5.

Ceperat Etruscos occulto milite colles
Sidonius ductor perque alta silentia noctis
silvarum anfractus caecis insederat armis.
at parte e laeva restagnans gurgite vasto
effigiem in pelagi lacus umectabat inertis            
et late multo foedabat proxima limo.
quae vada Faunigenae regnata antiquitus Arno
nunc volvente die Trasimenni nomina servant.
Lydius huic genitor, Tmoli decus, aequore longo
Maeoniam quondam in Latias advexerat oras            
Tyrrhenus pubem dederatque vocabula terris.
isque insueta tubae monstravit murmura primus
gentibus et bellis ignava silentia rupit,
nec modicus voti natum ad maiora fovebat.
verum ardens puero castumque exuta pudorem            
(nam forma certare deis, Trasimenne, valeres)
litore correptum stagnis demisit Agylle,
flore capi iuvenem primaevo lubrica mentem
nympha nec Idalia lenta incaluisse sagitta.
solatae viridi penitus fovere sub antro            
Naides amplexus undosaque regna trementem.
hinc dotale lacus nomen, lateque Hymenaeo
conscia lascivo Trasimennus dicitur unda.
        Et iam curriculo nigram nox roscida metam
stringebat, nec se thalamis Tithonia coniunx            
protulerat stabatque nitens in limine primo,
cum minus abnuerit noctem desisse viator
quam coepisse diem: consul carpebat iniquas,
praegrediens signa ipsa, vias, omnisque ruebat
mixtus eques nec discretis levia arma maniplis            
insertique globo pedites, et inutile Marti
lixarum vulgus praesago cuncta tumultu
implere, et pugnam fugientum more petebant.
tum super ipse lacus densam caligine caeca
exhalans nebulam late corruperat omnem            
prospectum miseris, atque atrae noctis amictu
squalebat pressum picea inter nubila caelum.
nec Poenum liquere doli: sedet ense reposto
abditus et nullis properantem occursibus arcet.
ire datur, longeque patet ceu pace quieta            
incustoditum, mox inremeabile, litus.
namque sub angustas artato limite fauces
in fraudem ducebat iter, geminumque receptis
exitium, hinc rupes, hinc undae claustra premebant.
at turma umbroso servabat vertice montis            
hostilem ingressum, refugos habitura sub ictu:
haud secus ac vitreas sollers piscator ad undas,
ore levem patulo texens de vimine nassam,
cautius interiora ligat mediamque per alvum
sensim fastigans compressa cacumina nectit            
ac fraude artati remeare foraminis arcet
introitu facilem quem traxit ab aequore piscem.
        Ocius interea propelli signa iubebat
excussus consul fatorum turbine mentem,
donec flammiferum tollentes aequore currum            
solis equi sparsere diem. iamque orbe renato
diluerat nebulas Titan, sensimque fluebat
caligo in terras nitido resoluta sereno.
tunc ales, priscum populis de more Latinis
auspicium cum bella parant mentesque deorum            
explorant super eventu, ceu praescia luctus
damnavit vesci planctuque alimenta refugit.
nec rauco taurus cessavit flebile ad aras
immugire sono pressamque ad colla bipennem
incerta cervice ferens altaria liquit.            
signa etiam effusa certant dum vellere mole,
taeter humo lacera nitentum erupit in ora
exultans cruor, et caedis documenta futurae
ipsa parens miseris gremio dedit atra cruento.
ac super haec divum genitor terrasque fretumque            
concutiens tonitru Cyclopum rapta caminis
fulmina Tyrrhenas Trasimenni torsit in undas,
ictusque aetheria per stagna patentia flamma
fumavit lacus atque arserunt fluctibus ignes.
heu vani monitus frustraque morantia Parcas            
prodigia! heu fatis superi certare minores!
atque hic, egregius linguae nomenque superbum,
Corvinus, Phoebea sedet cui casside fulva
ostentans ales proavitae insignia pugnae,
plenus et ipse deum, et socium terrente pavore            
immiscet precibus monita atque his vocibus infit:
'Iliacas per te flammas Tarpeiaque saxa,
per patrios, consul, muros suspensaque nostrae
eventu pugnae natorum pignora, cedas
oramus superis tempusque ad proelia dextrum            
opperiare. dabunt idem camposque diemque
pugnandi: tantum ne dedignare secundos
expectare deos. cum fulserit hora, cruentam
quae stragem Libyae portet, tum signa sequentur
nulla vulsa manu, vescique interritus ales            
gaudebit, nullosque vomet pia terra cruores.
an te praestantem belli fugit, improba quantum
hoc possit Fortuna loco? sedet obuius hostis
adversa fronte, at circa nemorosa minantur
insidias iuga, nec laeva stagnantibus undis            
effugium patet, et tenui stant tramite fauces.
si certare dolis et bellum ducere cordi est,
interea rapidis aderit Servilius armis,
cui par imperium et vires legionibus aequae.
bellandum est astu. levior laus in duce dextrae.'            
        Talia Corvinus, primoresque addere passim
orantum verba, et divisus quisque timoris
nunc superos, ne Flaminio, nunc deinde precari
Flaminium, ne caelicolis contendere perstet.
acrius hoc accensa ducis surrexerat ira,            
auditoque furens socias non defore vires
'Sicine nos' inquit 'Boiorum in bella ruentis
spectastis, cum tanta lues vulgusque tremendum
ingrueret, rupesque iterum Tarpeia paveret?
quas ego tunc animas dextra, quae corpora fudi,            
irata tellure sata et vix vulnere vitam
reddentis uno! iacuere ingentia membra
per campos magnisque premunt nunc ossibus arva.
scilicet has sera ad laudes Servilius arma
adiungat, nisi diviso vicisse triumpho            
ut nequeam et decoris contentus parte quiescam?
quippe monent superi. similes ne fingite vobis,
classica qui tremitis, divos. sat magnus in hostem
augur adest ensis, pulchrumque et milite dignum
auspicium Latio quod in armis dextera praestat.            
an, Corvine, sedet, clausum se consul inerti
ut teneat vallo, Poenus nunc occupet altos
Arreti muros, Corythi nunc diruat arcem,
hinc Clusina petat, postremo ad moenia Romae
inlaesus contendat iter? deforme sub armis            
vana superstitio est: dea sola in pectore Virtus
bellantum viget. umbrarum me noctibus atris
agmina circumstant, Trebiae qui gurgite quique
Eridani volvuntur aquis, inhumata iuventus.'
        Nec mora. iam medio coetu signisque sub ipsis            
postrema aptabat nulli exorabilis arma.
aere atque aequorei tergo flavente iuvenci
cassis erat munita viro, cui vertice surgens
triplex crista iubas effundit crine Suebo:
Scylla super fracti contorquens pondera remi            
instabat saevosque canum pandebat hiatus,
nobile Gargeni spolium, quod rege superbus
Boiorum caeso capiti inlacerabile victor
aptarat pugnasque decus portabat in omnis.
loricam induitur: tortos huic nexilis hamos            
ferro squama rudi permixtoque asperat auro.
tum clipeum capit, aspersum quem caedibus olim
Celticus ornarat cruor, umentique sub antro
ceu fetum lupa permulcens puerilia membra
ingentem Assaraci caelo nutribat alumnum.            
hinc ensem lateri dextraeque accommodat hastam.
stat sonipes vexatque ferox umentia frena,
Caucaseam instratus virgato corpore tigrim.
inde exceptus equo, qua dant angusta viarum,
nunc hos, nunc illos adit atque hortatibus implet:            
'Vestrum opus est vestrumque decus suffixa per urbem
Poeni ferre ducis spectanda parentibus ora.
unum hoc pro cunctis sat erit caput. aspera quisque
hortamenta sibi referat: "Meus, heu! meus atris
Ticini frater ripis iacet," "At meus alta            
metitur stagna Eridani sine funere natus."
haec sibi quisque; sed, est vestrum cui nulla doloris
privati rabies, is vero ingentia sumat
e medio, fodiant quae magnas pectus in iras,
perfractas Alpes passamque infanda Saguntum,            
quosque nefas vetiti transcendere nomen Hiberi,
tangere iam Thybrim. nam dum nos augur et extis
quaesitae fibrae vanusque moratur haruspex,
solum iam superest Tarpeio imponere castra.'
        Turbidus haec, visoque artis in milibus atras            
bellatore iubas aptante 'Est, Orfite, munus,
est' ait 'hoc certare tuum, quis opima volenti
dona Iovi portet feretro suspensa cruento.
nam cur haec alia pariatur gloria dextra?'
hinc praevectus equo, postquam inter proelia notam            
accepit vocem, 'Procul hinc te Martius,' inquit
'Murrane, ostendit clamor, videoque furentem
iam Tyria te caede. venit laus quanta! sed, oro,
haec angusta loci ferro patefacta relaxa.'
tum Soracte satum, praestantem corpore et armis,            
Aequanum noscens, patrio cui ritus in aruo,
cum pius Arcitenens accensis gaudet acervis,
exta ter innocuos laetum portare per ignes,
'Sic in Apollinea semper vestigia pruna
inviolata teras victorque vaporis ad aras            
dona serenato referas sollemnia Phoebo:
concipe' ait 'dignum factis, Aequane, furorem
vulneribusque tuis. socio te caedis et irae
non ego Marmaridum mediam penetrare phalangem
Cinyphiaeque globos dubitarim inrumpere turmae.'            
        Nec iam ultra monitus et verba morantia Martem
ferre valet: longo Aeneadis quod flebitur aevo
increpuere simul feralia classica signum,
ac tuba terrificis fregit stridoribus auras.
heu dolor, heu lacrimae nec post tot saecula serae!            
horresco ut pendente malo, ceu ductor ad arma
exciret Tyrius. latebrosis collibus Astur
et Libys et torta Baliaris saevus habena
erumpunt multusque Maces Garamasque Nomasque,
tum, quo non alius venalem in proelia dextram            
ocior attulerit conductaque bella probarit,
Cantaber et galeae contempto tegmine Vasco.
hinc pariter rupes, lacus hinc, hinc arma simulque
consona vox urget, signum clamore vicissim
per collis Tyria circumfundente corona.            
        Avertere dei vultus fatoque dederunt
maiori non sponte locum; stupet ipse tyranni
fortunam Libyci Mavors, disiectaque crinem
inlacrimat Venus, et Delum pervectus Apollo
tristem maerenti solatur pectine luctum.            
sola Apennini residens in vertice diras
expectat caedes immiti pectore Iuno.
        Primae Picentum, rupto ceu turbine fusa
agmina et Hannibalem ruere ut videre, cohortes
invadunt ultro et poenas pro morte futura,            
turbato victore, petunt accensa iuventus,
et velut erepto metuendi libera caelo
manibus ipsa suis praesumpta piacula mittit.
funditur unanimo nisu et concordibus ausis
pilorum in Poenos nimbus, fixosque repulsi            
summittunt clipeos curvato pondere teli.
acrius hoc rursum Libys (et praesentia saevi
extimulat ducis) hortantes se quisque vicissim
incumbunt pressoque impellunt pectore pectus.
        Ipsa, facem quatiens ac flavam sanguine multo            
sparsa comam, medias acies Bellona pererrat.
stridit Tartareae nigro sub pectore divae
letiferum murmur, feralique horrida cantu
bucina lymphatas agit in certamina mentes.
his iras adversa fovent crudusque ruente            
fortuna stimulus spem proiecisse salutis:
hos dexter deus et laeto Victoria vultu
adridens acuit, Martisque favore fruuntur.
        Abreptus pulchro caedum Lateranus amore
dum sequitur dextram, in medios penetraverat hostis.            
quem postquam florens aequali Lentulus aevo
conspexit nimium pugnae nimiumque cruoris
infestas inter non aequo Marte catervas
fata inritantem, nisu se concitat acri
immitemque Bagam, qui iam vicina ferebat            
vulnera pugnantis tergo, velocior hasta
occupat et socium duris se casibus addit.
tunc alacres arma adglomerant geminaque corusci
fronte micant: paribus fulgent capita ardua cristis.
actus in adversos casu (namque obuia ferre            
arma quis auderet, nisi quem deus ima colentum
damnasset Stygiae nocti?) praefracta gerebat
Syrticus excelso decurrens robora monte
et quatiens acer nodosi pondera rami
flagrabat geminae nequiquam caedis amore:            
'Non hic Aegates infidaque litora nautis,
o iuvenes, motumque novis sine Marte procellis
fortunam bello pelagus dabit. aequoris olim
victores, media sit qualis, discite, terra
bellator Libys, et meliori cedite regnis.'            
ac simul infesto Lateranum pondere truncae
arboris urgebat iungens convicia pugnae.
Lentulus huic frendens ira: 'Trasimennus in altos
ascendet citius collis, quam sanguine roret
iste pio ramus,' subsidensque ilia nisu            
conantis suspensa fodit. tum fervidus atro
pulmone exundat per hiantia viscera sanguis.
        Nec minus accensis in mutua funera dextris
parte alia campi saevit furor. altus Iertes
obtruncat Nerium. Rullo ditissimus arvi            
occumbis, generose Volunx, nec clausa repostis
pondera thesauris patrio nec regia quondam
praefulgens ebore et possessa mapalia soli
profuerunt. quid rapta iuvant, quid gentibus auri
numquam extincta sitis? modo quem Fortuna fovendo            
congestis opibus donisque refersit opimis,
nudum Tartarea portabit navita cumba.
        Iuxta bellator iuvenilibus Appius ausis
pandebat campum caede atque, ubi plurima virtus
nullique aspirare vigor, decus inde petebat.            
obuius huic Atlans, Atlans a litore Hibero,
nequiquam extremae longinquus cultor harenae,
impetit os hasta, leviterque e corpore summo
degustat cuspis generosum extrema cruorem.
intonuere minae, violentaque lumina flammis            
exarsere novis. furit et diffulminat omnem
obstantum turbam; at clausum sub casside vulnus
Martia commendat mananti sanguine membra.
tum vero aspiceres pavitantem et condere semet
nitentem sociis iuvenem, ceu tigride cerva            
Hyrcana cum pressa tremit, vel territa pennas
colligit accipitrem cernens in nube columba,
aut dumis subit, albenti si sensit in aethra
librantem nisus aquilam, lepus. ora citato
ense ferit, tum colla viri dextramque micantem            
demetit ac mutat successu saevior hostem.
        Stabat fulgentem portans in bella bipennem
Cinyphius socerique miser Magonis inire
optabat pugnam ante oculos spe laudis Isalcas,
Sidonia tumidus sponsa vanoque superbus            
foedere promissae post Dardana proelia taedae.
huic immittit atrox violentas Appius iras
conantique gravem fronti librare securim
altior insurgens galeam super exigit ictum.
at fragilis valido conamine solvitur ensis            
aere in Cinyphio, nec dispar sortis Isalcas
umbonem incerto detersit futtilis ictu.
tum quod humo haud umquam valuisset vellere saxum,
ni vires trux ira daret, contorquet anhelans
Appius et lapsu resupino in terga cadentem            
mole premit scopuli perfractisque ossibus urget.
vidit coniuncto miscens certamina campo
labentem socer, et lacrimae sub casside fusae
cum gemitu, rapidusque ruit: data foedera nuper
accendunt animos expectatique nepotes.            
iamque aderat clipeumque viri atque immania membra
lustrabat visu, propiorque a fronte coruscae
lux galeae saevas paulum tardaverat iras.
haud secus, e specula praeceps delatus opaca,
subsidens campo summissos contrahit artus,            
cum vicina trucis conspexit cornua tauri,
quamvis longa fames stimulet, leo: nunc ferus alta
surgentis cervice toros, nunc torva sub hirta
lumina miratur fronte ac iam signa moventem
et sparsa pugnas meditantem spectat harena.            
hic prior intorquens telum sic Appius infit:
'Si qua tibi pietas, ictum ne desere foedus
et generum comitare socer.' per tegmina velox
tunc aerisque moras laevo stetit hasta lacerto.
at contra non dicta Libys, sed fervidus hastam            
perlibrat, magni donum memorabile fratris,
caeso quam victor sub moenibus ille Sagunti
abstulerat Durio ac spectatae nobile pugnae
germano dederat portare in proelia pignus.
telum ingens perque arma viri perque ora, doloris            
adiutum nisu, letalem pertulit ictum,
exanguesque viri conantis vellere ferrum
in vulnus cecidere manus. iacet aequore nomen
clarum Maeonio atque Italae pars magna ruinae
Appius. intremuere lacus, corpusque refugit            
contractis Trasimennus aquis: telum ore cruento
expirans premit atque admorsae immurmurat hastae.
        Nec fati melior Mamercus corpore toto
exsolvit poenas nulli non saucius hosti.
namque per adversos, qua Lusitana ciebat            
pugnas dira manus, raptum cum sanguine caesi
signiferi magna vexillum mole ferebat
et trepida infelix revocabat signa suorum.
sed furiata cohors ausisque accensa superbis
quodcumque ipsa manu gestabat missile, quicquid            
praebebat tellus sparsis vix pervia telis
iniecit pariter, pluresque in corpore nullum
invenere locum perfossis ossibus hastae.
        Advolat interea fraterni vulneris ira
turbatus Libyae ductor, visoque cruore,            
num lateri cuspis, num toto pondere telum
sedisset, fratremque amens sociosque rogabat.
utque metum leti procul et leviora pavore
cognovit, proprio tectum gestamine praeceps
ex acie rapit et tutis a turbine pugnae            
constituit castris. medicas hinc ocius artes
et senioris opem Synhali vocat. unguere vulnus
herbarum hic sucis ferrumque e corpore cantu
exigere et somnum tacto misisse chelydro
anteibat cunctos, nomenque erat inde per urbes            
perque Paraetoniae celebratum litora Syrtis.
ipse olim antiquo primum Garamanticus Hammon
scire pater dederat Synhalo morsusque ferarum
telorumque gravis ictus sedare medendo.
atque is deinde suo moriens caelestia dona            
monstravit nato, natusque heredis honori
tramisit patrias artis. quem deinde secutus
haud levior fama Synhalus Garamantica sollers
monstrata augebat studio multaque vetustum
Hammonis comitem numerabat imagine patrem.            
tum proavita ferens leni medicamina dextra
ocius, intortos de more astrictus amictus,
mulcebat lympha purgatum sanguine vulnus.
at Mago, exuvias secum caesique volutans
hostis mente necem, fraternas pectore curas            
pellebat dictis et casum laude levabat:
'Parce metu, germane. meis medicamina nulla
adversis maiora feres: iacet Appius hasta
ad manis pulsus nostra. si vita relinquat,
sat nobis actum est: sequar hostem laetus ad umbras.'            
        Quae dum turbatos avertunt aequore campi
ductores valloque tenent, ex agmine Poenum
cedentem consul tumulo speculatus ab alto
atque atram belli castris se condere nubem,
turbidus extemplo trepidantis milite maesto            
invadit cuneos subitoque pavore relaxat
iam rarescentis acies. tum voce feroci
poscit ecum ac mediae ruit in certamina vallis.
sic ubi torrentem crepitanti grandine nimbum
inlidit terris molitus Iuppiter altas            
fulmine nunc Alpes, nunc mixta Ceraunia caelo,
intremuere simul tellus et pontus et aether,
ipsaque commoto quatiuntur Tartara mundo.
incidit attonitis inopino turbine Poenis
haud secus improvisa lues, gelidusque sub ossa            
pervasit miseris conspecti consulis horror.
it medius ferroque ruens densissima latum
pandit iter. clamor vario discrimine vocum
fert belli rabiem ad superos et sidera pulsat,
ceu pater Oceanus cum saeva Tethye Calpen            
Herculeam ferit atque exesa in viscera montis
contortum pelagus latrantibus ingerit undis:
dant gemitum scopuli, fractasque in rupibus undas
audit Tartessos latis distermina terris,
audit non parvo divisus gurgite Lixus.            
        Ante omnis iaculo tacitas fallente per auras
occumbit Bogus, infaustum qui primus ad amnem
Ticini rapidam in Rutulos contorserat hastam.
ille sibi longam Clotho turbamque nepotum
crediderat vanis deceptus in alite signis.            
sed non augurio Parcarum impellere metas
concessum cuiquam: ruit inter tela cruentis
suspiciens oculis caelum superosque reposcit
tempora promissae media iam morte senectae.
nec Bagaso exultare datum aut impune relictum            
consulis ante oculos vita spoliasse Libonem.
laurigeris decus illud avis navaque iuventa
florebat, sed Massylus succiderat ensis
pubescente caput mala, properoque virentis
delerat leto bellator barbarus annos.            
Flaminium implorasse tamen iam morte suprema
haud frustra fuit. avulsa est nam protinus hosti
ore simul cervix: iuvit punire feroci
victorem exemplo et monstratum reddere letum.
        Quis deus, o Musae, paribus tot funera verbis            
evolvat, tantisque umbris in carmine digna
quis lamenta ferat? certantis laude cadendi
primaevos iuvenes mortisque in limine cruda
facta virum et fixis rabiem sub pectore telis?
sternitur alternus vastis concursibus hostis,            
nec spoliare vacat praedaeque advertere mentem.
urget amor caedum, clausis dum detinet hostem
fraternum castris vulnus, funditque ruitque
nunc iaculis, nunc ense, modo inter milia consul
bellantum conspectus equo, modo Marte feroci            
ante aquilas et signa pedes. fluit impia rivis
saguineis vallis, tumulique et concava saxa
armorum sonitus flatusque imitantur equorum.
        Miscebat campum, membrorum in proelia portans
celsius humano robur, visaque paventis            
mole gigantei vertebat corporis alas
Othrys Marmarides: lati super agmen utrumque
ingens tollebant umeri caput, hirtaque torvae
frontis caesaries et crinibus aemula barba
umbrabat rictus; squalore hinc hispida diro            
et villosa feris horrebant pectora saetis.
aspirare viro propioremque addere Martem
haud ausum cuiquam. laxo ceu belua campo
incessebatur tutis ex agmine telis.
tandem vesanos palantum in terga ferenti            
cum fremitu vultus tacita per nubila penna
intravit torvum Gortynia lumen harundo
avertitque virum. fugientis ad agmina consul
intorquet tergo iaculum, quod tegmine nudas
inrupit costas hirtoque a pectore primum            
mucronem ostendit. rapidus convellere temptat
qua nasci ferrum fulgenti cuspide cernit,
donec abundanter defuso sanguine late
procubuit moriens et telum vulnere pressit.
spiritus exundans vicinum pulvere moto            
perflavit campum et nubem dispersit in auras.
        Nec minor interea tumulis silvisque fremebat
diversis Mavors, variaque per ardua pugna
et saxa et dumi rorantes caede nitebant.
exitium trepidis letique et stragis acerbae            
causa Sychaeus erat. Murranum ille eminus hasta
perculerat, quo non alius, cum bella silerent,
dulcius Oeagrios pulsabat pectine nervos.
occubuit silva in magna patriosque sub ipso
quaesivit montis leto ac felicia Baccho            
Aequana et Zephyro Surrentum molle salubri.
addiderat misero comitem pugnaeque ferocis
gaudebat tristi victor novitate Sychaeus.
palantis nam dum sequitur, pervaserat altam
in silvam et priscae reclinis ab ictibus ulmi            
terga tuebatur trunco frustraque relictos
Tauranus comites suprema voce ciebat.
transegit iuvenem ac perfossis incita membris
haesit in opposito cuspis Sidonia ligno.
        Quid vobis, quaenam ira deum, vel mente sinistra            
quae sedit formido, viri? qui Marte relicto
ramorum quaesistis opem. non aequus in artis
nimirum rebus suasor metus. arguit asper
exitus eventu pravi consulta timoris.
annosa excelsos tendebat in aethera ramos            
aesculus, umbrosum magnas super ardua silvas
nubibus insertans altis caput, instar (aperto
si staret campo) nemoris, lateque tenebat
frondosi nigra tellurem roboris umbra.
par iuxta quercus longum molita per aevum            
vertice canenti proferre sub astra cacumen
diffusas patulo laxabat stipite frondes
umbrabatque coma summi fastigia montis.
huc Hennaea cohors, Triquetris quam miserat oris
rex, Arethusa, tuus, defendere nescia morti            
dedecus et mentem nimio mutata pavore
certatim sese tulit ascendensque vicissim
pressit nutantis incerto pondere ramos.
mox alius super atque alius consistere tuto
dum certant, pars excussi (nam fragmine putri            
ramorum et senio male fida fefellerat arbor),
pars trepidi celso inter tela cacumine pendent.
turbatos una properans consumere peste
corripit aeratam iam dudum in bella bipennem,
deposito clipeo mutatus tela, Sychaeus.            
incumbunt sociae dextrae, magnoque fragore
pulsa gemit crebris succumbens ictibus arbos.
fluctuat infelix concusso stipite turba,
ceu, Zephyrus quatit antiquos ubi flamine lucos,
fronde super tremuli vix tota cacuminis haerens            
iactatur nido pariter nutante volucris.
procubuit tandem multa devicta securi
suffugium infelix miseris et inhospita quercus
elisitque virum spatiosa membra ruina.
        Inde aliae cladum facies. contermina taedis            
conlucet rapidoque involvitur aesculus igni.
iamque inter frondes arenti robore gliscens
verticibus saevis torquet Vulcanus anhelos
cum fervore globos flammarum et culmina torret.
nec tela interea cessant. semusta gementum            
atque amplexa cadunt ardentis corpora ramos.
        Haec inter miseranda virum certamina consul
ecce aderat volvens iram exitiumque Sychaeo.
at iuvenis dubio tantae discrimine pugnae
occupat eventum telo temptare priorem.            
cui medio leviter clipeo stetit aeris in ora
cuspis et oppositas vetita est tramittere crates.
sed non et consul misso concredere telo
fortunam optatae caedis parat, at latus ense
haurit: nec crudae tardarunt tegmina parmae.            
labitur infelix atque adpetit ore cruento
tellurem expirans. tum diffundente per artus
frigore se Stygio manantem in viscera mortem
accipit et longo componit lumina somno.
        Atque ea dum variis permixtus tristia Mavors            
casibus alternat, iam castris Mago relictis,
iam Libyae ductor properantia signa citato
raptabant cursu et cessata reponere havebant
tempora caede virum ac multo pensare cruore.
it globus intorquens nigranti turbine nubem            
pulveris, et surgit sublatis campus harenis,
quaque ferens gressum flectit vestigia ductor,
undanti circum tempestas acta procella
volvitur atque altos operit caligine montis.
occubuere femur Fontanus, Buta canorum            
transfixi guttur, pressoque e vulnere cuspis
prospexit terga. hunc tristes luxere Fregellae
multiplicem proavis, hunc mater Anagnia flevit.
haud dispar fortuna tibi, Laevine, sed auso
non eadem. neque enim Tyrio concurrere regi            
temptas, sed lectus par ad certamen Ithemon
Autololum moderator erat; quem poplite caeso
dum spoliat, gravis immiti cum turbine costas
fraxinus inrupit, conlapsaque membra sub ictu
hoste super fuso subita cecidere ruina.            
        [Nec Sidicina cohors defit. Viriasius armat
mille viros, nulli victus vel ponere castra
vel iunxisse ratem duroque resolvere muros
ariete et in turrim subitos immittere pontis.]
                                *                                                 
        Quem postquam Libyae ductor virtute feroci
exultare videt (namque illi vulnere praeceps
terga dabat levibus diffisus Arauricus armis),
acrius hoc, pulchro Mavorte accensus in iram
et dignum sese ratus in certamina saevo
comminus ire viro, referenti e corpore telum            
advolat et fodiens pectus: 'Laudande laborum,
quisquis es, haud alia decuit te occumbere dextra.
ad manis leti perfer decus. Itala gentis
ni tibi origo foret, vita donatus abires.'
hinc Fadum petit et veterem bellare Labicum,            
cui Siculis quondam terris congressus Hamilcar
clarum spectato dederat certamine nomen.
immemor annorum seniumque oblitus in arma
ille quidem cruda mente et viridissimus irae
ibat, sed vani frigentem in Marte senectam            
prodebant ictus: stipula crepitabat inani
ignis iners cassamque dabat sine robore flammam.
quem postquam accepit patrio monstrante superbum
armigero Poenum ductor, 'Certamina primae
hic lue nunc' inquit 'pugnae: te notus Hamilcar            
hac trahit ad manis dextra.' tum librat ab aure
intorquens iaculum et versantem in vulnere sese
transigit. extracta foedavit cuspide sanguis
canitiem et longos finivit morte labores.
nec minus Herminium primis obtruncat in armis,            
adsuetum, Trasimenne, tuos praedantibus hamis
exhaurire lacus patriaeque alimenta senectae
ducere suspenso per stagna iacentia lino.
interea exanimem maesti super arma Sychaeum
portabant Poeni corpusque in castra ferebant.            
quos ubi conspexit tristi clamore ruentis
ductor, praesago percussus pectora luctu,
'Quinam' inquit 'dolor, o socii, quemve ira deorum
eripuit nobis? num te, dulcedine laudis
flagrantem et nimio primi Mavortis amore            
atra, Sychaee, dies properato funere carpsit?'
utque dato gemitu lacrimae adsensere ferentum
et dictus pariter caedis maerentibus auctor,
'Cerno' ait 'adverso pulchrum sub pectore vulnus
cuspidis Iliacae. dignus Carthagine, dignus            
Hasdrubale ad manis ibis, nec te optima mater
dissimilem lugebit avis, Stygiave sub umbra
degenerem cernens noster vitabit Hamilcar.
at mihi Flaminius, tam maesti causa doloris,
morte sua minuat luctus. haec pompa sequetur            
exequias, seroque emptum volet impia Roma
non violasse mei corpus mucrone Sychaei.'
        Sic memorans torquet fumantem ex ore vaporem,
iraque anhelatum proturbat pectore murmur,
ut multo accensis fervore exuberat undis            
clausus ubi exusto liquor indignatur aeno.
tum praeceps ruit in medios solumque fatigat
Flaminium incessens. nec dicto segnius ille
bella capessebat, propiorque insurgere Mavors
coeperat, et campo iunctus iam stabat uterque,            
cum subitus per saxa fragor, motique repente,
horrendum, colles et summa cacumina totis
intremuere iugis. nutant in vertice silvae
pinifero fractaeque ruunt super agmina rupes.
immugit penitus convulsis ima cavernis            
dissiliens tellus nec parvos rumpit hiatus,
atque umbras late Stygias immensa vorago
faucibus ostendit patulis, manesque profundi
antiquum expavere diem. lacus ater in altos
sublatus montis et sede excussus avita            
lavit Tyrrhenas ignota aspergine silvas.
iamque eadem populos magnorumque oppida regum
tempestas et dira lues stravitque tulitque.
ac super haec reflui pugnarunt montibus amnes,
et retro fluctus torsit mare. monte relicto            
Apenninicolae fugere ad litora Fauni.
pugnabat tamen (heu belli vecordia!) miles,
iactatus titubante solo, tremebundaque tela,
subducta tellure ruens, torquebat in hostem,
donec pulsa vagos cursus ad litora vertit            
mentis inops stagnisque inlata est Daunia pubes.
quis consul terga increpitans (nam turbine motae
ablatus terrae inciderat): 'Quid deinde, quid, oro,
restat, io, profugis? vos en ad moenia Romae
ducitis Hannibalem, vos in Tarpeia Tonantis            
tecta faces ferrumque datis. sta, miles, et acris
disce ex me pugnas, vel si pugnare negatum,
disce mori. dabit exemplum non vile futuris
Flaminius. ne terga Libys, ne Cantaber umquam
consulis aspiciat. solus, si tanta libido            
est vobis rabiesque fugae, tela omnia solus
pectore consumo et moriens fugiente per auras
hac anima vestras revocabo ad proelia dextras.'
        Dumque ea commemorat densosque obit obuius hostis,
advolat ora ferus mentemque Ducarius. acri            
nomen erat gentile viro, fusisque catervis
Boiorum quondam patriis antiqua gerebat
vulnera barbaricae mentis, noscensque superbi
victoris vultus 'Tune' inquit 'maximus ille
Boiorum terror? libet hoc cognoscere telo,            
corporis an tanti manet de vulnere sanguis.
nec vos paeniteat, populares, fortibus umbris
hoc mactare caput: nostros hic curribus egit
insistens victos alta ad Capitolia patres.
ultrix hora vocat.' pariter tunc undique fusis            
obruitur telis, nimboque ruente per auras
contectus nulli dextra iactare reliquit
Flaminium cecidisse sua. nec pugna perempto
ulterior ductore fuit. namque agmine denso
primores iuvenum, laeva ob discrimina Martis            
infensi superis dextrisque et cernere Poenum
victorem plus morte rati, super ocius omnes
membra ducis stratosque artus certamine magno
telaque corporaque et non fausto Marte cruentas
iniecere manus. sic densi caedis acervo            
ceu tumulo texere virum. tum, strage per undas
per silvas sparsa perque altam sanguine vallem,
in medias fratre invectus comitante catervas
caesorum iuvenum Poenus 'Quae vulnera cernis,
quas mortes!' inquit 'premit omnis dextera ferrum,            
armatusque iacet servans certamina miles.
hos, en, hos obitus nostrae spectate cohortes!
fronte minae durant, et stant in vultibus irae.
et vereor, ne, quae tanta creat indole tellus
magnanimos fecunda viros, huic fata dicarint            
imperium, atque ipsis devincat cladibus orbem.'
        Sic fatus cessit nocti; finemque dedere
caedibus infusae subducto sole tenebrae.