|
At nova Romuleum
carpebat cura senatum,
quis trepidas gentes Martemque subiret Hiberum
attritis rebus. geminus iacet hoste superbo
Scipio, belligeri, Mavortia pectora, fratres.
hinc metus, in Tyrias ne iam Tartessia leges
concedat tellus propioraque bella pavescat.
anxia turba patrum quasso medicamina maesti
imperio circumspectant divosque precantur
qui laceris ausit ductor succedere castris.
Absterret iuvenem patrios patruique piare
optantem manes tristi conterrita luctu
et reputans annos cognato sanguine turba.
si gentem petat infaustam, inter busta suorum
decertandum hosti, qui fregerit arma duorum,
qui consulta, ducum ac flagret meliore Gradivo.
nec promptum teneris immania bella lacertis
moliri regimenque rudi deposcere in aevo.
Has lauri residens iuvenis viridante sub umbra
aedibus extremis volvebat pectore curas,
cum subito adsistunt dextra laevaque per auras
allapsae, haud paulum mortali maior imago,
hinc Virtus, illinc virtuti inimica Voluptas.
altera Achaemenium spirabat vertice odorem
ambrosias diffusa comas et veste refulgens
ostrum qua fulvo Tyrium suffuderat auro;
fronte decor quaesitus acu, lascivaque crebras
ancipiti motu iaciebant lumina flammas.
alterius dispar habitus: frons hirta nec umquam
composita mutata coma, stans vultus, et ore
incessuque viro propior laetique pudoris
celsa umeros niveae fulgebat stamine pallae.
Occupat inde prior promissis fisa Voluptas:
"quis furor hic, non digne puer, consumere bello
florem aevi? Cannaene tibi graviorque palude
Maeonius Stygia lacus excessere Padusque?
quem tandem ad finem bellando fata lacesses?
tune etiam temptare paras Atlantica regna
Sidoniasque domos? moneo, certare periclis
desine et armisonae caput obiectare procellae.
ni fugis hos ritus, Virtus te saeva iubebit
per medias volitare acies mediosque per ignes.
haec patrem patruumque tuos, haec prodiga Paulum,
haec Decios Stygias Erebi detrusit ad undas
dum cineri titulum memorandaque nomina bustis
praetendit nec sensurae, quod gesserit, umbrae.
at si me comitere, puer, non limite duro
iam tibi decurrat concessi temporis aetas.
haud umquam trepidos abrumpet bucina somnos,
non glaciem Arctoam, non experiere furentis
ardorem Cancri nec mensas saepe cruento
gramine compositas. aberunt sitis aspera et haustus
sub galea pulvis plenique timore labores.
sed current albusque dies horaeque serenae,
et molli dabitur victu sperare senectam.
quantas ipse deus laetos generavit in usus
res homini plenaque dedit bona gaudia dextra!
atque idem, exemplar lenis mortalibus aevi,
imperturbata placidus tenet otia mente.
illa ego sum, Anchisae Venerem Simoentis ad undas
quae iunxi, generis vobis unde editus auctor.
illa ego sum, verti superum quae saepe parentem
nunc avis in formam, nunc torui in cornua tauri.
huc adverte aures. currit mortalibus aevum,
nec nasci bis posse datur. fugit hora, rapitque
Tartareus torrens ac secum ferre sub umbras,
si qua animo placuere, negat. quis luce suprema
dimisisse meas sero non ingemit horas?"
Postquam conticuit finisque est addita dictis,
tum Virtus "quasnam iuvenem florentibus" inquit
"pellicis in fraudes annis vitaeque tenebras,
cui ratio et magnae caelestia semina mentis
munere sunt concessa deum? mortalibus alti
quantum caelicolae, tantundem animalibus isti
praecellunt cunctis. tribuit namque ipsa minores
hos terris Natura deos; sed foedere certo
degeneres tenebris animas damnavit Avernis.
at quis aetherii servatur seminis ortus,
caeli porta patet. referam quid cuncta domantem
Amphitryoniaden? quid, cui, post Seras et Indos
captivo Liber cum signa referret ab Euro
Caucaseae currum duxere per oppida tigres?
quid suspiratos magno in discrimine nautis
Ledaeos referam fratres vestrumque Quirinum?
nonne vides, hominum ut celsos ad sidera vultus
sustulerit deus ac sublimia finxerit ora
cum pecudes volucrumque genus formasque ferarum
segnem atque obscenam passim stravisset in alvum?
ad laudes genitum, capiat si munera divum
felix ad laudes hominum genus. huc, age, paulum
aspice (nec longe repetam), modo Roma minanti
impar Fidenae contentaque crescere asylo
quo sese extulerit dextris; idem aspice, late
florentes quondam luxus quas verterit urbes.
quippe nec ira deum tantum nec tela nec hostes,
quantum sola noces animis illapsa, Voluptas.
Ebrietas tibi foeda comes, tibi Luxus et atris
circa te semper volitans Infamia pennis;
mecum Honor ac Laudes et laeto Gloria vultu
et Decus ac niveis Victoria concolor alis.
me cinctus lauro producit ad astra Triumphus.
casta mihi domus et celso stant colle penates;
ardua saxoso perducit semita clivo.
asper principio (neque enim mihi fallere mos est)
prosequitur labor. annitendum intrare volenti,
nec bona censendum, quae Fors infida dedisse
atque eadem rapuisse valet. mox celsus ab alto
infra te cernes hominum genus. omnia contra
experienda manent, quam spondet blanda Voluptas.
stramine proiectus duro patiere sub astris
insomnes noctes frigusque famemque domabis.
idem iustitiae cultor, quaecumque capesses,
testes factorum stare arbitrabere divos.
tunc, quotiens patriae rerumque pericula poscent,
arma feres primus, primus te in moenia tolles
hostica nec ferro mentem vincere nec auro.
hinc tibi non Tyrio vitiatas murice vestes
nec donum deforme viro fragrantis amomi,
sed dabo, qui vestrum saevo nunc Marte fatigat
imperium, superare manu laurumque superbam
in gremio Iovis excisis deponere Poenis."
Quae postquam cecinit sacrato pectore Virtus,
exemplis laetum vultuque audita probantem
convertit iuvenem. sed enim indignata Voluptas
non tenuit voces. "nil vos iam demoror ultra"
exclamat; "venient, venient mea tempora quondam,
cum docilis nostris magno certamine Roma
serviet imperiis et honos mihi habebitur uni."
sic quassans caput in nubes se sustulit atras.
At iuvenis plenus monitis ingentia corde
molitur iussaeque calet virtutis amore.
ardua rostra petit nullo
fera bella volente
et gravia ancipitis deposcit munera Martis.
arrecti
cunctorum animi. pars lumina patris,
pars credunt torvos patrui revirescere vultus.
sed quamquam instinctis tacitus tamen aegra pericli
pectora subrepit terror, molemque paventes
expendunt belli, et numerat favor anxius annos.
Dumque ea confuso percenset murmure vulgus,
ecce per obliquum caeli squalentibus auro
effulgens maculis ferri inter nubila visus
anguis et ardenti radiare per aera sulco
quaque ad caeliferi tendit plaga litus Atlantis,
perlabi resonante polo. bis terque coruscum
addidit augurio fulmen pater, et vaga late
per subitum moto strepuere tonitrua mundo.
tum vero capere arma iubent genibusque salutant
summissi augurium: hac iret, qua ducere divos
perspicuum et patrio monstraret semita signo.
Certatim comites rerum bellique ministros
agglomerant sese atque acres sociare labores
exposcunt, laudumque loco est isdem esse sub armis.
tum nova caeruleum descendit classis in aequor.
it comes Ausonia atque in terras transit Hiberas,
ut, cum saeva fretis immisit proelia, Corus
Isthmon curvata sublime superiacit unda
et spumante ruens per saxa gementia fluctu
Ionium Aegaeo miscet mare. celsus in arma
emicat ac prima stans Scipio puppe profatur:
"dive tridentipotens, cuius maria ire per alta
ordimur, si iusta paro, decurrere classi
da, pater, ac nostros ne sperne iuvare labores.
per pontum pia bella veho." levis inde secunda
aspirans aura propellit carbasa flatus.
iamque agiles, Tyrrhena sonant qua caerula, puppes
Ausonium evasere latus Ligurumque citatis
litora tramittunt proris. hinc gurgite ab alto
tellurem procul irrumpentem in sidera cernunt,
aerias Alpes. occurrunt moenia Grais
condita Massiliae. populis haec cincta superbis,
barbarus immani cum territet accola ritu,
antiquae morem patriae cultumque habitumque
Phocais armiferas inter tenet hospita gentes.
hinc legit Ausonius sinuatos gurgite ductor
anfractus pelagi. nemoroso vertice celsus
apparet collis, fugiuntque in nubila silvae
Pyrenes, tunc Emporiae veteresque per ortus
Graiorum vulgus, tunc hospita Tarraco Baccho.
considunt portu. securae gurgite clauso
stant puppes, positusque labor terrorque profundi.
Nox similes morti dederat placidissima somnos.
visa viro stare effigies ante ora parentis
atque hac aspectu turbatum voce monere:
"nate, salus quondam genitoris, nate, parentis
et post fata decus, bellorum dira creatrix
evastanda tibi tellus, et caede superbi
ductores Libyae cauta virtute domandi,
qui sua nunc trinis diducunt agmina castris.
si conferre manum libeat coeantque vocatae
hinc atque hinc acies, valeat quis ferre ruentes
tergemina cum mole viros? absiste labore
ancipiti, sed nec segnis potiora capesse.
urbs colitur Teucro quondam fundata vetusto,
nomine Carthago. Tyrius tenet incola muros.
ut Libyae sua, sic terris memorabile Hiberis
haec caput est. non ulla opibus certaverit auri,
non portu celsove situ, non dotibus arvi
uberis aut agili fabricanda ad tela vigore.
invade aversis, nate, hanc ductoribus urbem.
nulla acies famae tantum praedaeve pararit."
Talia monstrabat genitor propiusque monebat,
cum iuvenem sopor et dilapsa reliquit imago.
surgit et infernis habitantia numina lucis
ac supplex patrios compellat nomine manes:
"este duces bello et monstratam ducite ad urbem!
vobis ultor ego et Sarrano murice fulgens
inferias mittam fusis insignis Hiberis
et tumulis addam sacros certamine ludos."
praegreditur celeratque vias et corripit agmen
pernici rapidum cursu camposque fatigat.
sic, ubi prosiluit Pisaeo carcere praeceps,
non solum ante alios, sed enim, mirabile dictu,
ante suos it victor equus, currumque per auras
haud ulli durant visus aequare volantem.
Iamque Hyperionia lux septima lampade surgens
sensim attollebat propius subeuntibus arces
urbis et admoto crescebant culmina gressu.
at pelago vectus servata Laelius hora,
quam dederat ductor subigendae ad moenia classi,
a tergo affusis cingebat tecta carinis.
Carthago impenso naturae adiuta favore
excelsos tollit pelago circumflua muros.
artatas ponti fauces modica insula claudit,
qua Titan ortu terras aspergit Eoo.
at qua prospectat Phoebi iuga sera cadentis,
pigram in planitiem stagnantes egerit undas,
quas auget veniens refluusque reciprocat aestus.
sed gelidas a fronte sedet sublimis ad Arctos
urbs imposta iugo pronumque excurrit in aequor
et tuta alterno defendit moenia fluctu.
Audax, ceu plano gradiens victricia campo
ferret signa, iugum certabat scandere miles.
Aris, ductor erat qui contra, amplexus in artis
auxilium atque excelsa loci, praesaepserat arcem.
pugnabat natura soli, parvoque superne
bellantum nisu passim per prona voluti
truncato instabiles fundebant corpore vitam.
verum ubi concessit pelagi revolubilis unda
et fluctus rapido fugiebat in aequora lapsu,
quaque modo excelsae sulcarant caerula puppes,
hac impune dabat Nereus transcurrere planta,
hinc tacite nitens informidatus adire
ductor Dardanius subitam trahit aequore pubem
perque undas muris pedes advolat. inde citati
a tergo accelerant, qua fisus fluctibus Aris
incustoditam sine milite liquerat urbem.
tum prostratus humi, miserandum, victa catenis
Poenus colla dedit populumque addixit inermem.
hanc oriens vidit Titan, cum surgeret, urbem
vallari castris captamque aspexit eandem
ocius Hesperio quam gurgite tingeret axem.
Aurora ingrediens terris exegerat umbras
principio statuunt aras. cadit ardua taurus
victima Neptuno pariter pariterque Tonanti.
tum merita aequantur donis, ac praemia virtus
sanguine parta capit. phaleris hic pectora fulget,
hic torque aurato circumdat bellica colla,
ille nitet celsus muralis honore coronae.
Laelius ante omnes, cui dextera clara domusque,
ter dena bove et aequorei certaminis alto
donatur titulo Poenique recentibus armis
rectoris. tunc hasta viris, tunc Martia cuique
vexilla, ut meritum, et praedae libamina dantur.
Postquam perfectae laudes hominumque deumque,
captivae spectantur opes digestaque praeda:
hoc aurum patribus, bello haec Martique talenta,
hoc regum donis, divum hoc ante omnia templis,
cetera bellantum dextrae pulchroque labori.
quin etiam accitus populi regnator Hiberi,
cui sponsa et sponsae defixus in ossibus ardor.
hanc notam formae concessit laetus ovansque
indelibata gaudenti virgine donum.
tum vacui curis vicino litore mensas
instituunt festoque agitant convivia ludo.
Laelius effatur: "macte, o venerande, pudici,
ductor, macte animi. cedat tibi gloria lausque
magnorum heroum celebrataque carmine virtus.
mille Mycenaeas qui traxit in aequora proras
rector, et Inachiis qui Thessala miscuit arma,
femineo socium violarunt foedus amore,
nullaque tum Phrygio steterunt tentoria campo,
captivis non plena toris; tibi barbara soli
sanctius Iliaca servata est Phoebade virgo."
haec atque his paria alterno sermone serebant,
donec Nox atro circumdata corpus amictu
nigrantes invexit equos suasitque quietem.
Emathio interea tellus Aetola tumultu
fervebat Macetum subitis perculsa carinis.
proximus hinc hosti dextras iungebat Acarnan.
causa novi motus Poenis regique Philippo
in bellum Ausonium sociatae foedere vires.
hic gente egregius veterisque ab origine regni
Aeacidum sceptris proavoque tumebat Achille.
ille et nocturnis conterruit Oricon armis
quaque per Illyricum Taulantius incola litus
exiguos habitat non ullo nomine muros,
turbidus incessit telis, ille aequore vectus
nunc et Phaeacum Thesprotiaque arva lacessens
Epirum cassis lustrabat futilis ausis,
nunc et Anactoria signa ostentavit in ora
Ambraciosque sinus Olpaeaque litora bello
perfudit rapido. pepulit vada fervida remis
Leucatae et Phoebi vidit citus Actia templa.
nec portus Ithacae, Laertia regna, Samenque
liquit inaccessam fluctuque sonantia cano
saxa Cephallenum et scopulosis Neriton arvis.
ille etiam Pelopis sedes et Achaica adire
moenia praegaudens tristem Calydona Dianae
Oeneasque domos, Curetica tecta, subibat
promittens contra Hesperiam sua proelia Grais
tum lustrata Ephyre Patraeque et regia Pleuron
Parnasusque biceps Phoeboque loquentia saxa.
ac saepe ad patrios bello revocante penates,
cum modo Sarmaticus regna infestaret Orestis,
aspera nunc Dolopum vis exundasset in agros,
incepto tamen haud facilis desistere vano
belli per Graias umbram circumtulit oras,
donec nunc pelago, nunc terra exutus omisit
spem positam in Tyriis et supplex foedera sanxi.
Dardana nec legem regno accepisse refugit.
Tunc et Tyndarei Latias fortuna Tarenti
auxit opes laudemque simul. nam perfida tandem
urbs Fabio devicta seni, postremus in armis
ductoris titulus cauti. sollertia tutum
tum quoque adepta decus captis sine sanguine muris.
namque ut compertum, qui Punica signa regebat
feminea exuri flamma, tacitusque quietae
exin virtuti placuit dolus, ire sorori
(nam castris erat in Rutulis) germanus amatae
cogitur et magnis muliebria vincere corda
pollicitis, si reclusas tramittere portas
concedat Libycus rector, votique potitus
evicto Fabius Poeno circumdata telis
incustodita penetravit moenia nocte.
Sed quisnam aversos Phoebum tunc iungere ab urbe
Romulea dubitaret equos, qui tempore eodem
Marcellum acciperet letum oppetiisse sub armis?
moles illa viri calidoque habitata Gradivo
pectora et haud ullis umquam tremefacta periclis,
heu quantum Hannibalem clara factura ruina,
procubuere. iacet campis Carthaginis horror
forsan Scipiadae confecti nomina belli
rapturus, si quis paulum deus adderet aevo.
Collis Agenoreum dirimebat ab aggere vallum
Ausonio (Dauni Mavors consederat arvis).
curarum comes et summi Crispinus honoris
Marcello socius communia bella ciebat.
ad quem Marcellus: "gestit lustrare propinquas
mens silvas medioque viros imponere monti,
ne Libys occultis tumulum prior occupet ausis.
si cordi est, te participem, Crispine, laboris
esse velim. numquam desunt consulta duobus."
haec ubi sedere, ardentes attollere sese
iam dudum certant in equos. Marcellus, ut arma
aptantem natum aspexit laetumque tumultu
"vincis" ait "nostros mirando ardore vigores.
sit praematurus felix labor. urbe Sicana
qualem te vidi, nondum permitteret aetas
cum tibi bella, meo tractantem proelia vultu!
huc, decus, huc, nostrum, lateri te iunge paterno
et me disce novum Martem temptare magistro."
tum pueri colla amplectens sic pauca precatur:
"summe deum, Libyco faxis de praeside nunc his,
his umeris tibi opima feram." nec plura, sereno
sanguineos fudit cum Iuppiter aethere rores
atque atris arma aspersit non prospera guttis.
vixdum finitis intrarant vocibus artas
letiferi collis fauces, cum turba volucris
invadunt Nomades iaculis nimboque feruntur
aetherio similes caeca fundente latebra
armatos in bella globos. circumdata postquam
nil restare videt virtus, quod debeat ultra
iam superis, magnum secum portare sub umbras
nomen mortis avet. tortae nunc eminus hastae
altius insurgit, nunc saevit comminus ense.
forsan et enasset rapidi freta saeva pericli,
ni telum adversos nati venisset in artus.
tum patriae tremuere manus, laxataque luctu
fluxerunt rigidis arma infelicia palmis.
obuia nudatum tramittit lancea pectus,
labensque impresso signavit gramina mento.
At postquam Tyrius saeva inter proelia ductor
infixum adverso vidit sub pectore telum,
immane exclamat: "Latias, Carthago, timere
desine iam leges. iacet exitiabile nomen,
Ausonii columen regni. sed dextera nostrae
tam similis non obscuras mittatur ad umbras.
magnanima invidia virtus caret." alta sepulcri
protinus exstruitur caeloque educitur ara.
convectant silvis ingentia robora. credas
Sidonium cecidisse ducem. tum tura dapesque
et fasces clipeusque viri, pompa ultima, fertur.
ipse facem subdens "laus" inquit "parta perennis.
Marcellum abstulimus Latio. deponere forsan
gens Italum tandem arma velit. vos ite superbae
exsequias animae et cinerem donate supremi
muneris officio; numquam hoc tibi, Roma, negabo."
alterius par atque eadem fortuna laborum
consulis: exanimum sonipes ad signa revexit.
Talia in Ausonia. sed non et talis Hiberis
armorum eventus campis. Carthaginis omnes
per subitum raptae pernix victoria late
terruerat gentes. ducibus spes una salutis,
si socias iungant vires. ingentibus orsum
auspiciis iuvenem, ceu patria gestet in armis
fulmina, sublimi vallatam vertice montis
et scopulis urbem, cumulatam strage virorum
non toto rapuisse die, qua Martius ille
Hannibal in terra consumpto verterit anno
nec pube aequandam nec opum ubertate Saguntum.
Proximus applicito saxosis aggere silvis
tendebat fratris spirans ingentia facta
Hasdrubal. hic robur mixtusque rebellibus Afris
Cantaber, hic volucri Mauro pernicior Astur;
tantaque maiestas terra rectoris Hibera,
Hannibalis quantus Laurenti terror in ora.
forte dies priscum Tyriis sollemnis honorem
rettulerat, quo primum orsi Carthaginis altae
fundamenta novam coepere mapalibus urbem,
et laetus repetens gentis primordia ductor
festa coronatis agitabat gaudia signis
pacificans divos. fraternum laena nitebat
demissa ex umeris donum, quam foederis arti
Trinacrius Libyco rex inter munera pignus
miserat, Aeoliis gestatum insigne tyrannis.
aurata puerum rapiebat ad aethera penna
per nubes aquila intexto librata volatu.
antrum ingens iuxta, quod acus simulavit in ostro,
Cyclopum domus. hic recubans manantia tabo
corpora letifero sorbet Polyphemus hiatu.
circa fracta iacent excussaque morsibus ossa.
ipse manu extenta Laertia pocula poscit
permiscetque mero ructatos ore cruores.
Conspicuus Siculi Tyrius subteminis arte
gramineas pacem superum poscebat ad aras.
ecce inter medios hostilia nuntius arma
quadrupedante invectus equo adventare ferebat.
turbatae mentes, imperfectusque deorum
cessit honos. ruptis linquunt altaria sacris.
clauduntur vallo, tenuemque ut roscida misit
lucem Aurora polo, rapiunt certamina Martis.
audax Scipiadae stridentem Sabbura cornum
excepit, geminaeque acies velut omine motae.
exclamat Latius ductor: "prima hostia vobis,
sacrati manes, campo iacet. en age, miles,
in pugnam et caedes, qualis spirantibus ire
adsueras ducibus, talis rue." dumque ea fatur,
incumbunt. Myconum Laenas Cirtamque Latinus
et Thysdrum Maro et incestum Catilina Nealcen
germanae thalamo obtruncat. cadit obuius acri
Cartalo Nasidio, Libycae regnator harenae.
te quoque Pyrenes vidit conterrita tellus
permixtum Poenis et vix credenda furentem,
magnum Dardaniae, Laeli, decus, omnia felix
cui natura dedit nullo renuente deorum.
ille foro auditus, cum dulcia solverat ora,
aequabat Pyliae Neleia mella senectae,
ille, ubi suspensi patres et curia vocem
posceret, ut cantu ducebat corda senatus;
idem, cum subitum campo perstrinxerat aures
murmur triste tubae, tanto fervore ruebat
in pugnam atque acies, ut natum ad sola liqueret
bella. nihil vitae peragi sine laude placebat.
tunc effurtiva tractantem proelia luce
deiecit Galam. sacris Carthaginis illum
supposito mater partu subduxerat olim;
sed stant nulla diu deceptis gaudia divis.
tunc Alabim Maurumque Dracen demisit ad umbras,
femineo clamore Dracen extrema rogantem.
huius cervicem gladio inter verba precesque
amputat. absciso durabant murmura collo.
At non ductori Libyco par ardor in armis.
frondosi collis latebras ac saxa capessit
avia, nec caedes extremave damna movebant
agminis. Italiam profugus spectabat et Alpes,
praemia magna fugae. tacitum dat tessera signum
dimissa in colles pugna silvasque ferantur
dispersi et summam, quicumque evaserit, arcem
Pyrenes culmenque petat. tum primus honore
armorum exuto et parma celatus Hibera
in montes abit atque volens palantia linquit
agmina. desertis Latius victricia signa
immittit miles castris (non urbe recepta
plus ulla partum praedae) tenuitque moratas
a caede, ut Libycus ductor providerat, iras,
fluminei veluti deprensus gurgitis undis
avulsa parte inguinibus causaque pericli
enatat intento praedae fiber avius hoste.
Impiger occultis Poenus postquam abditur umbris
saxosae fidens silvae, maiora petuntur
rursus bella retro et superari certior hostis.
Pyrenes tumulo clipeum cum carmine figunt:
HASDRVBALIS SPOLIUM GRADIVO SCIPIO VICTOR.
Terrore interea posito trans ardua montis
Bebrycia populos armabat Poenus in aula
mercandi dextras largus belloque parata
prodigere in bellum facilis. praemissa feroces
augebant animos argenti pondera et auri
parta metalliferis longo discrimine terris.
hinc nova complerunt haud tardo milite castra
venales animae, Rhodani qui gurgite gaudent,
quorum serpit Arar per rura pigerrimus undae.
iamque hieme affecta mitescere coeperat annus.
inde iter ingrediens rapidum per Celtica rura
miratur domitas Alpes ac pervia montis
ardua et Herculeae quaerit vestigia plantae
germanique vias divinis comparat ausis.
Vt vero ventum in culmen castrisque resedit
Hannibalis, "quos Roma," inquit "quos altius,
oro,
attollit muros, qui post haec moenia fratri
victa meo stent incolumes? sit gloria dextrae
felix tanta precor, neve usque ad sidera adisse
invideat laevus nobis deus." agmine celso
inde alacer, qua munitum declivis ab alto
agger monstrat iter, properatis devolat armis.
non tanto strepuere metu primordia belli.
nunc geminum Hannibalem, nunc iactant bina coire
hinc atque hinc castra et pastos per prospera bella
sanguine ductores Italo coniungere Martem
et duplicare acies. venturum ad moenia cursu
hostem praecipiti et visurum haerentia porta
spicula Elissaeis nuper contorta lacertis.
His super infrendens sic secum Oenotria Tellus:
"tantone (heu superi!) spernor contempta furore
Sidoniae gentis, quae quondam sceptra timentem
nati Saturnum nostris considere in oris
et regnare dedi? decima haec iam vertitur aestas,
ex quo proterimur. iuvenis, cui sola supersunt
in superos bella, extremo de litore rapta
intulit arma mihi temeratisque Alpibus ardens
in nostros descendit agros. quot corpora texi
caesorum stratis totiens deformis alumnis!
nulla mihi floret bacis felicibus arbor
immatura seges rapido succiditur ense
culmina villarum nostrum delapsa feruntur
in gremium foedantque suis mea regna ruinis.
hunc etiam, vastis qui nunc sese intulit oris,
perpetiar miseras quaerentem exurere belli
reliquias? tum me scindat vagus Afer aratro,
et Libys Ausoniis commendet semina sulcis
ni cuncta, exsultant quae latis agmina campis,
uno condiderim tumulo." dum talia versat
et thalamos claudit Nox atra deumque hominumque,
tendit Amyclaei praeceps ad castra nepotis.
is tum Lucanis cohibentem finibus arma
Poenum vicini servabat caespite valli.
hic iuvenem aggreditur Latiae telluris imago:
"Clausorum decus atque erepto maxima Romae
spes Nero Marcello, rumpe atque expelle quietem.
magnum aliquid tibi, si patriae vis addere fatis,
audendum est, quod depulso quoque moenibus hoste
victores fecisse tremant. fulgentibus armis
Poenus inundavit campos, qua Sena relictum
Gallorum a populis servat per saecula nomen.
ni propere alipedes rapis ad certamina turmas,
serus deletae post auxiliabere Romae.
surge, age, fer gressus. patulos regione Matauri
damnavi tumulis Poenorum atque ossibus agros."
his dictis abit atque abscedens visa paventem
attrahere et fractis turmas propellere portis.
Rumpit flammato turbatus corde soporem
ac supplex geminas tendens ad sidera palmas
Tellurem Noctemque et caelo sparsa precatur
astra ducemque viae tacito sub lumine Phoeben.
inde legit dignas tanta ad conamina dextras,
quaque iacet superi Larinas accola ponti,
qua duri bello gens Marrucina fidemque
exuere indocilis sociis Frentanus in armis,
tum qua vitiferos domitat Praetutia pubes
laeta laboris agros, et penna et fulmine et undis
hibernis et Achaemenio velocior arcu
evolat. hortator sibi quisque "age, perge, salutem
Ausoniae ancipites superi et, stet Roma cadatne,
in pedibus posuere tuis" clamantque ruuntque.
hortandi genus acer habet praecedere ductor.
illum augent cursus annisi aequare sequendo
atque indefessi noctemque diemque feruntur.
At Roma adversi tantum et mala gliscere belli
accipiens trepidare metu nimiumque Neronem
speravisse queri atque uno sibi vulnere posse
auferri restantem animam. non arma nec aurum
nec pubem nec, quem fundat, superesse cruorem.
scilicet Hasdrubalem invadat, qui ad proelia soli
Hannibali satis esse nequit? iam rursus, ubi arma
avertisse suo cognorit devia vallo,
haesurum portis Poenum. venisse, superbo
qui fratri certet, cui maxima gloria cedat
urbis deletae. fremit amens corde sub imo
ordo patrum ac magno interea meditatur amore
servandi decoris, quonam se fine minanti
servitio eripiat divosque evadat iniquos.
hos inter gemitus obscuro noctis opacae
succedit castris Nero, quae coniuncta feroci
Livius Hasdrubali vallo custode tenebat.
belliger is quondam scitusque accendere Martem
floruerat primo clarus pugnator in aevo.
mox falso laesus non aequi crimine vulgi
secretis ruris tristes absconderat annos.
sed postquam gravior moles terrorque periclo
poscebat propiore virum, revocatus ad arma
tot caesis ducibus patriae donaverat iram.
At non Hasdrubalem fraudes latuere recentum
armorum, quamquam tenebris nox texerat astus.
pulveris in clipeis vestigia visa movebant
et, propen signum accursus, sonipesque virique
substricti corpus. bis clarum, bucina, signum
praeterea gemino prodebat iuncta magistro
castra regi. verum fratri si vita supersit,
qui tandem licitum socias coniungere vires
consulibus? sed enim solum, dum vera patescant,
cunctandi restare dolum Martemque trahendi.
nec consulta fugae segni formidine differt.
Nox, somni genetrix, mortalia pectora curis
purgarat, tenebraeque horrenda silentia alebant.
erepit suspensa ferens vestigia castris
et muta elabi tacito iubet agmina passu.
illunem nacti per rura tacentia noctem
accelerant vitantque sonos; sed percita falli
sub tanto motu Tellus nequit. implicat actas
caeco errore vias umbrisque faventibus arto
circumagit spatio sua per vestigia ductos.
nam qua curvatas sinuosis flexibus amnis
obliquat ripas refluoque per aspera lapsu
in sese redit, hac casso ducente labore
exiguum involvunt frustratis gressibus orbem,
inque errore viae tenebrarum munus ademptum.
Lux surgit panditque fugam. ruit acer apertis
turbo equitum portis, atque omnes ferrea late
tempestas operit campos. nondum arma manusque
permixtae, iam tela bibunt praemissa cruorem.
hinc iussae Poenum fugientem sistere pennae
Dictaeae volitant, hinc lancea turbine nigro
fert letum cuicumque viro, quem prenderit ictus.
deponunt abitus curam trepidique coactas
constituunt acies et spes ad proelia vertunt.
Ipse inter medios (nam rerum dura videbat)
Sidonius ductor tergo sublimis ab alto
quadrupedantis equi tendens vocemque manusque:
"per decora extremo vobis quaesita sub axe,
per fratris laudes oro, venisse probemus
germanum Hannibalis. Latio Fortuna laborat
adversis documenta dare atque ostendere, quantus
verterit in Rutulos domitor telluris Hiberae
suetus ad Herculeas miles bellare columnas.
forsitan et pugnas veniat germanus in ipsas.
digna viro, digna, obtestor, spectacula pleno
corporibus properate solo. quicumque timeri
dux bello poterat, fratri iacet. unica nunc spes,
e poena ac latebris infracto Livius aevo,
damnatum, offertur vobis, caput. ite agite, oro,
sternite ductorem, cum quo concurrere fratri
sit pudor, et turpi finem donate senectae."
At contra Nero: "quid cessas clusisse labores
ingentis belli? pedibus tibi gloria, miles,
parta ingens. nunc accumula coepta ardua dextra.
heu temere abducto liquisti robore castra,
ni factum absolvit victoria. praecipe laudem.
adventu cecidisse tuo memorabitur hostis."
Parte alia insignis nudatis casside canis
Livius: "huc, iuvenes, huc me spectate ruentem
in pugnas, quantumque meus patefecerit ensis,
tantum intrate loci et tandem praecludite ferro
iam nimium patulas Poenis grassantibus Alpes.
quod ni veloci prosternimus agmina Marte
et fulmen subitum Carthaginis Hannibal adsit,
qui deus infernis quemquam nostrum eximat umbris?"
hinc galea capite accepta dicta horrida ferro
sancit et obtectus senium fera proelia miscet.
illum per cuneos et per densissima campi
corpora tot dantem leto, quot spicula torsit,
turbati fugere Macae, fugere feroces
Autololes Rhodanique comas intonsa iuventus.
Fatidicis Nabis veniens Hammonis harenis
improba miscebat securus proelia fati
ceu tutante deo ac patriis spolia Itala templis
fixurum vano tumidus promiserat ore.
ardebat gemma Garamantide caerula vestis,
ut cum sparsa micant stellarum lumina caelo,
et gemmis galeam clipeumque accenderat auro.
casside cornigera dependens infula sacros
prae se terrores divumque ferebat honorem.
arcus erat pharetraeque viro atque incocta cerastis
spicula et armatus peragebat bella veneno.
necnon cornipedis tergo de more repostus
sustentata genu per campum pondera conti
Sarmatici prona adversos urgebat in hostes.
tum quoque transfixum telo per membra, per arma
consulis ante oculos magno clamore Sabellum
asportabat ovans et ovans Hammona canebat.
non tulit hanc iram tantosque in corde tumores
barbarico senior telumque intorsit et una
praedam animamque simul victori victor ademit.
Adsilit audito tristis clamore ruinae
Hasdrubal et coeptantem Arabum raptare perempto
gemmiferi spolium cultus auroque rigentes
exuvias iaculum a tergo perlibrat ad ossa.
Iam correpta miser geminis velamina palmis
carpebat propere et trepidos nudaverat artus:
concidit ac sacras vestes atque aurea fila
reddidit exanimo spoliatum lapsus in hostem.
at Canthus Rutilum, Canthus possessor harenae,
qua celebre invicti nomen posuere Philaeni,
ditem ovium Rutilum obtruncat, cui mille sub altis
lanigerae balant stabulis. ipse otia molli
exercens cura gelido nunc flumine soles
frangebat nimios pecori, nunc laetus in herba
tondebat niveae splendentia vellera lanae
aut, pecus e pastu cum sese ad tecta referret,
noscentes matres spectabat ovilibus agnos.
occubuit clipei transfixo proditus aere
et sero ingemuit stabulis exisse paternis.
Acrius hoc Italum pubes incurrit et urget,
ut torrens, ut tempestas, ut flamma corusci
fulminis, ut Borean pontus fugit, ut cava currunt
nubila, cum pelago caelum permiscuit Eurus.
« procerae stabant, Celtarum signa, cohortes,
prima acies. hos impulsu cuneoque feroci
laxat vis subita, et fessos errore viarum
nec soli faciles longique laboris anhelos
avertit patrius genti pavor. addere tergo
hastas Ausonius teloque instare sequaci
nec donare fugam. cadit uno vulnere Thyrmis,
non uno Rhodanus, profligatumque sagittae
lancea deturbat Morinum et iam iamque cadentem.
cedentes urget totas largitus habenas
Livius acer equo et turmis abeuntibus infert
cornipedem. tunc aversi surgentia colla
disicit ense Mosae. percussit pondere terram
cum galea ex alto lapsum caput; at residentem
turbatus rapuit sonipes in proelia truncum.
hic Cato (nam medio vibrabat et ipse tumultu)
"si, primas" inquit "bello cum amisimus Alpes,
hic iuveni oppositus Tyrio foret! ei mihi quanta
cessavit Latio dextra, et quot funera Poenis
donarunt pravi suffragia tristia campi!"
Iamque inclinabant acies, cunctisque pavorem
Gallorum induerat pavor, et Fortuna ruebat
Sidonia: ad Rutulos Victoria verterat alas.
celsus ceu prima reflorescente iuventa
ibat consul ovans, maior maiorque videri.
ecce trahens secum canentem pulvere turmam
ductor Agenoreus subit intorquensque lacertis
tela sonat: "cohibete fugam. cui cedimus hosti?
nonne pudet? conversa senex marcentibus annis
agmina agit. nunc, quaeso, mihi nunc dextera in armis
degenerat, nostrique piget? mihi Belus avorum
principium, mihi cognatum Sidonia Dido
nomen et ante omnes bello numerandus Hamilcar
est genitor, mihi, cui cedunt montesque lacusque
et campi atque amnes, frater. me magna secundum
Carthago putat Hannibali, me Baetis in oris
aequant germano passae mea proelia gentes."
talia dum memorat medios ablatus in hostes,
ut nova conspecti fulserunt consulis arma,
hastam praepropero nisu iacit. illa per oras
aerati clipei et loricae tegmina summo
incidit haud felix umero parceque petitum
perstrinxit corpus nec multo tincta cruore,
vana sed optanti promisit gaudia Poeno.
Turbati Rutuli, confusaque pectora visu
terrifico. tunc increpitans conamina consul:
"femineis laesum vana inter proelia corpus
unguibus aut palmis credas puerilibus ictum.
ite, docete, viri, Romanae vulnera suerint
quanta afferre manus." tum vero effunditur ingens
telorum vis, et densa sol vincitur umbra.
iamque per extentos alterna strage virorum
corpora fusa iacent campos demersaque in undam
iunxerunt cumulo crescente cadavera ripas,
ut, cum venatu saltus exercet opacos
Dictynna et laetae praebet spectacula matri
aut Pindi nemora excutiens aut Maenala lustrans
(omnis Naiadum plenis comitata pharetris
turba ruit, striduntque sagittiferi coryti),
tum per saxa ferae perque ipsa cubilia fusae,
per valles fluviosque atque antra virentia musco
multa strage iacent; exsultat vertice montis
gratam perlustrans oculis Latonia praedam.
Audito ante alios senioris vulnere rumpit
per medios Nero saevus iter visaque virorum
aequali pugna "quid enim, quid deinde relictumst
Italiae fatis? hunc si non vincitis hostem,
Hannibalem vincetis?" ait. ruit ocius amens
in medios, Tyriumque ducem inter prima frementem
agmina ut aspexit, rabidi ceu belua ponti
per longum sterili ad pastus iactata profundo,
cum procul in fluctu piscem male saucia vidit,
aestuat et lustrans nantem sub gurgite praedam
absorbet late permixtum piscibus aequor,
non telo mora, non dictis. "haud amplius" inquit
"elabere mihi. non hic nemora avia fallent
Pyrenes, nec promissis frustrabere vanis,
ut quondam terra fallax deprensus Hibera
evasti nostram mentito foedere dextram."
Haec Nero et intorquet iaculum, nec futilis ictus.
nam latere extremo cuspis librata resedit.
invadit stricto super haec interritus ense
collapsique premens umbone trementia membra
"si qua sub extremo casu mandata referri
germano vis forte tuo, portabimus" inquit.
contra Sidonius: "leto non terreor ullo.
utere Marte tuo, dum nostris manibus adsit
actutum vindex. mea si suprema referre
fratri verba paras, mando Capitolia victor
exurat cinerique Iovis permisceat ossa
et cineres nostros." cupientem annectere plura
ferventemque ira mortis transverberat ense
et rapit infidum victor caput. agmina fuso
sternuntur duce non ultra fidentia Marti.
Iamque diem solisque vices nox abstulit atra,
cum vires parco victu somnoque reducunt,
ac nondum remeante die victricia signa,
qua ventum, referunt clausis formidine castris.
tum Nero procera sublimia cuspide portans
ora ducis caesi "Cannas pensavimus," inquit
"Hannibal, et Trebiam et Thrasymenni litora tecum
fraterno capite. i, duplica nunc perfida bella
et geminas accerse acies. haec praemia restant,
qui tua tramissis optarint Alpibus arma."
compressit lacrimas Poenus minuitque ferendo
constanter mala et inferias in tempore dignas
missurum fratri clauso commurmurat ore.
tum castris procul amotis adversa quiete
dissimulans dubia exclusit certamina Martis.
|