis unda furit, pontumve sonantem
eicit angusto violentius ore Propontis,            
nec fervet maiore fretum rapiturque tumultu
quod ferit Herculeas extremo sole columnas.
      Mite tamen dextrae decus inter proelia tanta
enituit fama. miles Tyrrhenus (Asilo
nomen erat) captus quondam ad Trasimenna fluenta,            
servitium facile et dominantis mollia iussa
expertus Beryae, patrias remearat ad oras
sponte faventis eri, repetitisque impiger armis
tum veteres Siculo casus Mavorte piabat.
atque is, dum medios inter fera proelia miscet,            
inlatus Beryae, cui, pacta ad regia misso
Poenorum a populis sociataque bella gerenti,
aerato cassis munimine clauserat ora,
invadit ferro iuvenem trepideque ferentem
instabilis retro gressus prosternit harena.            
at miser audita victoris voce trementem
cunctantemque animam Stygia ceu sede reducens,
cassidis a mento male fidae vincula rumpit
iungebatque preces atque addere verba parabat.
sed subito aspectu et noto conterritus ore            
Tyrrhenus ferrumque manu revocavit et ultro
talia cum gemitu lacrimis effudit obortis:
'Ne, quaeso, supplex lucem dubiusque precare:
fas hostem servare mihi. multo optimus ille
militiae, cui postremum est primumque, tueri            
inter bella fidem: tu letum evadere nobis
das prior et servas nondum servatus ab hoste.
haud equidem dignum memet, quae tristia vidi,
abnuerim dignumque iterum in peiora revolvi,
si tibi per medios ignis mediosque per ensis            
non dederit mea dextra viam.' sic fatur et ultro
attollit vitaque exaequat munera vitae.
      At, compos Sicula primum certaminis ora
coepti, Marcellus victricia signa quieto
agmine progrediens Ephyraea ad moenia vertit.            
inde Syracosias castris circumdedit arces.
sed ferri languebat amor. sedare monendo
pectora caeca virum atque iras evellere havebat.
nec (renuant si forte sibi et si mitia malle
credant esse metum) laxis servatur omissa            
obsidio claustris: quin contra intentior ipse
invigilat cautis, fronte imperterritus, armis
et struit arcana necopina pericula cura.
haud secus Eridani stagnis ripave Caystri
innatat albus olor pronoque immobile corpus            
dat fluvio et pedibus tacitas eremigat undas.
      Interea, dum incerta labat sententia clausis,
exciti populi atque urbes socia arma ferebant:
incumbens Messena freto minimumque revulsa
discreta Italia atque Osco memorabilis ortu:            
tum Catane, nimium ardenti vicina Typhoeo
et generasse pios quondam celeberrima fratres,
et cui non licitum fatis, Camarina, moveri:
tum, quae nectareis vocat ad certamen Hymetton,
audax Hybla, favis, palmaque arbusta Selinus            
et, iusti quondam portus, nunc litore solo
subsidium infidum fugientibus aequora, Mylae:
necnon altus Eryx, necnon e vertice celso
Centuripae largoque virens Entella Lyaeo,
Entella, Hectoreo dilectum nomen Acestae.            
non Thapsos, non e tumulis glacialibus Acrae
defuerunt. Agyrina manus geminoque Lacone
Tyndaris attollens sese adfluit. altus equorum
mille rapit turmam atque hinnitibus aera flammat
pulveream volvens Acragas ad inania nubem.            
ductor Grosphus erat, cuius caelata gerebat
taurum parma trucem, poenae monimenta vetustae.
ille, ubi torreret subiectis corpora flammis,
mutabat gemitus mugitibus, actaque veras
credere erat stabulis armenta effundere voces,            
haud impune quidem: nam dirae conditor artis
ipse suo moriens immugit flebile tauro.
venit ab amne trahens nomen Gela, venit Halaesa
et qui praesenti domitant periura Palici
pectora supplicio, Troianaque venit Acesta,            
quique per Aetnaeos Acis petit aequora fines
et dulci gratam Nereida perluit unda.
aemulus ille tuo quondam, Polypheme, calori,
dum fugit agrestem violenti pectoris iram,
in tenuis liquefactus aquas evasit et hostem            
et tibi victricem, Galatea, immiscuit undam.
necnon qui potant Hypsamque Alabimque sonoros
et perlucentem splendenti gurgite Achaten,
qui fontis, vage Chrysa, tuos et pauperis alvei
Hipparin ac facilem superari gurgite parco            
Pantagian rapidique colunt vada flava Symaethi.
litora Thermarum, prisca dotata camena,
armavere suos, qua mergitur Himera ponto
Aeolio. nam dividuas se scindit in oras
nec minus occasus petit incita quam petit ortus.            
Nebrodes gemini nutrit divortia fontis,
quo mons Sicania non surgit ditior umbrae.
Henna deum lucis sacras dedit ardua dextras.
hic specus ingentem laxans telluris hiatum
caecum iter ad manis tenebroso limite pandit,            
qua novus ignotas Hymenaeus venit in oras,
hac Stygius quondam stimulante cupidine rector
ausus adire diem, maestoque Acheronte relicto
egit in inlicitas currum per inania terras.
tum rapta praeceps Hennaea virgine flexit            
attonitos caeli visus lucemque paventis
in Styga rursus equos et praedam condidit umbris.
Romanos Petraea duces, Romana petivit
foedera Callipolis lapidosique Engyon arvi,
Hadranum Ergetiumque simul telaque superba            
lanigera Melite et litus piscosa Calacte,
quaeque procelloso Cephaloedias ora profundo
caeruleis horret campis pascentia cete,
et qui correptas sorbentem verticis haustu
atque iterum e fundo iaculantem ad sidera puppis            
Tauromenitana cernunt de sede Charybdim.
haec Latium manus et Laurentia signa fovebat.
      Cetera Elissaeis aderat gens Sicana votis.
mille Agathyrna dedit perflataque Trogilos Austris,
mille Thoanteae sedes Phacelina Dianae.            
tergemino venit numero fecunda Panhormos,
seu silvis sectere feras seu retibus aequor
verrere seu caelo libeat traxisse volucrem.
non Herbesos iners, non Naulocha pigra pericli
sederunt, non frondosis Morgentia campis            
abstinuit Marte infido. comitata Menaeis
venit Amastra viris et parvo nomine Tisse
et Netum et Mutyce pubesque liquentis Achaeti.
Sidonios Drepane atque undae clamosus Helorus
et mox servili vastata Triocala bello,            
Sidonios Arbela ferox et celsus Ietas
et bellare Tabas docilis Cossyraque parva
nec maior~ Megara iunctae concordibus ausis
iuvere et strato Gaulum spectabile ponto,
cum sonat alcyones cantu nidosque natantis            
immota gestat sopitis fluctibus unda.
ipsa Syracusae patulos urbs inclita muros
milite collecto variisque impleverat armis.
ductores facilem impelli laetamque tumultus
vaniloquo plebem furiabant insuper ore:            
numquam hoste intratos muros et quattuor arces,
et Salaminiacis quantam Eoisque tropaeis
ingenio portus urbs invia fecerit umbram,
spectatum proavis: ter centum ante ora triremes
unum naufragium, mersasque impune profundo            
clade pharetrigeri subnixas regis Athenas.
flammabant vulgum geniti Carthagine fratres,
Poeni matre genus, sed quos, sub crimine pulsus
urbe Syracosia, Libycis eduxerat oris
Trinacrius genitor, geminaque a stirpe parentum            
astus miscebant Tyrios levitate Sicana.
      Quae cernens ductor, postquam immedicabile visum
seditio, atque ultro bellum surgebat ab hoste,
testatus divos Siculorum amnesque lacusque
et fontis, Arethusa, tuos, ad bella vocari            
invitum (quae sponte diu non sumpserit, hostem
induere arma sibi), telorum turbine vasto
adgreditur muros atque armis intonat urbi.
par omnis simul ira rapit, certantque ruuntque.
turris multiplici surgens ad sidera tecto            
exibat, tabulata decem cui crescere Graius
fecerat et multas nemorum consumpserat umbras.
armatam hinc igni pinum et devolvere saxa
certabant calidaeque picis diffundere pestem.
huic procul ardentem iaculatus lampada Cimber            
conicit et lateri telum exitiabile figit.
pascitur adiutus Vulcanus turbine venti,
gliscentemque trahens turris per viscera labem
perque altam molem et totiens nascentia tecta
scandit ovans rapidusque vorat crepitantia flammis            
robora et, ingenti simul exundante vapore
ad caelum, victor nutantia culmina lambit.
implentur fumo et nebula caliginis atrae,
nec cuiquam evasisse datur, ceu fulminis ictu
correptae rapido in cineres abiere ruinae.            
      Par contra pelago miseris fortuna carinis.
namque ubi se propius tectis urbique tulere,
qua portus muris pacatas adplicat undas,
improvisa novo pestis conterruit astu.
trabs fabre teres atque erasis undique nodis            
navali similis malo praefixa gerebat
uncae tela manus: ea celso ex aggere muri
bellantis curvi rapiebat in aera ferri
unguibus et mediam revocata ferebat in urbem.
nec solos vis illa viros, quin saepe triremem            
belligerae rapuere trabes, cum desuper actum
incuterent puppi chalybem morsusque tenacis.
qui, simul adfixo vicina in robora ferro
sustulerant sublime ratem, miserabile visu,
per subitum rursus laxatis arte catenis            
tanta praecipitem reddebant mole profundo
ut totam haurirent undae cum milite puppem.
his super insidiis angusta foramina murus
arte cavata dabat, per quae clam fundere tela
tutum erat, opposito mittentibus aggere valli.            
nec sine fraude labos, arta ne rursus eodem
spicula ab hoste via vicibus contorta redirent.
calliditas Graia atque astus pollentior armis
Marcellum tantasque minas terraque marique
arcebat, stabatque ingens ad moenia bellum.            
      Vir fuit Isthmiacis decus immortale colonis,
ingenio facile ante alios telluris alumnos,
nudus opum, sed cui caelum terraeque paterent.
ille, novus pluvias Titan ut proderet ortu
fuscatis tristis radiis, ille, haereat anne            
pendeat instabilis tellus, cur foedere certo
hunc adfusa globum Tethys circumliget undis
noverat atque una pelagi lunaeque labores,
et pater Oceanus qua lege effunderet aestus.
non illum mundi numerasse capacis harenas            
vana fides. puppis etiam constructaque saxa
feminea traxisse ferunt contra ardua dextra.
      Hic dum Italum ductorem astu Teucrosque fatigat,
adnabat centum late Sidonia velis
classis subsidio et scindebat caerula rostris.            
erigitur subitas in spes Arethusia proles
adiungitque suas portu progressa carinas.
nec contra Ausonius tonsis aptare lacertos
addubitat mersisque celer fodit aequora remis.
verberibus torsere fretum: salis icta frequenti            
albescit pulsu facies, perque aequora late
spumat canenti sulcatus gurgite limes.
insultant pariter pelago, ac Neptunia regna
tempestate nova trepidant. tum vocibus aequor
personat, et clamat scopulis clamoris imago.            
ac iam diffusus vacua bellator in unda
cornibus ambierat patulos ad proelia fluctus,
navali claudens umentem indagine campum:
ac simili curvata sinu diversa ruebat
classis et artabat lunato caerula gyro.            
nec mora: terrificis saevae stridoribus aeris,
per vacuum late cantu resonante profundum,
increpuere tubae, quis excitus aequore Triton
expavit tortae certantia murmura conchae.
vix meminere maris: tam vasto ad proelia nisu            
incumbunt proni positisque in margine puppis
extremae plantis nutantes spicula torquent.
sternitur effusis pelagi media area telis,
celsaque anhelatis exurgens ictibus alnus
caerula nigranti findit spumantia sulco.            
      Ast aliae latere atque incussi roboris ictu
detergent remos, aliae per viscera pinus
tramissis ipso retinentur vulnere rostris
quo retinent. medias inter sublimior ibat
terribilis visu puppis, qua nulla per omne            
egressa est Libycis maior navalibus aevum.
sed quater haec centum numeroso remige pontum
pulsabat tonsis, veloque superba capaci
cum rapidum hauriret Borean et cornibus omnis
colligeret flatus, lento se robore agebat,            
intraret fluctus solis ceu pulsa lacertis:
procurrunt levitate agili docilesque regentis
audivisse manum Latio cum milite puppes.
      Has ut per laevum venientis aequor Himilco
in latus obliquas iussamque incurrere proram            
conspexit, propere divis in vota vocatis
aequoris, intento volucrem de more sagittam
adsignat nervo, utque oculis libravit in hostem
et calamo monstravit iter, diversa relaxans
brachia deduxit vultu comitante per auras            
in vulnus telum ac residentis puppe magistri
adfixit plectro dextram. nec deinde regenda
puppe manus valuit flectenti immortua clavo.
dumque ad opem accurrit ceu capta navita puppe,
ecce iterum fatoque pari nervoque sagitta            
in medium perlapsa globum transverberat ictu
orba gubernacli subeuntem munera Taurum.
      Inrumpit Cumana ratis, quam Corbulo ductor
lectaque complebat Stabiarum litore pubes.
numen erat celsae puppis vicina Dione.            
sed superingestis propior quia subdita telis
bella capessebat, media subsedit in unda
divisitque fretum. clamantum spumeus ora
Nereus implet aquis, palmaeque, trahente profundo,
luctantum frustra summis in fluctibus extant.            
hic audax ira magno per caerula saltu
Corbulo transgressus (nam textam robore turrim
appulerant nexae ferri compage triremes)
evadit tabulata super flammaque comantem
multifida pinum celso de culmine quassat.            
inde atros alacer pastosque bitumine torquet,
ammentante Noto, Poenorum aplustribus ignes.
intrat diffusos pestis Vulcania passim
atque implet dispersa foros: trepidatur omisso
summis remigio, sed enim tam rebus in artis            
fama mali nondum tanti penetrarat ad imos.
at rapidus fervor, per pinguis unguine taedas
inlapsus, flammis victricibus insonat alveo.
qua nondum tamen intulerat vim Dardana lampas
parcebatque vapor, saxorum grandine dirus            
arcebat fatumque ratis retinebat Himilco.
hic miser, igniferam dum ventilat aere pinum,
murali saxo per lubrica sanguine transtra
volvitur in fluctus Lycchaei vulnere Cydnus.
fax nidore gravi foedavit comminus auras            
ambusto instridens pelago. ferus inde citatum
missile adorata contorquet Sabratha puppe
(Hammon numen erat Libycae gentile carinae
cornigeraque sedens spectabat caerula fronte):
'Fer, pater, adflictis, fer,' ait 'Garamantice vates,            
rebus opem inque Italos da certa effundere tela.'
has inter voces tremulo venit agmine cornus
et Neptunicolae transverberat ora Telonis.
      Urgebant nihilo levius iam in limine mortis,
quos fuga praecipitis partem glomerarat in unam            
puppis, adhuc vacuam taedae. sed, proxima cursu
fulmineo populatus, inevitabilis ardor
correptam flammis involvit ovantibus alnum.
primus, ope aequorei funis delapsus in undas,
qua nondum Stygios glomerabat Mulciber aestus,            
ambustus socium remis aufertur Himilco.
proxima nudarunt miserandi fata Batonis
desertam ductore ratem. bonus ille per artem
crudo luctari pelago atque exire procellas.
idem, quid Boreas, quid vellet crastinus Auster,            
anteibat, nec pervigilem tu fallere vultum
obscuro quamvis cursu, Cynosura, valeres.
is, postquam adversis nullus modus, 'Accipe nostrum,
Hammon, sanguinem,' ait 'spectator cladis iniquae.'
atque, acto in pectus gladio, dextra inde cruorem            
excipit et large sacra inter cornua fundit.
      Hos inter Daphnis, deductum ab origine nomen
antiqua, fuit infelix, cui linquere saltus
et mutare casas infido marmore visum.
at princeps generis quanto maiora paravit            
intra pastorem sibi nomina! Daphnin amarunt
Sicelides Musae, dexter donavit avena
Phoebus Castalia et iussit, proiectus in herba
si quando caneret, laetos per prata, per arva
ad Daphnin properare greges rivosque silere.            
ille ubi septena modulatus harundine carmen
mulcebat silvas, non umquam tempore eodem
Siren adsuetos effudit in aequore cantus,
Scyllaei tacuere canes, stetit atra Charybdis,
et laetus scopulis audivit iubila Cyclops.            
progeniem hauserunt et nomen amabile flammae.
      Innatat ecce super transtris fumantibus asper
Ornytos ac longam sibimet facit aequore mortem,
qualis Oiliades, fulmen iaculante Minerva,
surgentis domuit fluctus ardentibus ulnis.            
transigitur valida medius, dum se adlevat, alni
cuspide Marmarides Sciron. pars subnatat unda
membrorum, pars extat aquis totumque per aequor
portatur, rigido, miserandum, immortua rostro.
accelerant puppes utrimque atque ora ruentum            
sanguinei feriunt remorum aspergine rores.
ipse adeo senis ductor Rhoeteius ibat
pulsibus et valido superabat remige ventos.
quam rapidis puppem manibus frenare Lilaeus
dum temptat, saeva truncatur membra bipenni,            
ac fert haerentis trabibus ratis incita palmas.
      Sicania Aeoliden portabant transtra Podaetum.
hic, aevo quamquam nondum excessisset ephebos,
nec sat maturus laudum, seu fervida corda
seu laevi traxere dei, bellique cupido,            
arma puer niveis aptarat picta lacertis
et freta gaudebat celsa turbare Chimaera.
iamque super Rutula, super et Garamantide pinu
ibat ovans, melior remo meliorque sagitta,
et iam turrigerum demerserat aequore Nessum.            
heu puero male suada rudi nova gloria pugnae!
dum cristam galeae trucis exuviasque precatur
de duce Marcello superos temerarius, hasta
excepit raptim vulnus letale remissa,
pro qualis! seu splendentem sub sidera nisu            
exigeret discum, iaculo seu nubila supra
surgeret, aligeras ferret seu pulvere plantas
vix tacto, vel dimensi spatia improba campi
transiret velox saltu, decuere labores.
sat prorsus, sat erat decoris discrimine tuto,            
sat laudis. cur facta, puer, maiora petebas?
illum, ubi labentem pepulerunt tela sub undas,
ossa Syracosio fraudatum naufraga busto,
fleverunt freta, fleverunt Cyclopia saxa
et Cyane et Anapus et Ortygie Arethusa.            
      Parte alia Perseus (puppem hanc Tiberinus agebat)
quaque vehebatur Crantor Sidonius Io
concurrunt. iniecta ligant hinc vincula ferri
atque illinc, steteruntque rates ad proelia nexae.
nec iaculo aut longe certatur harundine fusa:            
comminus et gladio terrestria proelia miscent.
perrumpunt Itali, qua caedes prima reclusit
monstravitque viam; vasta sed mole catenas
hortatur socios et vincla abrumpere ferri
ac parat hostili resoluta puppe receptos            
avehere et paribus pelago diducere ab armis
Aetnaeo Polyphemus erat nutritus in antro
atque inde antiquae nomen feritatis amabat.
ubera praebuerat parvo lupa, corporis alti
terribilis moles, mens aspera, vultus in ira            
semper et ad caedes Cyclopia corde libido.
isque relaxatis membrorum pondere vinclis
impulerat puppim et mergebat gurgite tonsas
duxissetque ratem, pressa Laronius hasta
ni propere duro nitentem exurgere velox            
adfixet transtro. vix morte incepta remittit:
namque manus servat dum suetos languida ductus,
ignavum summo traxit super aequore remum.
      Perculsi cuneo Poeni densentur in unum,
quod caret hoste, latus, subito cum pondere victus,            
insiliente mari, summergitur alveus undis.
scuta virum cristaeque et inerti spicula ferro
tutelaeque deum fluitant. hic robore fracto
pugnat inops chalybis seseque in proelia rursus
armat naufragio, remis male fervidus ille            
festinat spoliare ratem, discrimine nullo
nautarum interdum convulsa sedilia torquens.
non plectro ratis aut frangendae in vulnera prorae
parcitur, et pelago repetuntur nantia tela.
vulneribus patulis intrat mare. mox sua ponto            
singultante anima propulsa refunditur unda.
nec desunt, qui correptos complexibus artis
immergant pelago et, iaculis cessantibus, hostem
morte sua perimant. remeantum gurgite mentes
crudescunt, ac pro ferro stat fluctibus uti.            
haurit sanguineus contorta cadavera vertex.
hinc clamor, gemitus illinc mortesque fugaeque
remorumque fragor flictuque sonantia rostra.
perfusum bello fervet mare. fessus acerbis
terga fuga celeri Libyae convertit ad oras            
exigua sese furatus Himilco carina.
      Concessere mari tandem Graiusque Libysque,
et iam captivae vinclis ad litora longo
ordine ducuntur puppes. flagrantibus alto
stant aliae taedis. splendet lucente profundo            
Mulciber, et tremula vibratur imagine pontus.
ardet nota fretis Cyane pennataque Siren,
ardet et Europe, nivei sub imagine tauri
vecta Iove ac prenso tramittens aequora cornu,
et quae fusa comas curvum per caerula piscem            
Nereis umenti moderatur roscida freno.
uritur undivagus Python et corniger Hammon
et, quae Sidonios vultus portabat Elissae,
bis ternis ratis ordinibus grassata per undas.
at vinclis trahitur cognata in litora Anapus            
Gorgoneasque ferens ad sidera Pegasus alas.
ducitur et Libyae puppis signata figuram
et Triton captivus et ardua rupibus Aetne,
spirantis rogus Enceladi, Cadmeaque Sidon.
      Nec mora tum trepidos hac clade inrumpere muros            
signaque ferre deum templis iam iamque fuisset,
ni subito importuna lues inimicaque pestis,
invidia divum pelagique labore parata,
polluto miseris rapuisset gaudia caelo.
criniger aestiferis Titan fervoribus auras            
et patulam Cyanen lateque palustribus undis
stagnantem Stygio Cocyti opplevit odore
temporaque autumni laetis florentia donis
foedavit rapidoque accendit fulminis igni.
fumabat crassus nebulis caliginis aer,            
squalebat tellus vitiato fervida dorso
nec victum dabat aut ullas languentibus umbras,
atque ater picea vapor expirabat in aethra.
vim primi sensere canes. mox nubibus atris
fluxit deficiens penna labente volucris.            
inde ferae silvis sterni. tum serpere labes
Tartarea atque haustis populari castra maniplis.
arebat lingua, et gelidus per viscera sudor
corpore manabat tremulo. descendere fauces
abnuerant siccae iussorum alimenta ciborum.            
aspera pulmonem tussis quatit, et per anhela
igneus efflatur sitientum spiritus ora.
lumina ferre gravem vix sufficientia lucem
unca nare iacent, saniesque immixta cruore
expuitur, membrisque cutis tegit ossa peresis.            
heu dolor! insignis notis bellator in armis
ignavo rapitur leto. iactantur in ignem
dona superba virum, multo Mavorte parata.
succubuit medicina malis. cumulantur acervo
labentum et magno cineres sese aggere tollunt.            
passim etiam deserta iacent inhumataque late
corpora, pestiferos tetigisse timentibus artus.
serpit pascendo crescens Acherusia pestis
nec leviore quatit Trinacria moenia luctu
Poenorumque parem castris fert atra laborem.            
aequato par exitio et communis ubique
ira deum atque eadem leti versatur imago.
      Nulla tamen Latios fregit vis dura malorum,
incolumi ductore, viros, clademque rependit
unum inter strages tutum caput. ut gravis ergo            
primum letiferos repressit Sirius aestus,
et minuere avidae mortis contagia pestes,
ceu, sidente Noto cum se maria alta reponunt,
propulsa invadit piscator caerula cumba,
sic tandem ereptam morbis grassantibus armat            
Marcellus pubem, lustratis rite maniplis.
circumstant alacres signa auditisque tubarum
respirant laeti clangoribus. itur in hostem,
et, si fata ferant, iuvat inter proelia ferro
posse mori. socium miseret, qui sorte pudenda            
in morem pecudum effudere cubilibus atris
inlaudatam animam. tumulos inhonoraque busta
respiciunt, et vel nullo iacuisse sepulcro
quam debellari morbis placet. ardua primus
ad muros dux signa rapit. tenuata iacendo            
et macie in galeis abscondunt ora, malusque,
ne sit spes hosti, velatur casside pallor.
infundunt rapidum convulsis moenibus agmen
condensique ruunt: tot bellis invia tecta
totque uno introitu capiuntur militis arces.            
      Totum, qua vehitur Titan, non ulla per orbem
tum sese Isthmiacis aequassent oppida tectis.
tot delubra deum totque intra moenia portus,
adde fora et celsis suggesta theatra columnis
certantisque mari moles, adde ordine longo            
innumeras spatioque domos aequare superbas
rura. quid, inclusos porrecto limite longis
porticibus sacros iuvenum certamine lucos?
quid tot captivis fulgentia culmina rostris
armaque fixa deis, aut quae Marathonius hostis            
perdidit aut Libya quae sunt advecta subacta?
hic Agathocleis sedes ornata tropaeis,
hic mites Hieronis opes; hic sancta vetustas
artificum manibus. non usquam clarior illo
gloria picturae saeclo; non aera iuvabat            
~quem scire Ephyren; fulvo certaverit auro
vestis spirantis referens subtemine vultus
quae radio caelat Babylon vel murice picto
laeta Tyros, quaeque Attalicis variata per artem
aulaeis scribuntur acu aut Memphitide tela.            
iam simul argento fulgentia pocula, mixta
quis gemma quaesitus honos, simulacra deorum
numen ab arte datum servantia; munera Rubri
praeterea ponti depexaque vellera ramis,
femineus pudor.      His tectis opibusque potitus            
Ausonius ductor, postquam sublimis ab alto
aggere despexit trepidam clangoribus urbem,
inque suo positum nutu, stent moenia regum
an nullos oriens videat lux crastina muros,
ingemuit nimio iuris tantumque licere            
horruit et propere revocata militis ira
iussit stare domos, indulgens templa vetustis
incolere atque habitare deis. sic parcere victis
pro praeda fuit, et sese contenta nec ullo
sanguine pollutis plausit Victoria pennis.            
tu quoque ductoris lacrimas, memorande, tulisti,
defensor patriae, meditantem in pulvere formas
nec turbatum animi tanta feriente ruina.
ast relicum vulgus resoluta in gaudia mente
certarunt victi victoribus. aemulus ipse            
ingenii superum servando condidit urbem.
ergo extat saeclis stabitque insigne tropaeum
et dabit antiquos ductorum noscere mores.
      Felices populi, si, quondam ut bella solebant,
nunc quoque inexhaustas pax nostra relinqueret urbes!            
at, ni cura viri qui nunc dedit otia mundo
effrenum arceret populandi cuncta furorem,
nudassent avidae terrasque fretumque rapinae.