12.

Iam terra glaciale caput fecundaque nimbis
tempora et austrifero nebulosam vertice frontem
immitis condebat Hiems, blandisque salubre
ver Zephyris tepido mulcebat rura sereno.
prorumpit Capua Poenus vicinaque late            
praemisso terrore quatit, ceu condita bruma,
dum Riphaea rigent Aquilonis flamina, tandem
evolvit serpens arcano membra cubili
et spondente die novus emicat atque coruscum
fert caput et saniem sublatis faucibus efflat.            
at Libyci ducis ut fulserunt signa per agros,
desolata metu cuncta, et suadente pavore
vallo se clausere simul trepidique salutis
expectant ipsis metuentes moenibus hostem.
      Sed non ille vigor qui ruptis Alpibus arma            
intulerat dederatque vias Trebiaque potitus
Maeonios Italo sceleravit sanguine fluctus
tunc inerat. molli luxu madefacta meroque
~inlecebris somni torpentia membra fluebant.
quis gelidas suetum noctes thorace gravatis            
sub Iove non aequo trahere et tentoria saepe
spernere, ubi hiberna ruerent cum grandine nimbi,
ac ne nocte quidem clipeive ensesue reposti,
non pharetrae aut iacula, et pro membris arma fuere,
tum grave cassis onus maioraque pondera visa            
parmarum ac nullis fusae stridoribus hastae.
      Prima instaurantem sensit certamina mitis
Parthenope, non dives opum, non spreta vigoris,
sed portus traxere ducem secura volentem
aequora, quae peteret veniens Carthagine puppis.            
Sirenum dedit una suum (memorabile) nomen            
Parthenope muris Acheloias, aequore cuius
regnavere diu cantus, cum dulce per undas
exitium miseris caneret non prospera nautis.
nunc molles urbi ritus atque hospita Musis            
otia et exemptum curis gravioribus aevum.
haec pone adgressus (nam frontem clauserat aequor)            
moenia non ullas valuit perfringere Poenus
tota mole vias frustraque inglorius ausi
pulsavit quatiens obstructas ariete portas.            
stabat Cannarum Graia ad munimina victor
nequiquam et cautae mentis consulta probabat
eventu, qui post Dauni stagnantia regna
sanguine Tarpeias ire abstinuisset ad arces.
'En, qui nos segnes et nescire addere cursum            
factis iactastis, quod vobis scandere nuper
non acie ex ipsa concessum moenia Romae,
intrate atque epulas promissas sede Tonantis
his, quae Graia manus defendit, reddite tectis.'
talia iactabat famaeque pudore futurae,            
inritus incepti prima si absisteret urbe,
audebat cuncta atque acuebat fraudibus enses.
sed subitae muris flammae totoque fluebant
aggeris anfractu tela improvisa per auras.
haud secus, occuluit saxi quo vertice fetus            
ales fulva Iovis, tacito si ad culmina nisu
evasit serpens terretque propincus hiatu,
illa hostem rostro atque adsuetis fulmina ferre
unguibus incessens nidi circumvolat orbem.
      Tandem ad vicinos Cumarum vertere portus            
defessus subiit varioque lacessere motu
fortunam et famae turbando obstare sinistrae.
sed custos urbi Gracchus tutela vel ipsis
certior arcebat muris iterumque sedere
portis atque aditus iterum sperare vetabat.            
lustrat inops animi rimaturque omnia circum
alite vectus equo rursusque hortatibus infit
laudum agitare suos: 'Pro di, quis terminus' inquit
'ante urbes standi Graias, oblite tuorum
factorum miles? quis erit modus? Alpibus astat            
nimirum maior moles, et scandere caelum
pulsantis iubeo scopulos. quamquam altera detur
si similis tellus, aliaeque repente sub astra
exsurgant rupes, non ibis et arduus arma
me ducente feres? tene heu Cumanus hiantem            
agger adhuc murusque tenet Gracchusve, moveri
non ausus portis? parvo in discrimine cerno
                        . . . . . . . . . . .                                                
an vobis gentes quaecumque labore parastis
casu gesta putent? per vos Tyrrhena faventum
stagna deum, per ego et Trebiam cineresque Sagunti            
obtestor, dignos iam vosmet reddite vestra
quam trahitis fama et revocate in pectora Cannas.'
      Sic ductor fessas luxu attritasque secundis
erigere et verbis temptabat sistere mentes.
atque hic perlustrans aditus fulgentia cernit            
arcis templa iugo, quorum tum Virrius, altae
immitis ductor Capuae, primordia pandit.
'Non est hoc' inquit 'nostri, quod suspicis, aevi:
maiores fecere manus. cum regna timeret
Dictaei regis (sic fama est) linquere terras            
Daedalus invenit nec toto signa sequenti
orbe dare, aetherias aliena tollere in auras
ausus se penna atque homini monstrare volatus.
suspensum hic librans media inter nubila corpus
enavit superosque novus conterruit ales.            
natum etiam docuit falsae sub imagine plumae
attemptare vias volucrum, lapsumque solutis
pennarum remis et non felicibus alis
turbida plaudentem vidit freta. dumque dolori
indulget subito motis ad pectora palmis,            
nescius heu planctu duxit moderante volatus.
hic pro nubivago gratus pia templa meatu
instituit Phoebi atque audacis exuit alas.'
      Virrius haec: sed enim ductor numerabat inertis
atque actos sine Marte dies ac stare pudebat.            
ingemit adversis respectansque inrita tecta
urbe Dicarchea parat exsatiare dolorem.
hic quoque nunc pelagus, nunc muri saxea moles
officit audenti defensantumque labores.
dumque tenet socios dura atque obsaepta viarum            
rumpere nitentis lentus labor, ipse propinqua
stagnorum terraeque simul miracula lustrat.
      Primores adsunt Capuae: docet ille, tepentes
unde ferant nomen Baiae, comitemque dedisse
Dulichiae puppis stagno sua nomina monstrat.            
ast hic Lucrino mansisse vocabula quondam
Cocyti memorat medioque in gurgite ponti
Herculeum commendat iter, qua discidit aequor
Amphitryoniades armenti victor Hiberi.
ille, olim populis dictum Styga, nomine verso            
stagna inter celebrem nunc mitia monstrat Avernum:
tum tristi nemore atque umbris nigrantibus horrens
et formidatus volucri letale vomebat
suffuso virus caelo Stygiaque per urbes
religione sacer saevum retinebat honorem.            
huic vicina palus (fama est Acherontis ad undas
pandere iter) caecas stagnante voragine fauces
laxat et horrendos aperit telluris hiatus
interdumque novo perturbat lumine manis.
at iuxta caligantis longumque per aevum            
infernis pressas nebulis pallente sub umbra
Cimmerias iacuisse domos noctemque profundam
Tartareae narrant urbis. tum sulphure et igni
semper anhelantis coctoque bitumine campos
ostentant. tellus, atro exundante vapore            
suspirans ustisque diu calefacta medullis,
aestuat et Stygios exhalat in aera flatus;
~parturit et tremulis metuendum exsibilat antris,
interdumque, cavas luctatus rumpere sedis
aut exire fretis, sonitu lugubre minaci            
Mulciber immugit lacerataque viscera terrae
mandit et exesos labefactat murmure montis.
tradunt Herculea prostratos mole Gigantas
tellurem iniectam quatere, et spiramine anhelo
torreri late campos, quotiensque minantur            
rumpere compagem impositam, expallescere caelum.
apparet Prochyte saevum sortita Mimanta,
apparet procul Inarime, quae turbine nigro
fumantem premit Iapetum flammasque rebelli
ore eiectantem et, si quando evadere detur,            
bella Iovi rursus superisque iterare volentem.
monstrantur Vesuvina iuga atque in vertice summo
depasti flammis scopuli stratusque ruina
mons circum atque Aetnae fatis certantia saxa.
necnon Misenum servantem Idaea sepulcro            
nomina et Herculeos videt ipso in litore Baulos:
miratur pelagique minas terraeque labores.
      Quae postquam perspecta viro, regressus ad altos
inde Pheretiadum muros, frondentia laeto
palmite devastat Nysaea cacumina Gauri.            
hinc ad Chalcidicam transfert citus agmina Nolam.
campo Nola sedet crebris circumdata in orbem
turribus et celso facilem tutatur adiri
planitiem vallo, sed, qui non turribus arma
defendenda daret, verum ultro moenia dextra            
protegeret, Marcellus opem auxiliumque ferebat.
isque ubi Agenoream procul adventare per aequor
et ferri ad muros nubem videt, 'Arma, cruentus
hostis adest, capite arma, viri' clamatque capitque.
circumstant rapidi iuvenes aptantque frementi            
sanguineas de more iubas. sonat inde, citato
agmina disponens passu: 'Tu limina dextrae
servabis portae, Nero; tu converte cohortes
ad laevam patrias et Larinatia signa,
clarum Volscorum, Tulli, decus. ast ubi iusso,            
per tacitum ruptis subita vi fundite portis
telorum in campos nimbum. ferar ipse revulsa
in medios equitumque traham certamina porta.'
      Dumque ea Marcellus, iam claustra revellere Poeni
et scalis spretis temptabant rumpere muros.            
insonuere tubae passim clamorque virorum
hinnitusque, simul litui raucoque tumultu
cornua et in membris concussa furentibus arma.
fertur acerba lues disiectis incita portis
effusaeque ruunt inopino flumine turmae,            
improbus ut fractis exundat molibus amnis,
propulsum ut Borea scopulis impingitur aequor,
ut rupto terras invadunt carcere venti.
nec torrente Libys viso armorumque virumque
deiectus spe stare valet. dux Dardanus instat            
attonito, praegressus equo, tergisque ruentum
incumbens hasta socios nunc voce fatigat:
'Perge, age, fer gressus. dexter deus, horaque nostra est.
hac iter ad muros Capuae,' nunc rursus in hostem
conversus: 'Sta. quo raperis? non terga tuorum,            
te, ductor Libyae, increpito: sta. campus et arma
et Mars in manibus. dimitto e caede cohortes:
spectemur soli. Marcellus proelia posco.'
sic rector Latius, iuvenique invadere pugnam
Barcaeo suadebat honor pretiumque pericli.            
      Sed non haec placido cernebat pectore Iuno
coeptoque avertit suprema in fata ruentem.
sistere perculsos ille et revocare laborat:
'Talesne e gremio Capuae tectisque sinistris
egredimur? state, o miseri, quis gloria summa            
dedecori est. nil vos hodie, mihi credite, terga
vertentis fidum expectat. meruistis ut omnis
ingruat Ausonia, et saevo Mavorte parastis
ne qua spes fusos pacis vitaeque maneret.'
vincebat clamore tubas vocisque vigore            
quamvis obstructas saevus penetrabat in auris.
      Polydamanteis iuvenis Pedianus in armis
bella agitabat atrox Troianaque semina et ortus
atque Antenorea sese de stirpe ferebat,
haud levior generis fama sacroque Timavo            
gloria et Euganeis dilectum nomen in oris.
huic pater Eridanus Venetaeque ex ordine gentes
atque Apono gaudens populus, seu bella cieret
seu Musas placidus doctaeque silentia vitae
mallet et Aonio plectro mulcere labores,            
non ullum dixere parem, nec notior alter
Gradivo iuvenis nec Phoebo notior alter.
qui postquam, effusis urgens vestigia frenis
Poenorum, iuxta galeam atque insigne perempti
agnovit spolium Pauli (puer illa gerebat            
non parvo laetus ductoris munere Cinyps,
dilectus Poeno Cinyps, quo gratior ora
non fuit ac nulla nituit plus fronte decoris:
quale micat semperque novum est quod Tiburis aura
pascit ebur, vel qui miro candoris honore            
lucet in aure lapis rubris advectus ab undis.)--
quem postquam egregium cristis et casside nota
fulgentem extremo Pedianus in agmine vidit,
ceu subita ante oculos Pauli emersisset imago
sedibus infernis amissaque posceret arma,            
invadit frendens: 'Tune, ignavissime, sacri
portabis capitis, quae non sine crimine vester
invidiaque deum gestaret tegmina ductor?
en Paulus.' vocat inde viri ad spectacula manis
et fugientis agit costis penetrabile telum.            
tum delapsus equo galeam atque insignia magni
consulis abrumpit dextra spoliatque nitentem.
solvitur omne decus leto, niveosque per artus
it Stygius color et formae populatur honores.
ambrosiae cecidere comae, violataque cervix            
marmoreum in iugulum collo labente recumbit.
haud secus Oceano rediens Cythereius ignis,
cum sese Veneri iactat splendore refecto,
si subita invadat nubes, hebetatur et atris
decrescens tenebris languentia lumina condit.            
ipse etiam rapta Pedianus casside nudos
attonitus stupet ad vultus irasque coercet.
tum galeam magno socium clamore reportans
immitem quatiebat ecum, spumantia saevo
frena cruentantem morsu. cui turbidus armis            
obuia Marcellus rapido tulit ora tumultu
adgnoscensque decus 'Macte o virtutis avitae,
macte Antenoride! nunc' inquit 'rapta petamus,
quod superest, Libyci ductoris tegmina,' et ardens
terrificis saevam fundit stridoribus hastam.            
nec forsan voti vanus foret, obuia ni vis
Gestaris opposito tenuisset corpore telum.
qui dum vicinis ductorem protegit armis,
transabiit non hunc sitiens gravis hasta cruorem
ingentisque minas mutata morte peregit.            
avehitur raptim ductor discrimine leti
turbatus cursumque furens ad castra capessit.
      Iamque fugae immodicus tendit certamine gressum
praecipitem versis Poenorum exercitus armis.
adsequitur telis hostis, longasque viritim            
exsatiant iras cladum caeloque cruentos
certatim ostentant et dis ultoribus enses.
ille dies primus docuit, quod credere nemo
auderet superis, Martis certamine sisti
posse ducem Libyae. raptant currusque virosque            
Massylamque feram, et vivis avulsa reportant
tegmina bellantum atque abeunt, sub cuspide terga
contenti vidisse ducis. tum Martis adaequant
Marcellum decori: graditur comitante triumpho
maior quam ferret cum victor opima Tonanti.            
      Inde furens, postquam vallo vix depulit hostem,
ductor Agenoreus 'Quando hanc quantoque cruore
hostili labem eluerim? mea terga videre
contigit Ausoniae? mene,' inquit 'summe deorum,
post Trebiam statuis tam turpi funere dignum?            
vosque, invicta diu, nunc heu sine Marte iuventus,
debellata bonis Capuae, non degener ipse
gestorum Ausoniis verti victricia signa:
vobis terga dedi. vidi, cum ad bella vocarem,
non secus atque Italo fugere a ductore paventis.            
quid relicum prisci Martis tibi, qui dare terga
me revocante potes?' fundebat talia Poenus.
at Latiae sese Nolana ad moenia turmae
portantes spolia insigni clamore ferebant.
      At consueta gravis per longum audire suorum            
eventus Roma et numquam recreata secundis,
adlato tandem faustae certamine pugnae
erigitur primoque deum se munere tollit.
ante omnis pigra in Martem fugiensque laborum,
dum bellum tonat, et sese furata iuventus            
dat poenas latebrae. tum, qui dulcedine vitae
invenere dolos iurataque foedera Poeno
corrupere, notant et purgant crimine gentem.
punitur patriam meditati linquere terram
consilium infelix scelerataque culpa Metelli.            
talia corda virum. sed enim nec femina cessat
mente aequare viros et laudis poscere partem.
omnis, prae sese portans capitisque manusque
antiquum decus ac derepta monilia collo,
certatim matrona ruit belloque ministrant.            
haud tanta cessisse viros in tempore tali
laudis sorte piget, factoque in saecula ituro
laetantur tribuisse locum. tum celsa senatus
subsequitur turba. in medium certamine magno
privatae cumulantur opes. nudare penatis            
ac nihil arcanos vitae melioris ad usus
seposuisse iuvat. coit et sine nomine vulgus.
corpore sic toto ac membris Roma omnibus usa,
exanguis rursus tollebat ad aethera vultus.
      Addunt spem miseris dulcem Parnasia Cirrha            
portantes responsa viri. nam laeta ferebant
exaudisse adytis, sacra cum voce tonaret
antrum et mugiret Phoebo iam intrata sacerdos:
'Solvite, gens Veneris, gravioris corde timores:
adversa et quicquid duri sub Marte manebat            
exhaustum est vobis. restant leviora laborum
et sine pernicie terror. dis vota precesque
ferte modo et tepidos aris libate cruores,
neu date terga malis. aderit Gradivus, et ipse
Delius avertet propiora pericula vates            
Troianos notus semper minuisse labores.
sed vero, sed enim ante omnis altaria fument
centum festa Iovi: centum cadat hostia cultris.
ille trucem belli nubem saevasque procellas
in Libyam violentus aget: spectabitis ipsi            
aegida turbato quatientem in proelia mundo.'
atque ea Parnasi postquam clamata sub antris
adlatum, vulgique deus pervenit ad auris,
in Capitolinas certatim scanditur arces,
sternunturque Iovi et delubrum sanguine honorant;            
tum paeana canunt responsaque fida precantur.
      Interea adsuetis senior Torquatus in armis
Sardoas patrio quatiebat milite terras.
namque ortum Iliaca iactans ab origine nomen
in bella Hampsagoras Tyrios renovata vocarat.            
proles pulchra viro nec tali digna parente
Hostus erat, cuius fretus fulgente iuventa
ipse asper paci crudos sine viribus annos
barbarici studio ritus refovebat in armis.
isque ubi Torquatum raptim properata ferentem            
signa videt pugnaeque avidas accedere dextras,
fraude loci nota latebrosa per avia saltus
evolat et provisa fugae compendia captans
virgulta tegitur valle ac frondentibus umbris.
      Insula fluctisono circumvallata profundo            
fastigatur aquis compressaque gurgite terras
enormis cohibet nudae sub imagine plantae:
inde Ichnusa prius Grais memorata colonis.
mox Libyci Sardus generoso sanguine fidens
Herculis ex sese mutavit nomina terrae.            
adfluxere etiam et sedes posuere coactas
dispersi pelago post eruta Pergama Teucri.
nec parvum decus, advecto cum classe paterna
agmine Thespiadum, terris, Iolae, dedisti.
fama est, cum laceris Actaeon flebile membris            
supplicium lueret spectatae in fonte Dianae,
attonitum novitate mali fugisse parentem
per freta Aristaeum et Sardoos isse recessus.
Cyrenen monstrasse ferunt nova litora matrem.
serpentum tellus pura ac viduata venenis,            
sed tristis caelo et multa vitiata palude.
qua videt Italiam, saxoso torrida dorso
exercet scopulis late freta pallidaque intus
arva coquit nimium, Cancro fumantibus Austris.
cetera propensae Cereris nutrita favore.            
      Hoc habitu terrae nemorosa per invia crebro
Torquatum eludens Hostus Sidonia pugnae
tela expectabat sociosque laboris Hiberos.
qui postquam appulsis animos auxere carinis,
haud mora: prorumpit latebris, adversaque late            
agmina inhorrescunt, longumque coire videtur
et conferre gradum. media intervalla patentis
corripiunt campi properatis eminus hastis,
donec ad expertos enses, fidissima tela,
perventum. dira inde lues: caeduntque caduntque            
alternique animas saevo in mucrone relincunt.
      Non equidem innumeras caedes totque horrida facta
sperarim tanto digne pro nomine rerum
pandere nec dictis bellantum aequare calorem.
sed vos, Calliope, nostro donate labori            
nota parum magni longo tradantur ut aevo
facta viri, et meritum vati sacremus honorem.
Ennius, antiqua Messapi ab origine regis,
miscebat primas acies, Latiaeque superbum
vitis adornabat dextram decus. hispida tellus            
miserunt Calabri: Rudiae genuere vetustae,
nunc Rudiae solo memorabile nomen alumno.
is prima in pugna (vates ut Thracius olim,
infestam bello quateret cum Cyzicus Argo,
spicula deposito Rhodopeia pectine torsit)            
spectandum sese non parva strage virorum
fecerat, et dextrae gliscebat caedibus ardor.
advolat aeternum sperans fore pelleret Hostus
si tantam labem, ac perlibrat viribus hastam.
risit nube sedens vani conamina coepti            
et telum procul in ventos dimisit Apollo,
ac super his: 'Nimium iuvenis nimiumque superbi
sperata hausisti. sacer hic ac magna sororum
Aonidum cura est et dignus Apolline vates.
hic canet inlustri primus bella Itala versu            
attolletque duces caelo, resonare docebit
hic Latiis Helicona modis nec cedet honore
Ascraeo famave seni.' sic Phoebus, et Hosto
ultrix per geminum transcurrit tempus harundo.
vertuntur iuvenis casu perculsa per agros            
agmina, et effusae pariter dant terga catervae.
tum pater audita nati nece turbidus irae
barbaricum atque immane gemens transfigit anhelum
pectus et ad manis urget vestigia nati.
      At Libyae ductor, Marcello fractus et acri            
contusus pugna, campos damnarat et arma:
verterat ad miseras non aequi Martis Acerras.
inde, ubi permisit flammis atque ensibus urbem,
Nuceriae nihilo levior nec parcior ira
incussit sese atque aequavit moenia terrae.            
post Casilina sibi multum obluctatus iniquis
defendentum armis aegre reseraverat astu
limina et obsessis vitam pensaverat auro.
iamque in Dauniacos transfundens agmina campos
flectebat rabiem quo praeda vel ira vocasset.            
fumabat versis incensa Petilia tectis,
infelix fidei miseraeque secunda Sagunto,
at quondam Herculeam servare superba pharetram.
      Verterat et mentem Tyria ad conata Tarentus,
portisque intrarant Poeni. sed enim arce corusca,            
fisa loco, manus Ausoniae stipata sedebat.
hic, miranda movens, classem quae condita portu
astabat (namque angustis e faucibus aequor
erumpit scopulos inter patuloque recessu
infundit campis secretum gurgite pontum)--            
inclusas igitur, quibus haud enare dabatur
arce superposita, claustris maris extulit astu
perque aversa tulit portatas arva carinas.
lubrica roboreis aderant substramina plaustris,
atque recens caesi tergo prolapsa iuvenci            
aequoream rota ducebat per gramina puppim.
et iam per collis dumosque ad litus adacta
innabat pelago veniens sine remige classis.
      Nuntius interea vectis non more carinis
terrentem freta curarum fervoribus implet,            
dum procul Oebalios amet expugnare nepotes
et primus rostris sulcet navalibus arva,
adsessos Capuae muros: claustra ipsa revelli
portarum, ac totum miseris incurrere bellum.
linquit coepta ferox, pennasque addente pudore            
atque ira simul immani per proxima motu
evolat et minitans avida ad certamina fertur.
haud secus, amisso tigris si concita fetu
emicet, attonitae paucis lustratur in horis
Caucasus et saltu tramittitur alite Ganges,            
donec fulmineo partus vestigia cursu
colligat et rabiem prenso consumat in hoste.
      Obuius huic sparso Centenius agmine raptim
funditur audendi pravus facilisque periclis,
sed parvum decus Hannibali. nam vitis honore            
perfunctus Latiae subito stimularat agrestis
semermemque manum sternendam obiecerat hosti.
bis septem demissa neci (nec substitit agmen)
milia, bis septem, quae non sollertior ense,
sed genus insignis, iustis ducebat in armis            
Fulvius: ast aeque per corpora fusa iacentum
raptum iter est, victorque moram non passus eundi.
exequiae tantum famam nomenque volentem
mitificae mentis tenuerunt funere laeto.
namque per insidias, infandum, et ab hospite caesus,            
conloquium et promissa petit dum perfida gentis
Lucanae, Gracchus caeco circumdatus astu
occiderat, laudemque Libys rapiebat humandi.
      Sed nunc, ut scitum celerare ad moenia Poenum,
haud stabat res ulla loco: iam consul uterque            
praecipites aderant, Nola vis omnis, et Arpis
aevi floridior Fabius rapida arma ferebat.
hinc Nero et hinc volucris Silanus nocte dieque
impellebat agens properata ad bella cohortis.
undique conveniunt, pariterque opponere cunctos            
uni ductores iuveni placet. arduus ipse
Tifata insidit, propior qua moenibus instat
collis, et e tumulis subiectam despicit urbem.
verum ubi tot sese circumfundentibus armis
vallatas socium portas unaque negari            
intravisse sibi Capuaeque erumpere cernit,
anxius eventus, nunc ferro frangere coetum
obstantum meditatur, init nunc avia coepto
consilia atque astu quaerit tot milia portis
abstrahere artatis cinctosque resolvere muros.            
sic igitur secum curasque ita corde fatigat:
'Quo, mens aegra, vocas? rursusne pericula sumam
non aecus regione loci, Capuaque vidente
terga dabo? an residens vicini vertice montis
excindi ante oculos patiar socialia tecta?            
non ita me experti Fabius Fabiique magister
turbatum, Hesperio cum clausos milite collis
evasi victor sparsosque per arva iuvencos
iactare accensis stimulavi cornibus ignes.
haud dum omnes abiere doli. defendere nobis            
si Capuam ereptum est, dabitur circumdare Romam.'
      Haec postquam placita, et tenuit sententia mentem,
non expectato, Titan dum gurgite lucem
spirantis proferret equos, impellit in agmen
voce manuque viros et coepta immania pandit:            
'Perge, age, vince omnem, miles, virtute laborem
et quantum humani possunt se tendere passus,
arduus accelera. Romam petis. hoc iter Alpes,
hoc Cannae stravere tibi. eia, incute muris
umbonem Iliacis Capuaeque repende ruinas:            
quam tanti fuerit cadere, ut Palatia cernas
et demigrantem Tarpeia sede Tonantem.'
      Instincti glomerant gressus. Roma auribus haeret,
Roma oculis, creduntque ducis sollertibus actis
aptius id coeptum, quam si duxisset ab ipso            
fatali Aeneadis campo. Vulturna citata
tramittunt alno vada postremique relincunt
tardandis Italis corruptas igne carinas.
tum Sidicina legunt pernicibus arva maniplis
Threiciamque Calen, vestras a nomine nati,            
Orithyia, domos. hinc Allifanus Iaccho
haud inamatus ager nymphisque habitata Casinis
rura evastantur. mox et vicinus Aquinas
et quae fumantem texere Giganta Fregellae
agmine carpuntur volucri. fert concitus inde            
per iuga celsa gradum, duris qua rupibus haeret
bellator Frusino, et surgit suspensa tumenti
dorso frugiferis Cerealis Anagnia glaebis.
iamque adeo est campos ingressus et arva Labici,
linquens Telegoni pulsatos ariete muros,            
haud dignam inter tanta moram. nec amoena retentant
Algida nec iuxta Iunonis tecta Gabinae.
praeceps ad ripas immani turbine fertur,
sulphureis gelidus qua serpit leniter undis
ad genitorem Anio labens sine murmure Thybrim.            
      Hic ut signa ferox dimensaque castra locavit
et ripas tremefecit eques, perterrita pulsis
Ilia prima vadis sacro se coniugis antro
condidit, et cunctae fugerunt gurgite nymphae.
at matres Latiae, ceu moenia nulla supersint,            
attonitae passim furibundis gressibus errant.
ante oculos astant lacerae trepidantibus umbrae,
quaeque gravem ad Trebiam quaeque ad Ticina fluenta
oppetiere necem: Paulus Gracchusque cruenti
Flaminiusque simul, miseris ante ora vagantur.            
clausit turba vias. stat celsus et asper ab ira
ingentemque metum torvo domat ore senatus.
interdum tamen erumpunt sub casside fusae
per tacitum lacrimae: quidnam Fortuna minetur,
quidve parent superi? pubes dispersa per altas            
stat turris atque huc ventum sub corde volutat
ut iam Roma satis credat defendere muros.
      Poenus ut ad somnos vix totam cursibus actae
indulsit pubi noctem, vigil ipse nec ullam
ad requiem facilis credensque abscedere vitae            
quod sopor eripiat tempus, radiantibus armis
induitur Nomadumque iubet prorumpere turmas.
inde levis frenis circum pavitantia fertur
quadrupedante sono perculsae moenia Romae.
nunc aditus lustrat, clausas nunc cuspide pulsat            
infesta portas fruiturque timore paventum.
nunc lentus celsis astans in collibus intrat
urbem oculis discitque locos causasque locorum.
ac legeret visu cuncta et penetraret in omnis
spectando partis, ni magno turbine adesset            
Fulvius haud tota Capuae obsidione relicta.
tum demum castris turmas inflexit ovantis
spectata ductor satiatus pectora Roma.
atque ubi nox depulsa polo primaque rubescit
lampade Neptunus revocatque Aurora labores,            
effundit rupto persultans agmina vallo
et, quantum clamare valet: 'Per plurima vestra,
o socii, decora et sacras in sanguine dextras,
vobis ite pares et tantum audete sub armis
quantum Roma timet. reliquam hanc excindite molem:            
nil quod vincatis toto restabit in orbe.
neu populi vos Martigenae tardarit origo:
intratam Senonum capietis milibus urbem
adsuetamque capi. fortasse curulibus altis
iam vos exemplo proavorum ad nobile letum            
expectant de more senes mortique parantur.'
      Talibus hic Poenus, sed contra Oenotria pubes
non ullas voces ducis aut praecepta requirit.
sat matres stimulant natique et cara supinas
tendentum palmas lacrimantiaque ora parentum.            
ostentant parvos vagituque incita pulsant
corda virum, armatis infigunt oscula dextris.
ire volunt et pro muris opponere densi
pectora respectantque suos fletumque resorbent.
ut vero impulso patefactae cardine portae            
et simul erupit motis exercitus armis,
funditur immixtus gemitu precibusque per altos
ad caelum muros clangor, sparsaeque solutis
crinibus exululant matres atque ubera nudant.
Fulvius antevolans agmen 'Quis nesciat' inquit            
'non sponte ad nostros Poenum venisse penatis?
a portis fugit Capuae.' subnectere plura
conantem tristis caeli cum murmure vasto
turbavit fragor et subita de nube procellae.
      Iuppiter Aethiopum remeans tellure minantem            
Romuleo Poenum ut vidit succedere vallo,
caelicolis raptim excitis defendere tecta
Dardana et in septem discurrere iusserat arces.
ipse e Tarpeio sublimis vertice cuncta,
et ventos simul et nubes et grandinis iras            
fulminaque et tonitrus et nimbos conciet atros.
concussi tremuere poli, caelumque tenebris
clauditur, et terras caeco nox condit amictu.
instat tempestas oculis, hostique propinquo
Roma latet. iactae in turmas per nubila flammae            
stridorem servant, membrisque insibilat ignis.
hinc Notus, hinc Boreas, hinc fuscis Africus alis
bella movent, quantis animos et pectora possint
irati satiare Iovis. fluit agmen aquarum
turbine confusum piceo et nigrante procella            
atque omnis circa campos spumantibus undis
involvit. celsus summo de culmine montis
regnator superum sublata fulmina dextra
libravit clipeoque ducis non cedere certi
incussit. summa liquefacta est cuspis in hasta,            
et fluxit ceu correptus fornacibus ensis.
      Ambustis sed enim ductor Sidonius armis
sistebat socios et caecum e nubibus ignem
murmuraque a ventis misceri vana docebat.
tandem, post clades socium caelique ruinam,            
non hoste in nimbis viso, non ense, referri
signa iubet castris maestasque resuscitat iras:
'Ventis debebis nimirum hiemisque procellis
unum, Roma, diem. sed non te crastina nobis
lux umquam eripiet, descendat Iuppiter ipse            
in terras licet.' infrendens dum talia fatur,
ecce serenato clarum iubar emicat axe,
purgatusque nitet discussis nubibus aether.
Aeneadae sensere deum telisque repostis
summissas tendunt alta ad Capitolia dextras            
et festa cingunt montis penetralia lauro.
tum vultus, modo non parvo sudore madentis,
nunc laetos Iovis aspectant: 'Da, summe deorum,
da, pater, ut sacro Libys inter proelia telo
concidat. haud alia potis est occumbere dextra.'            
      Sic adeo orantes pressere silentia, postquam
abstulerat terras nigrantibus Hesperus umbris.
quem simul attollens rutilantem lampada Titan
obruit et vitae rediit mortalibus usus,
Poenus adest, nec se castris Oenotria pubes            
continet. haud dum enses stricti, mediumque iacebat
tantum ad bella loci, quantum tramittere iactae
sufficerent hastae, cum fulgor hebescere caeli
per subitum coepit, densaeque subire tenebrae,
atque dies fugere, atque armari ad proelia rursus            
Iuppiter. incumbunt venti, crassusque rotante
Austro nimborum fervet globus. intonat ipse,
quod tremat et Rhodope Taurusque et Pindus et Atlas.
audivere lacus Erebi, mersusque profundis
agnovit tenebris caelestia bella Typhoeus.            
invadit Notus ac, piceam cum grandine multa
intorquens nubem, cunctantem et vana minantem
circumagit castrisque ducem succedere cogit.
      Verum ubi depositis saepsit sese aggere telis,
laeta serenati facies aperitur Olympi,            
nullaque tam mitem credas habuisse Tonantem
fulmina, nec placido commota tonitrua caelo.
durat et adfirmans non ultra spondet in ipsos
~venturam~ crebra diem, modo patria virtus
in dextras redeat, nec Romam excindere Poeni            
credant esse nefas. ubi nam tunc fulmina tandem
inviti latuisse Iovis, cum sterneret ensis
Aetolos campos? ubi, cum Tyrrhena natarent
stagna cruore virum? 'Pugnat pro moenibus' inquit
'si rector superum tot iactis fulmine telis,            
inter tot motus cur me contra arma ferentem
adflixisse piget? ventis hiemique fugaces
terga damus. remeet, quaeso, mens illa vigorque,
qua vobis, cum pacta patrum, cum foedera adessent,
integrare acies placitum.' sic pectora flammat,            
donec ecum Titan spumantia frena resolvat.
nec nox composuit curas, somnusve frementem
ausus adire virum, et redeunt cum luce furores.
rursus in arma vocat trepidos clipeoque tremendum
increpat atque armis imitatur murmura caeli.            
      Vt vero accepit tantum confidere divis
Ausonios patres, summissaque Baetis ad oras
auxilia, et noctu progressum moenibus agmen,
sic agitare fremens obsessos otia, iamque
securam Hannibalis Romam, violentior instat.            
iamque propinquabat muro, cum Iuppiter aegram
Iunonem adloquitur curis mulcetque monendo:
'Nullane Sidonio iuveni, coniunxque sororque
cara mihi, non ulla umquam sine fine feroci
addes frena viro? fuerit delere Saguntum,            
exaequare Alpes, imponere vincula sacro
Eridano, foedare lacus: etiamne parabit
nostras ille domos, nostras perrumpere in arces?
siste virum. namque, ut cernis, iam flagitat ignes
et parat accensis imitari fulmina flammis.'            
      His dictis grates agit ac turbata per auras
devolat et prensa iuvenis Saturnia dextra
'Quo ruis, o vecors, maioraque bella capessis
mortali quam ferre datum?' Iuno inquit (et atram
dimovit nubem veroque apparuit ore)            
'non tibi cum Phrygio res Laurentive colono:
en, age (namque, oculis amota nube parumper,
cernere cuncta dabo), surgit qua celsus ad auras,
aspice, montis apex, vocitata Palatia regi
Parrhasio plena tenet et resonante pharetra            
intenditque arcum et pugnas meditatur Apollo.
at, qua vicinis tollit se collibus altae
molis Aventinus, viden', ut Latonia virgo
accensas quatiat Phlegethontis gurgite taedas
exertos avide pugnae nudata lacertos?            
parte alia, cerne, ut saevis Gradivus in armis
implerit dictum proprio de nomine campum.
hinc Ianus movet arma manu, movet inde Quirinus,
quisque suo de colle deus. sed enim aspice, quantus
aegida commoveat nimbos flammasque vomentem            
Iuppiter et quantis pascat ferus ignibus iras.
huc vultus flecte atque aude spectare Tonantem:
quas hiemes, quantos concusso vertice cernis
sub nutu tonitrus! oculis qui fulgurat ignis!
cede deis tandem et Titania desine bella.'            
sic adfata virum indocilem pacisque modique,
mirantem superum vultus et flammea membra
abstrahit ac pacem terris caeloque reponit.
      Respectans abit et castris avulsa moveri
signa iubet ductor remeaturumque minatur.            
redditur extemplo flagrantior aethere lampas,
et tremula infuso resplendent caerula Phoebo.
at procul e muris videre ut signa revelli
Aeneadae versumque ducem, tacita ora vicissim
ostentant nutuque docent quod credere magno            
non audent haerente metu, nec abire volentis
sed fraudem insidiasque putant et Punica corda,
ac tacitae natis infigunt oscula matres:
donec procedens oculis sese abstulit agmen
suspectosque dolos dempto terrore resolvit.            
tum vero passim sacra in Capitolia pergunt
inque vicem amplexi permixta voce triumphum
Tarpeii clamant Iovis ac delubra coronant.
iamque omnis pandunt portas: ruit undique laetum
non sperata petens dudum sibi gaudia vulgus.            
hi spectant, quo fixa loco tentoria regis
astiterint, hi, qua celsus de sede vocatas
adfatus fuerit turmas, ubi belliger Astur
atque ubi atrox Garamas saevusque tetenderit Hammon.
corpora nunc viva sparguntur gurgitis unda,            
nunc Anienicolis statuunt altaria nymphis.
tum festam repetunt lustratis moenibus urbem.