17.

 Hostis ut Ausoniis decederet advena terris,
fatidicae fuerant oracula prisca Sibyllae
caelicolum Phrygia genetricem sede petitam
Laomedonteae sacrandam moenibus urbis:
advectum exciperet numen, qui lectus ab omni              
concilio patrum praesentis degeret aevi
optimus. en nomen melius maiusque triumphis!
iamque petita aderat Latia portante Cybebe
puppe, atque ante omnis magno cedente senatu
obuius accitis properabat Scipio sacris,              
qui, genitus patruo ductoris ad Africa bella
tunc lecti, multa fulgebat imagine avorum.
isque ubi longinquo venientia numina ponto
accepit supplex palmis Tuscique sonora
Thybridis adduxit sublimis ad ostia puppim,              
femineae tum deinde manus subiere, per amnem
quae traherent celsam religatis funibus alnum.
circum arguta cavis tinnitibus aera, simulque
certabant rauco resonantia tympana pulsu,
semivirique chori, gemino qui Dindyma monte              
casta colunt, qui Dictaeo bacchantur in antro,
quique Idaea iuga et lucos novere silentis.
hos inter fremitus ac laeto vota tumultu
substitit adductis renuens procedere vinclis
sacra ratis subitisque vadis immobilis haesit.              
tum puppe a media magno clamore sacerdos:
'Parcite pollutis contingere vincula palmis
et procul hinc, moneo, procul hinc, quaecumque profanae,
ferte gradus nec vos casto miscete labori,
dum satis est monuisse deae. quod si qua pudica              
mente valet, si qua inlaesi sibi corporis astat
conscia, vel sola subeat pia munera dextra.'
     Hic, prisca ducens Clausorum ab origine nomen,
Claudia, non aequae populi male credita famae,
in puppim versis palmisque oculisque profatur:              
'Caelicolum genetrix, numen, quod numina nobis
cuncta creas, cuius proles terramque fretumque
sideraque et manis regnorum sorte gubernant,
si nostrum nullo violatum est crimine corpus,
testis, diva, veni et facili me absolve carina.'              
tum secura capit funem, fremitusque leonum
audiri visus subito, et graviora per auris
nulla pulsa manu sonuerunt tympana divae.
fertur prona ratis (ventos impellere credas)
contraque adversas ducentem praevenit undas.              
extemplo maior cunctis spes pectora mulcet
finem armis tandem finemque venire periclis.
     Ipse alacer Sicula discedens Scipio terra
abscondit late propulsis puppibus aequor,
cui numen pelagi placaverat hostia taurus,              
iactaque caeruleis innabant fluctibus exta.
tunc a sede deum purumque per aethera lapsae
armigerae Iovis ante oculos coepere volucres
aequoreas monstrare vias ac ducere classem.
augurium clangor laetum dabat. inde secuti              
tantum praegressos liquida sub nube volatus
quantum non frustra speculantum lumina servant,
litora Agenoreae tenuerunt perfida terrae.
     Nec segnis tanta in semet veniente procella
Africa terribilem magno sub nomine molem              
regis opes contra et Massyla paraverat arma,
spesque Syphax Libycis una et Laurentibus unus
terror erat. campos pariter vallesque refusas
litoraque implerat nullo decorare tapete
cornipedem Nomas adsuetus, densaeque per auras              
condebant iaculis stridentibus aethera nubes.
immemor hic dextraeque datae iunctique per aras
foederis, et mensas testis atque hospita iura
fasque fidemque simul, pravo mutatus amore,
ruperat atque toros regni mercede pararat.              
virgo erat eximia specie claroque parente,
Hasdrubalis proles, thalamis quam cepit ut altis,
ceu face succensus prima taedaque iugali,
vertit opes gener ad Poenos, Latiaeque soluto
foedere amicitiae dotalia transtulit arma.              
     Sed non Ausonio curarum extrema Syphacem
ductori monuisse fuit, missique minantur:
stet regno, reputet superos, pacta hospita servet:
longe coniugia ac longe Tyrios hymenaeos
inter Dardanias acies fore. sanguine quippe,              
si renuat, blando nimium facilique marito
statura obsequia et thalami flagrantis amores.
     Sic Latius permixta minis, sed cassa monebat
ductor. nam surdas coniunx obstruxerat aures.
ergo, asper monitis frustra nitentibus, enses              
advocat et castas polluti foederis aras
testatus varia Martem movet impiger arte.
castra, levi calamo cannaque intecta palustri,
qualia Maurus amat dispersa mapalia pastor,
adgreditur, furtum armorum tutantibus umbris,              
ac tacita spargit celata incendia nocte.
inde, ubi collecti rapidam diffundere pestem
coeperunt ignes et se per pinguia magno
pabula ferre sono, clare expatiantur in auras
et fumos volucri propellunt lumine flammae.              
it totis inimica lues cum turbine castris,
atque alimenta vorat strepitu Vulcanus anhelo
arida, et ex omni manant incendia tecto.
sentitur plerisque prius, quam cernitur, ignis
excitis somno, multorumque ora vocantum              
auxilium invadunt flammae. fluit undique victor
Mulciber et rapidis amplexibus arma virosque
corripit: exundat pestis, semustaque castra
albenti volitant per nubila summa favilla.
ipsius ingenti regis tentoria saltu              
lugubre increpitans late circumvolat ardor,
hausissetque virum, trepidus ni clade satelles
e somno ac stratis rapuisset inulta precantem.
     Verum ubi mox iuncto sociarant aggere vires
Massylus Tyriusque duces, accitaque regno              
lenierat pubes infaustae vulnera noctis,
ira pudorque dabant et coniunx, tertius ignis,
immanis animos, adflataque barbarus ora
castrorum flammis et se velamine nullo
vix inter trepidas ereptum ex hoste catervas              
frendebat minitans: sed enim non luce Syphacem
nec claro potuisse die nec sole tuente
a quoquam vinci. iactarat talia vecors,
sed iam claudebat flatus nec plura sinebat
Atropos et tumidae properabat stamina linguae.              
namque, ubi prosiluit castris, ceu turbidus amnis,
qui silvas ac saxa trahens per devia praeceps
volvitur et ripas spumanti gurgite laxat,
ante omnis praevectus equo trahit agmina voce.
contra nava manus Rutuli celsusque ruebat              
viso rege procul raptis exercitus armis,
ac sibi quisque: 'Videsne? videsne, ut in agmine primo
Massylus volitet deposcens proelia rector?
fac nostrum hoc, mea dextra, decus. violavit et aras
caelicolum et casti ductoris foedera rupit.              
sit satis hunc castris semel effugisse crematis.'
sic secum taciti et certatim spicula fundunt.
prima in cornipedis sedit spirantibus ignem
naribus hasta volans erexitque ore cruento
quadrupedem elatis pulsantem calcibus auras.              
corruit asper ecus confixaque cuspide membra
huc illuc iactans rectorem prodidit hosti.
invadunt vanumque fugae atque attollere fessos
adnitentem artus revocato a vulnere telo
corripiunt, tum vincla viro manicaeque, pudendum,              
addita, et, exemplum non umquam fidere laetis,
sceptriferas arta palmas vinxere catena.
ducitur ex alto deiectus culmine regni,
qui modo sub pedibus terras et sceptra patensque
litora ad Oceani sub nutu viderat aequor.              
prostratis opibus regni Phoenissa metuntur
agmina, et invisus Marti notusque fugarum
vertit terga citus damnatis Hasdrubal ausis.
     Stabat Carthago, truncatis undique membris,
uni innixa viro, tantoque fragore ruentem              
Hannibal absenti retinebat nomine molem.
id relicum fessos opis auxiliique ciere
rerum extrema iubent, huc confugere paventes,
postquam se superum desertos numine cernunt.
nec mora: propulsa sulcant vada salsa carina,              
qui revocent patriaeque ferant mandata monentis,
ne lentus nullas videat Carthaginis arces.
     Quarta Aurora ratem Dauni devexerat oras,
et fera ductoris turbabant somnia mentem.
namque gravis curis carpit dum nocte quietem,              
cernere Flaminium Gracchumque et cernere Paulum
visus erat simul adversos mucronibus in se
destrictis ruere atque Itala depellere terra,
omnisque a Cannis Trasimennique omnis ab undis
in pontum impellens umbrarum exercitus ibat.              
ipse fugam cupiens notas evadere ad Alpes
quaerebat terraeque ulnis amplexus utrisque
haerebat Latiae, donec vis saeva profundo
truderet et rapidis daret asportare procellis.
     His aegrum visis adeunt mandata ferentes              
legati patriaeque extrema pericula pandunt:
Massyla ut ruerint arma, ut cervice catenas
regnator tulerit Libyae, letoque negato
servetur nova pompa Iovi, Carthago laboret
ut trepidi Hasdrubalis, qui rerum agitarit habenas,              
non una concussa fuga. se, triste profatu,
vidisse, arderent cum bina in nocte silenti
castra, et luceret sceleratis Africa flammis.
praerapidum iuvenem minitari, Bruttia servet
litora dum Poenus, detracturum ignibus atris,              
in quam se referat, patriam suaque inclita facta.
haec postquam dicta, et casus patuere metusque,
effundunt lacrimas dextramque ut numen adorant.
     Audivit torvo obtutu defixus et aegra
expendit tacite cura secum ipse volutans              
an tanti Carthago foret. sic deinde profatur:
'O dirum exitium mortalibus! o nihil umquam
crescere nec magnas patiens exurgere laudes
invidia! eversam iam pridem excindere Romam
atque aequasse solo potui, traducere captam              
servitum gentem Latioque imponere leges.
dum sumptus dumque arma duci fessosque secundis
summisso tirone negant recreare maniplos,
dumque etiam Cerere et victu fraudasse cohortis
Hannoni placet, induitur tota Africa flammis,              
pulsat Agenoreas Rhoeteia lancea portas.
nunc patriae decus et patriae nunc Hannibal unus
subsidium, nunc in nostra spes ultima dextra.
vertentur signa, ut patres statuere, simulque
et patriae muros et te servabimus, Hannon.'              
     Haec ubi detonuit, celsas e litore puppes
propellit multumque gemens movet aequore classem.
non terga est ausus cedentum invadere quisquam,
non revocare virum: cuncti praestare videntur,
quod sponte abscedat, superi, tandemque resolvat              
Ausoniam. ventos optant, et litora ab hoste
nuda videre sat est: ceu flamina comprimit Auster
cum fera et abscedens reddit mare, navita parco
interea voto non auras poscit amicas
contentus caruisse Noto, pacemque quietam              
pro facili cursu reputat satis. omnis in altum
Sidonius visus converterat undique miles:
ductor defixos Itala tellure tenebat
intentus vultus, manantesque ora rigabant
per tacitum lacrimae, et suspiria crebra ciebat,              
haud secus ac patriam pulsus dulcisque penatis
linqueret et tristis exul traheretur in oras.
     Vt vero adfusis puppes procedere ventis
et sensim coepere procul subsidere montes,
nullaque iam Hesperia et nusquam iam Daunia tellus,              
hic secum infrendens: 'Mentisne ego compos et hoc nunc
indignus reditu, qui memet finibus umquam
amorim Ausoniae? flagrasset subdita taedis
Carthago, et potius cecidisset nomen Elissae.
quid? tunc sat compos, qui non ardentia tela              
a Cannis in templa tuli Tarpeia, Iovemque
detraxi solio? sparsissem incendia montis
per septem bello vacuos gentique superbae
Iliacum exitium et proavorum fata dedissem.
cur porro haec angant? nunc, nunc invadere ferro              
quis prohibet rursumque ad moenia tendere gressus?
ibo et, castrorum relegens monumenta meorum,
qua via nota vocat, remeabo Anienis ad undas.
flectite in Italiam proras, avertite classem:
faxo ut vallata revocetur Scipio Roma.'              
     Talibus ardentem furiis Neptunus ut alto
prospexit vertique rates ad litora vidit,
quassans caeruleum genitor caput aequora fundo
eruit et tumidum movet ultra litora pontum.
extemplo ventos imbresque et rupe procellas              
concitat Aeolias ac nubibus aethera condit.
tum, penitus telo molitus regna tridenti
intima, ab occasu Tethyn impellit et ortu
ac totum Oceani turbat caput. aequora surgunt
spumea et inlisu scopulus tremit omnis aquarum.              
primus se attollens Nasamonum sedibus Auster
nudavit Syrtim correpta nubilus unda.
insequitur sublime ferens nigrantibus alis
abruptum Boreas ponti latus. intonat ater
discordi flatu et partem rapit aequoris Eurus.              
hinc rupti reboare poli, atque hinc crebra micare
fulmina, et in classem ruere implacabile caelum.
consensere ignes nimbique et fluctus et ira
ventorum, noctemque freto imposuere tenebrae.
ecce, intorta Noto veniensque a puppe procella              
antemnae immugit (stridorque immite rudentum
sibilat) ac similem monti nigrante profundo
ductoris frangit super ora trementia fluctum.
exclamat volvens oculos caeloque fretoque:
'Felix o frater divisque aequate cadendo,              
Hasdrubal! egregium fortis cui dextera in armis
pugnanti peperit letum, et cui fata dedere
Ausoniam extremo tellurem adprendere morsu.
at mihi Cannarum campis, ubi Paulus, ubi illae
egregiae occubuere animae, dimittere vitam              
non licitum, vel, cum ferrem in Capitolia flammas,
Tarpeio Iovis ad manis descendere telo.'
     Talia dum maeret, diversis flatibus acta
in geminum ruit unda latus puppimque sub atris
aequoris aggeribus tenuit, ceu turbine mersam.              
mox nigris alte pulsa exundantis harenae
verticibus ratis aetherias remeavit ad auras
et fluctus supra vento librante pependit.
at geminas Notus in scopulos atque horrida saxa
dura sorte rapit, miserandum et triste, biremis.              
increpuere ictu prorae. tum murice acuto
dissiliens sonuit rupta compage carina.
hic varia ante oculos facies: natat aequore toto
arma inter galeasque virum cristasque rubentis
florentis Capuae gaza et seposta triumpho              
Laurens praeda ducis, tripodes mensaeque deorum
cultaque nequiquam miseris simulacra Latinis.
tum Venus emoti facie conterrita ponti
talibus adloquitur regem maris: 'Hoc satis irae
interea, genitor: satis ad maiora minarum.              
cetera parce, precor, pelago, ne tollat acerba
hoc Carthago decus, nullo superabile bello
progenuisse caput, nostrosque in funera Poeni
Aeneadas undis totoque eguisse profundo.'
     Sic Venus. et tumidi considunt gurgite fluctus.              

obviaque adversis propellunt agmina castris.
     Dux, vetus armorum scitusque accendere corda
laudibus, ignifero mentes furiabat in iram
hortatu decorisque urebat pectora flammis:
'Tu mihi Flaminii portas rorantia caesi              
ora ducis: nosco dextram. tu primus in ictus
ingentis Pauli ruis ac defigis in ossa
mucronem. tibi pugnacis gestantur opima
Marcelli, Gracchusque cadens tibi proluit ensem.
ecce manus, quae pulsantem te, belliger Appi,              
moenia sublimis Capuae de culmine muri
excelso fusa moribundum perculit hasta.
ecce aliud fulmen dextrae, quo nobile nomen
Fulvius excepit non unum pectore vulnus.
huc prima te siste acie, cui consul in armis              
Crispinus cecidit. me tu comitare per hostis,
qui nobis, memini, ad Cannas laetissimus irae
Servili fers ora ducis suffixa veruto.
cerno flagrantis oculos vultumque timendum
non ipso minus ense tuum, fortissime Poenum              
o iuvenis, qualem vidi, cum flumine saevo
insignis Trebiae complexum ingentibus ulnis
mersisti fundo luctantem vana tribunum.
at tu, qui gelidas Ticini primus ad undas
Scipiadae patris tinxisti sanguine ferrum,              
incepta exequere et nati mihi redde cruorem.
horrescamne ipsos, veniant si ad proelia, divos,
cum stetis, turmae, vidi contermina caelo
quas iuga calcantis summas volitare per Alpis,
cum videam, quorum ferro manibusque capaces              
arsere Argyripae campi? num segnior ibis
nunc mihi, qui primus torques in moenia telum
Dardana, nec nostrae facilis concedere laudi?
ten' vero, tene extimulem, qui, fulmina contra
et nimbos tonitrusque ac summi numinis iras              
cum starem, perferre sonos ac vana iubebas
nubila et ante ducem Capitolia celsa petebas?
quid vos, quis claro deletum est Marte Saguntum,
exhorter, quos nobilitant primordia belli?
ut meque et vobis dignum, defendite, quaeso,              
praeteritas dextrae laudes. divum ipse favore
vincendoque senex patriam post trina labantem
lustra et non visos tam longa aetate penatis
ac natum et fidae iam pridem coniugis ora
confisus vobis repeto. non altera restat              
iam Libyae, nec Dardaniis pugna altera restat.
certatus nobis hodie dominum accipit orbis.'
Hannibal haec. sed non patiens remorantia verba
Ausonius miles, quotiens dux coeperat ora
solvere ad effatus, signum pugnamque petebant.              
     Haec procul aeria speculantem nube sororem
ut vidit divum genitor maestosque sub acri
obtutu vultus, sic ore effatus amico est:
'Qui te mentis edunt morsus? da noscere coniunx.
num Poeni casus ducis et Carthaginis angit              
cura tuae? sed enim reputa tecum ipsa furores
Sidonios. gentem contra et fatalia regna
Teucrorum quis erit, quaeso, germana, rebelli
fractis foederibus populo modus? ipsa malorum
non plus Carthago tulit exhausitque laboris,              
quam pro Cadmea subiisti exercita gente.
turbasti maria ac terras iuvenemque ferocem
immisti Latio. tremuerunt moenia Romae,
perque bis octonos primus fuit Hannibal annos
humani generis. tempus componere gentes.              
ad finem ventum, et claudenda est ianua belli.'
     Tum supplex Iuno: 'Neque ego, haec mutare laborans
quis est fixa dies, pendenti nube resedi,
nec revocare acies bellumve extendere quaero.
quae donare potes, quoniam mihi gratia languet              
et cecidit iam primus amor, nil fila sororum
adversus posco: vertat terga Hannibal hosti,
ut placet, et cineres Troiae Carthagine regnent.
illud te gemini per mutua pignora amoris
et soror et coniunx oro: tranare pericla              
magnanimum patiare ducem vitamque remittas
neve sinas captum Ausonias perferre catenas.
stent etiam contusa malis mea moenia, fracto
nomine Sidonio, et nostro serventur honori.'
     Sic Iuno, et contra breviter sic Iuppiter orsus:              
'Do spatium muris, ut vis, Carthaginis altae.
stent lacrimis precibusque tuis. sed percipe, coniunx,
quatenus indulsisse vacet. non longa supersunt
fata urbi, venietque pari sub nomine ductor,
qui nunc servatas evertat funditus arces.              
aetherias quoque, uti poscis, trahat Hannibal auras,
ereptus pugnae. miscere hic sidera ponto
et terras implere volet redeuntibus armis:
novi feta viri bello praecordia. sed lex
muneris haec esto nostri: Saturnia regna              
ne post haec videat, repetat neve amplius umquam
Ausoniam. nunc instanti raptum avehe leto
ne, latis si miscebit fera proelia campis,
Romulei nequeas iuvenis subducere dextrae.'
   Dum statuit fata Omnipotens urbique ducique,              
invadunt acies pugnam et clamore lacessunt
sidera. non alio graviores tempore vidit
aut populos tellus aut, qui patria arma moverent,
maioris certare duces. discriminis alta
in medio merces, quicquid tegit undique caelum.              
ibat Agenoreus praefulgens ductor in ostro,
excelsumque caput penna nutante levabat
crista rubens. saevus magno de nomine terror
praecedit, Latioque micat bene cognitus ensis.
at contra ardenti radiabat Scipio cocco,              
terribilem ostentans clipeum, quo patris et una
caelarat patrui spirantis proelia dira
effigies: flammam ingentem frons alta vomebat.
sub tanta cunctis vi telorumque virumque
in ducibus stabat spes et victoria solis.              
quin etiam, favor ut subigit plerosque metusve,
Scipio si Libycis esset generatus in oris,
sceptra ad Agenoreos credunt ventura nepotes,
Hannibal Ausonia genitus si sede fuisset,
haud dubitant terras Itala in dicione futuras.              
     Contremuere aurae, rapido vibrantibus hastis
turbine, et horrificam traxere per aethera nubem.
inde ensis propiorque acies et comminus ora
admota ac dira flagrantia lumina flamma.
sternitur, in medium contemptrix turba pericli              
quae primis se praecipitem tulit obuia telis,
gentilemque bibit tellus invita cruorem.
fervidus ingenii Masinissa et fervidus aevi
in primas Macetum turmas immania membra
infert et iaculo circumvolat alite campum.              
caerulus haud aliter, cum dimicat, incola Thyles
agmina falcigero circumvenit arta covinno.
Graia phalanx patrio densarat more catervas
iunctisque astabat nulli penetrabilis hastis.
immemor has pacti post foedus in arma Philippus              
miserat et quassam refovebat Agenoris urbem.
rarescit multo laxatus vulnere miles
atque aperit patulas prostrato corpore late
inter tela vias. inrumpit mole ruinae
Ausonius globus et periuria Graia resignat.              
Archemorum Rutilus, Teucrum Norbanus (et ambo
Mantua pubenti genetrix dimiserat aevo),
obtruncat Samium bellacis dextra Caleni,
at Clytium Selius, Pellaeum et vana tumentem
ad nomen patriae Clytium: sed gloria Pellae              
haud valuit misero defendere Daunia tela.
     Saevior his Latius vastabat Bruttia signa
Laelius increpitans: 'Adeone Oenotria tellus
detestanda fuit, quam per maria aspera perque
insanos Tyrio fugeretis remige fluctus?              
sed fugisse satis fuerit. Latione cruore
insuper externas petitis perfundere terras?'
haec dicens Silarum meditantem in proelia telo
praevenit. hasta volans imo sub gutture sedit
et vitae vocisque vias simul incita clausit.              
Vergilio Caudinus, acerbo Laus Amano
sternitur. accendunt iras vultusque virorum
armorumque habitus noti et vox consona linguae.
quos ubi nudantis conspexit Hamilcare cretus
terga fuga, 'State ac nostram ne prodite gentem'              
vociferans subit et convertit proelia dextra:
qualis in aestiferis Garamantum feta veneno
attollit campis ferventi pastus harena
colla Paraetonius serpens lateque per auras
undantem torquet perfundens nubila tabem.              
continuo infesta portantem cuspide vulnus
impedit antevolans Herium, cui nobile nomen
Marrucina domus clarumque Teate ferebat.
atque illi magnum nitenti et laudibus hostis
arrecto capuli ad finem manus incita sedit,              
quaerebatque miser morienti lumine fratrem,
cum iuvenis subit et leto stimulatus acerbo
Pleminius saevum mucronem ante ora coruscat
ac fratrem magno minitans clamore reposcit.
huic proles Barcae: 'Germanum reddere vero              
si placet, haud renuo. maneant modo foedera nostra:
Hasdrubalem revocate umbris. egone aspera ponam
umquam in Romanos odia, aut mansuescere corda
nostra sinam, parcamque viro quem terra crearit
Itala? tum manes inimicos sede repellat              
aeterna socioque abigat me frater Averno.'
sic ait et clipei propulsum pondere toto,
lubrica qua tellus lapsantis sanguine fratris
fallebat nisus, prosternit et occupat ense.
extendit labens palmas, Heriumque iacentem              
amplexus, iuncta lenivit morte dolores.
tum Libys invadit mixtae certamina turbae
convertitque ruens per longum hostilia terga,
ut cum fulminibus permixta tonitrua mundum
terrificant, summique labat domus alta parentis:              
omne hominum terris trepidat genus, ipsaque ob ora
lux atrox micat, et praesens astare viritim
creditur intento perculsis Iuppiter igne.
     Parte alia, ceu sola forent discrimina campo
quo misceret agens truculentum Scipio Martem,              
aspera pugna novas varia sub imagine leti
dat formas. hic ense iacet prostratus adacto,
hic saxo perfracta gemit lacrimabilis ossa,
ast hos, turpe, pavor fusos proiecit in ora,
horum adversa dedit Gradivo pectora virtus.              
ipse super strages ductor Rhoeteius instat,
qualis apud gelidum currus quatit altior Hebrum
et Geticas solvit ferventi sanguine Mavors
laetus caede nives, glaciemque Aquilonibus actam
perrumpit stridens sub pondere belliger axis.              
iamque ardore truci lustrans fortissima quaeque
nomina obit ferro. claris spectata per orbem
stragibus occumbit late inter tela iuventus:
qui muros rapuere tuos miserasque nefandi
principium belli fecere, Sagunte, ruinas,              
qui sacros, Trasimenne, lacus, Phaethontia quique
polluerant tabo stagna, ac fiducia tanta
quos tulit, ut superum regi soliumque domosque
irent direptum: mactantur comminus uno
exitio, redduntque animas, temerata ferebant              
qui secreta deum et primos reserasse negatas
gressibus humanis Alpis. formidinis huius
plena acies propere retro exanimata ruebat:
haud secus ac tectis urbis Vulcania pestis
cum sese infudit, rapidusque incendia flatus              
ventilat et volucris spargit per culmina flammas,
attonitum erumpit subita formidine vulgus,
lateque ut capta passim trepidatur in urbe.
     Verum ubi cunctari taedet dispersa virorum
proelia sectantem et leviori Marte teneri,              
omnes in causam belli auctoremque malorum
vertere iam vires tandem placet. Hannibal unus
dum restet, non, si muris Carthaginis ignis
subdatur caesique cadant exercitus omnis,
profectum Latio. contra, si concidat unus,              
nequiquam fore Agenoreis cuncta arma virosque.
illum igitur lustrans circumfert lumina campo
rimaturque ducem. iuvat in certamina summa
ferre gradum, cuperetque viro concurrere, tota
spectante Ausonia. celsus clamore feroci              
provocat increpitans hostem et nova proelia poscit.
     Quas postquam audivit voces conterrita Iuno,
ne Libyci ducis impavidas ferrentur ad aures,
effigiem informat Latiam propereque coruscis
attollit cristis, addit clipeumque iubasque              
Romulei ducis atque umeris imponit honorem
fulgentis saguli, dat gressum habitusque cientis
proelia et audacis adicit sine corpore motus.
tum par effigies fallacis imagine vana
cornipedis moderanda cito per devia passu              
belligerae datur ad speciem certaminis umbrae.
sic Poeni ducis ante oculos exultat et ultro
Scipio Iunoni simulatus tela coruscat.
at, viso laetus rectore ante ora Latino
et tandem propius sperans ingentia, Poenus              
quadrupedi citus imponit velocia membra
et iacit adversam properati turbinis hastam.
dat terga et campo fugiens volat ales imago
tramittitque acies. tum vero, ut victor et alti
iam compos voti, ferrata calce cruentat              
cornipedem et largas Poenus quatit asper habenas:
'Quo fugis, oblitus nostris te cedere regnis?
nulla tibi Libyca latebra est, o Scipio, terra.'
haec ait et stricto sequitur mucrone volantem,
donec longinquo frustratum duxit in arva              
diversa spatio procul a certamine pugnae.
tum fallax subito simulacrum in nubila cessit.
fulmineus ductor 'Quisnam se numine caeco
composuit nobis' inquit 'deus? aut latet idem
cur monstro? tantumne obstat mea gloria divis?              
sed non avelles umquam, quicumque secundus
caelicolum stas Ausoniae, non artibus hostem
eripies verum nobis.' frena inde citati
convertit furibundus equi campumque petebat,
cum subito occultae pestis conlapsa tremore              
cornipedis moles ruit atque efflavit anhelo
pectore Iunonis curis in nubila vitam.
tum vero impatiens 'Vestra est haec altera, vestra
fraus,' inquit 'superi: non fallitis. aequore mersum
texissent scopuli, pelagusque hausisset et undae!              
anne huic servabar leto? mea signa secuti,
quis pugnae auspicium dedimus, caeduntur, et absens
accipio gemitus vocesque ac verba vocantum
Hannibalem. quis nostra satis delicta piabit
Tartareus torrens?' simul haec fundebat et una              
spectabat dextram ac leti fervebat amore.
     Tunc Iuno, miserata virum, pastoris in ora
vertitur ac silvis subito procedit opacis
atque his adloquitur versantem ingloria fata:
'Quaenam te silvis accedere causa subegit              
armatum nostris? num dura ad proelia tendis,
magnus ubi Ausoniae reliquos domat Hannibal armis?
si velox gaudes ire et compendia grata
sunt tibi, vicino in medios te tramite ducam.'
adnuit atque onerat promissis pectora largis              
pastoris patresque docet Carthaginis altae
magna repensuros, nec se leviora daturum.
praecipitem et vasto superantem proxima saltu
circumagit Iuno ac fallens regione viarum
non gratam invito servat celata salutem.              
     Interea Cadmea manus, deserta pavensque,
non ullum Hannibalem, nusquam certamina cernit
saevi nota ducis. pars ferro occumbere credunt,
pars damnasse aciem et divis cessisse sinistris.
ingruit Ausonius versosque agit aequore toto              
rector. iamque ipsae trepidant Carthaginis arces:
impletur terrore vago cuncta Africa pulsis
agminibus, volucrique fuga sine Marte ruentes
tendunt attonitos extrema ad litora cursus
ac Tartessiacas profugi sparguntur in oras;              
pars Batti petiere domos, pars flumina Lagi.
sic ubi, vi caeca tandem devictus, ad astra
evomuit pastos per saecula Vesbius ignis
et pelago et terris fusa est Vulcania pestis,
videre Eoi, monstrum admirabile, Seres              
lanigeros cinere Ausonio canescere lucos.
     At fessum tumulo tandem regina propinquo
sistit Iuno ducem, facies unde omnis et atrae
apparent admota oculis vestigia pugnae.
qualem Gargani campum Trebiaeque paludem              
et Tyrrhena vada et Phaethontis viderat amnem
strage virum undantem, talis, miserabile visu,
prostratis facies aperitur dira maniplis.
tunc superas Iuno sedes turbata revisit.
iamque propinquabant hostes tumuloque subibant,              
cum secum Poenus: 'Caelum licet omne soluta
in caput hoc compage ruat terraeque dehiscant,
non ullo Cannas abolebis, Iuppiter, aevo,
decedesque prius regnis, quam nomina gentes
aut facta Hannibalis sileant. nec deinde relinquo              
securam te, Roma, mei, patriaeque superstes
ad spes armorum vivam tibi. nam modo pugna
praecellis, resident hostes: mihi satque superque
ut me Dardaniae matres atque Itala tellus,
dum vivam, expectent nec pacem pectore norint.'              
sic rapitur paucis fugientum mixtus, et altos
inde petit retro montis tutasque latebras.
     Hic finis bello. reserantur protinus arces
Ausonio iam sponte duci. iura improba adempta
armaque, et incisae leges, opibusque superbis              
vis fracta, et posuit gestatas belua turris.
excelsae tum saeva rates spectacula Poenis
flammiferam accepere facem, subitaque procella
arserunt maria, atque expavit lumina Nereus.
     Mansuri compos decoris per saecula rector,              
devictae referens primus cognomina terrae,
securus sceptri, repetit per caerula Romam
et patria invehitur sublimi tecta triumpho.
ante Syphax feretro residens captiva premebat
lumina, et auratae servabant colla catenae,              
hic Hannon clarique genus Phoenissa iuventa
et Macetum primi atque incocti corpora Mauri,
tum Nomades notusque sacro, cum lustrat harenas,
Hammoni Garamas et semper naufraga Syrtis.
mox victas tendens Carthago ad sidera palmas              
ibat et effigies orae iam lenis Hiberae,
terrarum finis Gades ac laudibus olim
terminus Herculeis Calpe Baetesque lavare
solis equos dulci consuetus fluminis unda,
frondosumque apicem subigens ad sidera mater              
bellorum fera Pyrene nec mitis Hiberus,
cum simul inlidit ponto, quos attulit, amnes.
sed non ulla magis mentesque oculosque tenebat,
quam visa Hannibalis campis fugientis imago.
ipse astans curru atque auro decoratus et ostro              
Martia praebebat spectanda Quiritibus ora,
qualis odoratis descendens Liber ab Indis
egit pampineos frenata tigride currus;
aut cum Phlegraeis, confecta mole Gigantum,
incessit campis tangens Tirynthius astra.              
salve, invicte parens, non concessure Quirino
laudibus ac meritis non concessure Camillo:
nec vero, cum te memorat de stirpe deorum,
prolem Tarpei mentitur Roma Tonantis.