13.

Segne iter emenso vix dum Tarpeia videri
culmina desierant, torvos cum versus ad urbem
ductor Agenoreus vultus remeare parabat.
castra locat, nulla laedens ubi gramina ripa
Tutia deducit tenuem sine nomine rivum            
et tacite Tuscis inglorius adfluit undis.
hic modo primores socium, modo iussa deorum,
nunc sese increpitat: 'Dic o, cui Lydia caede
creverunt stagna et concussa est Daunia tellus
armorum tonitru, quas exanimatus in oras            
signa refers? qui mucro tuum, quae lancea tandem
intravit pectus? si nunc existeret alma
Carthago ante oculos turrita celsa figura,
quas abitus, miles, causas, inlaese, dedisses?
"Imbres, o patria, et mixtos cum grandine nimbos            
et tonitrus fugio." procul hanc expellite genti
femineam Tyriae labem, nisi luce serena
nescire ac liquida Mavortem agitare sub aethra.'
      Terror adhuc inerat superum ac redolentia in armis
fulmina et ante oculos irati pugna Tonantis.            
parendi tamen et cuicumque incumbere iusso
durabat vigor, ac sensim diffusus ad oras
signa reportandi crescebat in agmine fervor.
sic, ubi perrupit stagnantem calculus undam,
exiguos format per prima volumina gyros,            
mox tremulum vibrans motu gliscente liquorem
multiplicat crebros sinuati gurgitis orbes,
donec postremo laxatis circulus oris
contingat geminas patulo curvamine ripas.
      At contra Argyripae pravum decus (inclita namque            
semina ab Oenea ductoris stirpe trahebat
Aetoli Dasio fuit haud ignobile nomen:
laetus opum, sed clauda fides, seseque calenti
addiderat Poeno Latiae diffisus habenae)--
is volvens veterum memorata antiqua parentum            
'Longo miles' ait 'quateret cum Teucria bello
Pergama et ad muros staret sine sanguine Mavors,
sollicitis Calchas (nam sic fortissimus heros
poscenti socero saepe inter pocula Dauno
narrabat memori Diomedes condita mente)--            
sed Calchas Danais, nisi clausum ex sedibus arcis
armisonae curent simulacrum avellere divae,
non umquam adfirmat Therapnaeis Ilion armis
cessurum aut Ledae rediturum nomen Amyclas.
quippe deis visum, ne cui perrumpere detur            
effigies ea quas umquam possederit urbes.
tum meus adiuncto monstratam evadit in arcem
Tydides Ithaco et dextra amolitus in ipso
custodes aditu templi caeleste reportat
Palladium ac nostris aperit mala Pergama fatis.            
nam postquam Oenotris fundavit finibus urbem,
aeger delicti Phrygium placare colendo
numen et Iliacos parat exorare Penatis.
ingens iam templum celsa surgebat in arce,
Laomedonteae sedes ingrata Minervae,            
cum medios inter somnos altamque quietem
nec celata deam et minitans Tritonia virgo:
"Non haec, Tydide, tantae pro laudis honore
digna paras: non Garganus nec Daunia tellus
debentur nobis. quaere in Laurentibus arvis            
qui nunc prima locant melioris moenia Troiae.
huc vittas castumque refer penetrale parentum."
quis trepidus monitis Saturnia regna capessit.
iam Phryx condebat Lavinia Pergama victor
armaque Laurenti figebat Troia luco.            
verum ubi Tyrrheni perventum ad fluminis undas
castraque Tydides posuit fulgentia ripa,
Priamidae intremuere metu. tum pignora pacis
praetendens dextra ramum canentis olivae
sic orsus Dauni gener inter murmura Teucrum:            
"Pone, Anchisiade, memores irasque metusque.
quicquid ad Idaeos Xanthum Simoentaque nobis
sanguine sudatum Scaeaeque ad limina portae,
haud nostrum est: egere dei duraeque sorores.
nunc age, quod superest cur non melioribus aevi            
ducimus auspiciis? dextras iungamus inermis:
foederis en haec testis erit." veniamque precatus
Troianam ostentat trepidis de puppe Minervam.
haec ausos Celtas inrumpere moenia Romae
corripuit leto neque tot de milibus unum            
ingentis populi patrias dimisit ad aras.'
      His fractus ductor convelli signa maniplis
optato laetis abitu iubet. itur in agros
dives ubi ante omnis colitur Feronia luco
et sacer umectat Flavinia rura Capenas.            
fama est intactas longaevi ab origine fani
crevisse, in medium congestis undique donis,
immensum per tempus opes, lustrisque relictum
innumeris aurum solo servante pavore.
hac avidas mentes ac barbara corda rapina            
polluit atque armat contemptu pectora divum.
avia tunc longinqua placent, quae sulcat aratro
ad freta porrectis Trinacria Bruttius arvis.
      Dum Libys haud laetus Regina ad litora tendit,
victor summoto patriis a finibus hoste            
Fulvius infaustam Campana ad moenia clausis
portabat famam miserisque extrema movebat.
tum prensans passim, cuicumque est nomen in armis:
'Dedecus hoc defende manu: cur perfida et urbi
altera Carthago nostrae post foedera rupta            
et missum ad portas Poenum, post iura petita
consulis alterni stat adhuc et turribus altis
Hannibalem ac Libycas expectat lenta cohortis?'
miscebat dictis facta et nunc robore celsas
educi turris, quis vinceret ardua muri,            
cogebat, nunc coniunctas astringere nodis
instabat ferroque trabes, quo frangeret altos
portarum postes quateretque morantia claustra.
hic latera intextus stellatis axibus agger,
hic gravida armato surgebat vinea dorso.            
at postquam properata satis quae commonet usus,
dat signum atque alacer scalis transcendere muros
imperat ac saevis urbem terroribus implet.
      Tum subito dextrum offulsit conatibus omen.
cerva fuit, raro terris spectata colore,            
quae candore nivem, candore anteiret olores.
hanc agreste Capys donum, cum moenia sulco
signaret, grato parvae mollitus amore
nutrierat sensusque hominis donarat alendo.
inde exuta feram docilisque accedere mensis            
atque ultro blanda attactu gaudebat erili.
aurato matres adsuetae pectine mitem
comere et umenti fluvio revocare colorem.
numen erat iam cerva loci, famulamque Dianae
credebant, ac tura deum de more dabantur.            
haec aevi vitaeque tenax felixque senectam
mille indefessos viridem duxisse per annos
saeclorum numero Troianis condita tecta
aequabat. sed iam longo nox venerat aevo.
nam, subito incursu saevorum agitata luporum            
qui noctis tenebris urbem (miserabile bello
prodigium) intrarant, primos ad luminis ortus
extulerat sese portis pavidaque petebat
consternata fuga positos ad moenia campos.
exceptam laeto iuvenum certamine ductor            
mactat, diva, tibi (tibi enim haec gratissima sacra)
Fulvius atque 'Adsis,' orat 'Latonia, coeptis.'
inde alacer fidensque dea circumdata clausis
arma movet, quaque obliquo curvantur in orbem
moenia flexa sinu, spissa vallata corona            
alligat et telis in morem indaginis ambit.
      Dum pavitant, spumantis equi fera corda fatigans
evehitur porta sublimis Taurea cristis
bellator, cui Sidonius superare lacerto
ductor et Autololas dabat et Maurusia tela.            
is trepido ac lituum tinnitu stare neganti
imperitans violenter equo, postquam auribus hostis
vicinum sese videt et clamare propincum,
'Claudius huic' inquit (praestabat Claudius arte
bellandi et merita mille inter proelia fama)            
'huic' inquit 'solum, si qua est fiducia dextrae,
det sese campo atque ineat certamina mecum.'
      Una mora Aeneadae, postquam vox attigit auris,
dum daret auspicium iusque in certamina ductor:
praevetitum namque et capital committere Martem            
sponte viris. erumpit ovans, ut Fulvius arma
imperio solvit, patulumque invectus in aequor
erigit undantem glomerato pulvere nubem.
indignatus opem ammenti socioque iuvare
expulsum nodo iaculum atque accersere vires            
Taurea vibrabat nudis conatibus hastam:
inde ruens ira telum contorquet in auras.
at non idem animus Rutulo: speculatur et omni
corpore perlustrat qua sit certissima ferro
in vulnus via, nunc vibrat, nunc comprimit hastam            
mentiturque minas. mediam tunc transiit ictu
parmam, sed grato fraudata est sanguine cuspis.
tum strictum propere vagina detegit ensem.
et iam ferrata rapiebat calce volantem
Taurea cornipedem fugiens minitantia fata.            
nec Rutulus levior cedentis perdere terga:
nam profugo rapidus fusis instabat habenis,
utque metus victum, sic ira et gloria portis
victorem immisit meritique cupido cruoris.
ac dum vix oculis, vix credunt mentibus hostem            
confisum nullo comitante inrumpere tectis,
per mediam propere trepidantum interritus urbem
egit ecum aversaque evasit ad agmina porta.
      Hinc ardore pari nisuque incurrere muris
ignescunt animi penetrataque tecta subire.            
tela simul flammaeque micant. tunc saxeus imber
ingruit, et summis ascendunt turribus hastae.
nec pronum audendi virtute excellere cuiquam:
aequarunt irae dextras. Dictaea per auras
tranat et in medium perlabitur urbis harundo.            
laetatur non hortandi, non plura monendi
Fulvius esse locum. rapiunt sibi quisque laborem.
quos ubi tam erectos animi videt, et super esse
factorum sibi quemque ducem, ruit impete vasto
ad portam magnaeque optat discrimina famae.            
      Tres claustra aequaevo servabant corpore fratres,
quis delecta manus centeni cuique ferebant
excubias unaque locum statione tenebant.
forma ex his Numitor, cursu plantaque volucri
praestabat Laurens, membrorum mole Taburnus.            
sed non una viris tela: hic mirabilis arcu,
ille hastam quatere ac medicatae cuspidis ictu
proelia moliri et nudo non credere ferro,
tertius aptabat flammis ac sulphure taedas:
qualis Atlantiaco memoratur litore quondam            
monstrum Geryones immane tricorporis irae,
cui tres in pugna dextrae varia arma gerebant:
una ignes saevos, ast altera pone sagittas
fundebat, validam torquebat tertia cornum,
atque uno diversa dabat tria vulnera nisu.            
hos ubi non aeqvis variantes proelia consul
conspexit telis et portae limina circum
stragem ac perfusos subeuntum sanguine postis,
concitat intortam furiatis viribus hastam.
letum triste ferens auras secat Itala taxus            
et, qua nudarat, dum fundit spicula ab alto,
arcum protendens Numitor latus, ilia transit.
at non obsaepto contentus limine Martem
exercere, levis bello, sed turbidus ausi,
Virrius incauto fervore eruperat amens            
reclusa in campum porta miseramque furori
vincentum obtulerat pubem. ruit obuia in arma
Scipio et oblatum metit insatiabilis agmen.
Tifata umbrifero generatum monte Calenum
nutrierant audere trucem, nec corpore magno            
mens erat inferior. subsidere saepe leonem,
nudus inire caput pugnas, certare iuvenco
atque obliqua trucis deducere cornua tauri
adsuerat crudoque ~aliqua se attollere facto.
is, dum praecipites expellit Virrius urbe,            
seu spreto, seu ne fieret mora, nudus in aequor
thorace exierat leviorque premebat anhelos
pondere loricae et palantis victor agebat.
iamque Veliternum media transegerat alvo,
iam solitum aequali ludo committere equestris            
Scipiadae pugnas Marium tellure revulso
perculerat saxo. miser implorabat amicum
cum gemitu expirans, scopulusque premebat hiantem.
sed validas saevo vires duplicante dolore
effudit lacrimas pariter cornumque sonantem            
Scipio, solamen properans optabile in armis
hostem prostrato morientem ostendere amico.
tranavit, volucris liquidas ceu scinderet auras,
hasta viri pectus rupitque immania membra:
quanta est vis agili per caerula summa Liburnae,            
quae, pariter quotiens revocatae ad pectora tonsae
percussere fretum, ventis fugit ocior et se,
quam longa est, uno remorum praeterit ictu.
Ascanium Volesus, proiectis ocius armis
quo levior peteret muros, per aperta volantem            
adsequitur planta. deiectum protinus ense
ante pedes domini iacuit caput, ipse secutus
corruit ulterior procursus impete truncus.
nec spes obsessis ultra reserata tueri
moenia: convertunt gressus recipique precantis            
(infandum) excludunt socios dum cardine verso
obnixi torquent obices, munimina sera.
acrius hoc instant Itali clausosque fatigant.
et, ni caeca sinu terras nox conderet atro,
perfractae rapido patuissent milite portae.            
      Sed non in requiem pariter cessere tenebrae:
hinc sopor impavidus, qualem victoria movit;
at Capua aut maestis ululantum flebile matrum
questibus aut gemitu trepidantum exterrita patrum
tormentis finem metamque laboribus orat.            
mussat perfidiae ductor coetuque senatus
Virrius a Poeno nullam docet esse salutem,
vociferans pulsis vivendi e pectore curis:
'Speravi sceptra Ausoniae pepigique, sub armis
si dexter Poenis deus et Fortuna fuisset,            
ut Capuam Iliaci migrarent regna Quirini.
qui quaterent muros Tarpeiaque moenia, misi;
nec mihi poscendi vigor afuit, alter ut aequos
portaret fasces nostro de nomine consul.
hactenus est vixisse satis. dum copia noctis,            
cui cordi comes aeterna est Acherontis ad undam
libertas, petat ille meas mensasque dapesque
et victus mentem fuso per membra Lyaeo
sopitoque necis morsu medicamina cladis
hauriat ac placidis exarmet fata venenis.'            
haec ait et turba repetit comitante penatis.
      Aedibus in mediis consurgens ilice multa
extruitur rogus, hospitium commune peremptis.
nec vulgum cessat furiare dolorque pavorque.
nunc menti Decius serae redit et bona virtus            
exilio punita truci. despectat ab alto
sacra Fides agitatque virum fallacia corda.
vox occulta subit passim diffusa per auras:
'Foedera, mortales, ne saevo rumpite ferro,
sed castam servate Fidem. fulgentibus ostro            
haec potior regnis. dubio qui frangere rerum
gaudebit pacta ac tenuis spes linquet amici,
non illi domus, aut coniunx, aut vita manebit
umquam expers luctus lacrimaeque. aget aequore semper
ac tellure premens, aget aegrum nocte dieque            
despecta ac violata Fides.' adit omnia iamque
concilia ac mensas contingit et abdita nube
accumbitque toris epulaturque improba Erinys.
ipsa etiam Stygio spumantia pocula tabo
porrigit et large poenas letumque ministrat.            
Virrius interea, dum dat penetrare medullas
exitio, ascenditque pyram atque amplexibus haeret
iungentum fata et subici iubet ocius ignis.
      Stringebant tenebrae metas, victorque ruebat.
iamque superstantem muro sociosque Milonem            
voce attollentem pubes Campana videbat.
pandunt attoniti portas trepidoque capessunt
castra inimica gradu, quis leto avertere poenas
defuerant animi. patet urbs confessa furorem
et reserat Tyrio maculatas hospite sedes.            
matronae puerique ruunt maestumque senatus
concilium nullique hominum lacrimabile vulgus.
stabant innixi pilis exercitus omnis
spectabantque viros et laeta et tristia ferre
indocilis nunc propexis in pectora barbis            
verrere humum, nunc foedantis in pulvere crinem
canentem et turpi lacrima precibusque pudendis
femineum tenues ululatum fundere in auras.
      Atque ea dum miles miratur inertia facta
expectatque ferox sternendi moenia signum,            
ecce repens tacito percurrit pectora sensu
religio et saevas componit numine mentis,
ne flammam taedasque velint, ne templa sub uno
in cinerem traxisse rogo. subit intima corda
perlabens sensim mitis deus. ille superbae            
fundamenta Capyn posuisse antiquitus urbi
non cuiquam visus passim monet, ille refusis
in spatium immensum campis habitanda relinqui
utile tecta docet. paulatim atrocibus irae
languescunt animis, et vis mollita senescit.            
Pan Iove missus erat servari tecta volente
Troia, pendenti similis Pan semper et imo
vix ulla inscribens terrae vestigia cornu.
dextera lascivit caesa Tegeatide capra
verbera laeta movens festa per compita cauda.            
cingit acuta comas et opacat tempora pinus,
ac parva erumpunt rubicunda cornua fronte.
stant aures, imoque cadit barba hispida mento.
pastorale deo baculum, pellisque sinistrum
velat grata latus tenerae de corpore dammae.            
nulla in praeruptum tam prona et inhospita cautes,
in qua non librans corpus similisque volanti
cornipedem tulerit praecisa per avia plantam.
interdum inflexus medio nascentia tergo
respicit adridens hirtae ludibria caudae,            
obtendensque manum solem infervescere fronti
arcet et umbrato perlustrat pascua visu.
hic, postquam mandata dei perfecta malamque
sedavit rabiem et permulsit corda furentum,
Arcadiae volucris saltus et amata revisit            
Maenala, ubi argutis longe de vertice sacro
dulce sonans calamis ducit stabula omnia cantu.
      At legio Ausonidum, flammas ductore iubente
arceri portis stantisque relinquere muros
(mite decus mentis), condunt ensesque facesque.            
multa deum templis domibusque nitentibus auro
egeritur praeda et victus alimenta superbi,
quisque bonis periere, virum de corpore vestes
femineae mensaeque alia tellure petitae
poculaque Eoa luxum inritantia gemma.            
nec modus argento, caelataque pondera facti
tantum epulis auri, tum passim corpora longo
ordine captiva, et domibus deprompta talenta,
pascere longincum non deficientia bellum,
immensique greges famulae ad convivia turbae.            
      Fulvius, ut finem spoliandis aedibus aere
belligero revocante dedit, sublimis ab alto
suggestu, magnis fautor non futtilis ausis,
'Lanuvio generate,' inquit 'quem Sospita Iuno
dat nobis, Milo, Gradivi cape victor honorem,            
tempora murali cinctus turrita corona.'
tum sontes procerum meritosque piacula prima
acciet et iusta punit commissa securi.
~hic atrox virtus (nec enim occuluisse probarim
spectatum vel in hoste decus) clamore feroci            
Taurea 'Tune' inquit 'ferro spoliabis inultus
te maiorem anima, et iusso lictore recisa
ignavos cadet ante pedes fortissima cervix?
haud umquam hoc vobis dederit deus.' inde minaci
obtutu torvum contra et furiale renidens            
bellatorem alacer per pectora transigit ensem.
cui ductor: 'Patriam moriens comitare cadentem.
qui nobis animus, quae dextera cuique viritim,
decernet Mavors. tibi, si rebare pudendum
iussa pati, licuit pugnanti occumbere letum.'            
      Dum Capua infaustam luit haud sine sanguine culpam,
interea geminos terra crudelis Hibera
Fortuna abstulerat permiscens tristia laetis
Scipiadas, magnumque decus magnumque dolorem.
forte Dicarchea iuvenis dum sedit in urbe            
Scipio post belli repetens extrema penatis,
huc tristis lacrimas et funera acerba suorum
fama tulit. duris quamquam non cedere suetus
pulsato lacerat violenter pectore amictus.
non comites tenuisse valent, non ullus honorum            
militiaeve pudor. pietas irata sinistris
caelicolis furit atque odit solacia luctus.
iamque dies iterumque dies absumpta querelis:
versatur species ante ora oculosque parentum.
ergo excire parat manis animasque suorum            
adloquioque virum tantos mulcere dolores.
hortatur vicina palus, ubi signat Averni
squalentem introitum stagnans Acherusius umor.
noscere venturos agitat mens protinus annos.
      Sic ad Cymaeam, quae tum sub nomine Phoebi            
Autonoe tripodas sacros antrumque tenebat,
fert gressus iuvenis consultaque pectoris aegri
pandit et aspectus orat contingere patrum.
nec cunctata diu vates 'Mactare repostis
mos umbris' inquit 'consueta piacula nigras            
sub lucem pecudes reclusaeque abdere terrae
manantem iugulis spirantum caede cruorem.
tunc populos tibi regna suos pallentia mittent.
cetera quae poscis maiori vate canentur.
namque tibi Elysio repetita oracula campo            
eliciam veterisque dabo inter sacra Sibyllae
cernere fatidicam Phoebei pectoris umbram.
vade, age et, a medio cum se nox umida cursu
flexerit, ad fauces vicini castus Averni
duc praedicta sacris duro placamina Diti:            
mella simul tecum et puri fer dona Lyaei.'
      Hoc alacer monitu et promissae nomine vatis,
adparat occulto monstrata piacula coepto.
inde ubi nox iussam procedens contigit horam,
et spatia aequarunt tenebras transacta futuras,            
consurgit stratis pergitque ad turbida portae
ostia Tartareae, penitus quis abdita vates
promissa implerat Stygioque sedebat in antro.
tum, qua se primum rupta tellure recludit
invisus caelo specus atque eructat acerbam            
Cocyti laxo suspirans ore paludem,
inducit iuvenem ferroque cavare refossam
ocius urget humum atque arcanum murmur anhelans
ordine mactari pecudes iubet. ater operto
ante omnis taurus regi, tum proxima divae            
caeditur Hennaeae casta cervice iuvenca.
inde tibi, Alecto, tibi, numquam laeta Megaera,
corpora lanigerum procumbunt lecta bidentum.
fundunt mella super Bacchique et lactis honorem.
'Sta, iuvenis, faciemque, Erebo quae surgit ab omni,'            
exclamat vates 'patere. accedentia cerno
Tartara et ante oculos adsistere tertia regna.
ecce ruunt variae species et quicquid ab imo
natum hominum extinctumque chao est' (iam cuncta videbat,
Cyclopas Scyllamque et pastos membra virorum            
Odrysiae telluris equos): 'contende tueri
eductumque tene vagina interritus ensem.
quaecumque ante animae tendent potare cruorem
dissice, dum castae procedat imago Sibyllae.
interea cerne, ut gressus inhumata citatos            
fert umbra et properat tecum coniungere dicta,
cui datur ante atros absumpti corporis ignes
sanguine non tacto solitas effundere voces.'
aspicit et subito turbatus Scipio visu
'Quinam te, qui casus,' ait 'dux maxime, fessae            
eripuit patriae, cum talis horrida poscant
bella viros? nec enim dextra concesserit ulli
Appius aut astu. decimum lux rettulit ortum,
ut te, cum Capua remearem, vulnera vidi
mulcentem, hoc uno maestum, quod adire nequires            
saucius ad muros et Martis honore careres.'
      Contra quae ductor: 'Fesso mihi proxima tandem
lux gratos Phaethontis equos avertit et atris
aeternum demisit aquis. sed lenta meorum
dum vanos ritus cura et sollemnia vulgi            
exequitur, cessat flammis imponere corpus,
ut portet tumulis per longum membra paternis.
quod te per nostri Martis precor aemula facta,
arce quae putris artus medicamina servant
daque vago portas quamprimum Acherontis adire.'            
      Tunc iuvenis: 'Gens o veteris pulcherrima Clausi,
haud ulla ante tuam, quamquam non parva fatigent,
curarum prior extiterit. namque ista per omnis
discrimen servat populos variatque iacentum
exequias tumuli et cinerum sententia discors.            
tellure, ut perhibent, (is mos anticus) Hibera
exanima obscenus consumit corpora vultur.
regia cum lucem posuerunt membra, probatum est
Hyrcanis adhibere canes. Aegyptia tellus
claudit odorato post funus stantia saxo            
corpora et a mensis exanguem haud separat umbram.
exhausto instituit Pontus vacuare cerebro
ora virum et longum medicata reponit in aevum.
quid qui reclusa nudos Garamantes harena
infodiunt? quid qui saevo sepelire profundo            
exanimos mandant Libycis Nasamones in oris?
at Celtae vacui capitis circumdare gaudent
ossa, nefas, auro ac mensis ea pocula servant.
Cecropidae ob patriam Mavortis sorte peremptos
decrevere simul communibus urere flammis.            
at gente in Scythica suffixa cadavera truncis
lenta dies sepelit putri liquentia tabo.'
      Talia dum memorant, umbra veniente Sibyllae
Autonoe 'Finem hic' inquit 'sermonibus adde
alternis. haec, haec veri fecunda sacerdos,            
cui tantum patuit rerum, quanto ipse negarit
plus novisse deus. me iam comitante tuorum
tempus abire globo et pecudes imponere flammis.'
      At gravida arcanis Cymes anus attigit ore
postquam sacrificum delibavitque cruorem,            
in decus egregiae vultus intenta iuventae
'Aetherea fruerer cum luce, haud segniter' inquit
'Cymaeo populis vox nostra sonabat in antro.
tum te permixtum saeclis rebusque futuris
Aeneadum cecini. sed non sat digna mearum            
cura tuis vocum. nec enim conquirere dicta
aut servare fuit proavis sollertia vestris.
verum age, disce, puer, quando cognoscere cordi est,
iam tua deque tuis pendentia Dardana fatis.
namque tibi cerno properatum oracula vitae            
hinc petere et patrios visu contingere manis.
armifero victor patrem ulcisceris Hibero
creditus ante annos Martem, ferroque resolves
gaudia Poenorum et missum laetabere bello
omen, Hiberiacis victa Carthagine terris.            
maius ad imperium posthac capiere, nec ante
Iuppiter absistet cura, quam cuncta fugarit
in Libyam bella et vincendum duxerit ipse
Sidonium tibi rectorem. pudet urbis iniquae
quod post haec decus hoc patriaque domoque carebit.'            
sic vates gressumque lacus vertebat ad atros.
      Tum iuvenis 'Quaecumque datur sors durior aevi,
obnitemur,' ait 'culpa modo pectora cessent.
sed, te oro, quando vitae tibi causa labores
humanos iuvisse fuit, siste, inclita virgo,            
paulisper gressum et nobis manisque silentum
enumera Stygiaeque aperi formidinis aulam.'
      Adnuit illa quidem, sed 'Non optanda recludis
regna:' ait 'hic tenebras habitant volitantque per umbras
innumeri quondam populi. domus omnibus una.            
in medio vastum late se tendit inane:
huc, quicquid terrae, quicquid freta et igneus aer
nutrivit primo mundi genitalis ab aevo
Mors communis agit: descendunt cuncta, capitque
campus iners quantum interiit restatque futurum.            
cingunt regna decem portae: quarum una receptat
belligeros dura Gradivi sorte creatos;
altera, qui legis posuere atque inclita iura
gentibus et primas fundarunt moenibus urbes;
tertia ruricolas, Cereris iustissima turba            
quae venit ad manis et fraudum inlaesa veneno.
exin, qui laetas artis vitaeque colendae
invenere viam nec dedignanda parenti
carmina fuderunt Phoebo, sua limina servant.
proxima, quos venti saevaeque hausere procellae,            
naufraga porta rapit: sic illam nomine dicunt.
finitima huic noxa gravido et peccasse fatenti
vasta patet populo: poenas Rhadamanthus in ipso
expetit introitu mortumque exercet inanem.
septima femineis reseratur porta catervis,            
umentis ubi casta fovet Proserpina lucos.
infantum hinc gregibus versasque ad funera taedas
passis virginibus turbaeque in limine lucis
est iter extinctae et vagitu ianua nota.
tum seducta loco et laxata lucida nocte            
claustra nitent, quae secreti per limitis umbram
Elysios ducunt campos: hic turba piorum,
nec Stygio in regno, caeli nec posta sub axe,
verum ultra Oceanum sacro contermina fonti
Lethaeos potat latices, oblivia mentis.            
extrema hinc auro fulgens iam lucis honorem
sentit et admoto splendet ceu sidere lunae.
hac animae caelum repetunt ac mille peractis
oblitae Ditem redeunt in corpora lustris.
has passim nigrum pandens Mors lurida rictum            
itque reditque vias et portis omnibus errat.
      Tum iacet in spatium sine corpore pigra vorago
limosique lacus: large exundantibus urit
ripas saevus aquis Phlegethon et turbine anhelo
flammarum resonans saxosa incendia torquet.            
parte alia torrens Cocytos sanguinis atri
verticibus furit et spumanti gurgite fertur.
at, magnis semper divis regique deorum
iurari dignata palus, picis horrida rivo,
fumiferum voluit Styx inter sulphura limum.            
tristior his Acheron sanie crassoque veneno
aestuat et gelidam eructans cum murmure harenam
descendit nigra lentus per stagna palude.
hanc potat saniem non uno Cerberus ore,
haec et Tisiphones sunt pocula, et atra Megaera            
hanc sitit ac nullo rabies restinguitur haustu.
ultimus erumpit lacrimarum fontibus amnis
ante aulam atque aditus et inexorabile limen.
      Quanta cohors omni stabulante per atria monstro
excubat et manis permixto murmure terret!            
luctus edax Maciesque, malis comes addita morbis,
et Maeror pastus fletu et sine sanguine Pallor
Curaeque Insidiaeque atque hinc queribunda Senectus,
hinc angens utraque manu sua guttura Livor
et, deforme malum ac sceleri proclivis, Egestas            
Errorque infido gressu et Discordia gaudens
permiscere fretum caelo. sedet ostia Ditis
centenis suetus Briareus recludere palmis
et Sphinx virgineos rictus infecta cruore
Scyllaque Centaurique truces umbraeque Gigantum.            
Cerberus hic ruptis peragrat cum Tartara vinclis,
non ipsa Alecto, non feta furore Megaera
audet adire ferum, dum fractis mille catenis
viperea latrans circumligat ilia cauda.
      Dextra vasta comas nemorosaque brachia fundit            
taxus Cocyti rigua frondosior unda.
hic dirae volucres pastusque cadavere vultur
et multus bubo ac sparsis strix sanguine pennis
Harpyiaeque fovent nidos atque omnibus haerent
condensae foliis: saevit stridoribus arbor.            
has inter formas coniunx Iunonis Avernae
suggestu residens cognoscit crimina regum.
stant vincti, seroque piget sub iudice culpae:
circum errant Furiae Poenarumque omnis imago.
quam vellent numquam sceptris fulsisse superbis!            
insultant duro imperio non digna nec aequa
ad superos passi manes, quaeque ante profari
non licitum vivis, tandem permissa queruntur.
tunc alius saevis religatur rupe catenis,
ast alius subigit saxum contra ardua montis,            
vipereo domat hunc aeterna Megaera flagello.
talia letiferis restant patienda tyrannis.
sed te maternos tempus cognoscere vultus,
cuius prima venit non tardis passibus umbra.'
      Astabat fecunda Iovis Pomponia furto.            
namque ubi cognovit Latio surgentia bella
Poenorum Venus, insidias anteire laborans
Iunonis fusa sensim per pectora patrem
implicuit flamma. quae ni provisa fuissent,
Sidonia Iliacas nunc virgo accenderet aras.            
ergo ubi gustatus cruor admonuitque Sibylla
et dedit alternos ambobus noscere vultus,
sic iuvenis prior: 'O magni mihi numinis instar,
cara parens, quam, te ut nobis vidisse liceret,
optassem Stygias vel leto intrare tenebras!            
quae sors nostra fuit, cui te, cum prima subiret,
eripuit sine honore dies et funere carpsit?'
excipit his mater: 'Nullos, o nate, labores
mors habuit nostra: aetherio dum pondere partum
exsolvor, miti dextra Cyllenia proles            
imperio Iovis Elysias deduxit in oras
attribuitque paris sedes, ubi magna moratur
Alcidae genetrix, ubi sacro munere Leda.
verum age, nate, tuos ortus, ne bella pavescas
ulla nec in caelum dubites te attollere factis,            
quando aperire datur nobis, nunc denique disce.
sola die caperem medio cum forte petitos
ad requiem somnos, subitus mihi membra ligavit
amplexus, non ille meo veniente marito
adsuetus facilisque mihi. tum luce corusca,            
implebat quamquam languentia lumina somnus,
vidi, crede, Iovem. nec me mutata fefellit
forma dei, quod squalentem conversus in anguem
ingenti traxit curvata volumina gyro.
sed mihi post partum non ultra ducere vitam            
concessum. heu, quantum gemui, quod spiritus ante
haec tibi quam noscenda darem discessit in auras!'
his alacer colla amplexu materna petebat,
umbraque ter frustra per inane petita fefellit.
      Succedunt simulacra virum concordia, patris            
unanimique simul patrui. ruit ipse per umbram
oscula vana petens iuvenis fumoque volucri
et nebulis similes animas adprendere certat.
'Quis te, care pater, quo stabant Itala regna
exosus Latium deus abstulit? hei mihi! nam cur            
ulla fuere adeo quibus a te saevus abessem
momenta? opposito mutassem pectore mortem.
quantos funeribus vestris gens Itala passim
dat gemitus! tumulus vobis censente senatu
Mavortis geminus surgit per gramina campo.'            
nec passi plura, in medio sermone loquentis
sic adeo incipiunt. prior haec genitoris imago:
'Ipsa quidem virtus sibimet pulcherrima merces;
dulce tamen venit ad manis, cum gratia vitae
durat apud superos nec edunt oblivia laudem.            
verum age, fare, decus nostrum, te quanta fatiget
militia. heu, quotiens intrat mea pectora terror,
cum repeto, quam saevus eas, ubi magna pericla
contingunt tibi. per nostri, fortissime, leti
obtestor causas, Martis moderare furori.            
sat tibi sint documenta domus. octava terebat
arentem culmis messem crepitantibus aestas,
ex quo cuncta mihi calcata meoque subibat
germano devicta iugum Tartessia tellus.
nos miserae muros et tecta renata Sagunto,            
nos dedimus Baetem nullo potare sub hoste,
nobis indomitus convertit terque quaterque
germanus terga Hannibalis. pro barbara numquam
impolluta fides! peterem cum victor adesum
cladibus Hasdrubalem, subito venale, cohortes            
Hispanae, vulgus, Libyci quas fecerat auri
Hasdrubal, abrupto liquerunt agmine signa.
tunc hostis socio desertos milite multum
ditior ipse viris spisso circumdedit orbe.
non segnis nobis nec inultis, nate, peracta est            
illa suprema dies, et laude inclusimus aevum.'
      Excipit inde suos frater coniungere casus:
'Excelsae turris post ultima rebus in artis
subsidium optaram supremaque bella ciebam.
fumantis taedas ac lata incendia passim            
et mille iniecere faces. nil nomine leti
de superis queror: haud parvo data membra sepulcro
nostra cremaverunt in morte haerentibus armis.
sed me luctus habet, geminae ne clade ruinae
cesserit adfusis oppressa Hispania Poenis.'            
      Contra quae iuvenis turbato fletibus ore:
'Di, quaeso, ut merita est, dignas pro talibus ausis
Carthago expendat poenas. sed continet acris
Pyrenes populos qui vestro Marte probatus
excepit fessos et notis Marcius armis            
successit bello. fusos quoque fama ferebat
victores acie atque exacta piacula caedis.'
      His laeti rediere duces loca amoena piorum,
prosequiturque oculis puer adveneratus euntis.
iamque aderat multa vix adgnoscendus in umbra            
Paulus et epoto fundebat sanguine verba:
'Lux Italum, cuius spectavi Martia facta
multum uno maiora viro, descendere nocti
atque habitanda semel subigit quis visere regna?'
cui contra talis effundit Scipio voces:            
'Armipotens ductor, quam sunt tua fata per urbem
lamentata diu! quam paene ruentia tecum
traxisti ad Stygias Oenotria tecta tenebras.
tum tibi defuncto tumulum Sidonius hostis
constituit laudemque tuo quaesivit honore.'            
dumque audit lacrimans hostilia funera Paulus,
ante oculos iam Flaminius, iam Gracchus et aegro
absumptus Cannis stabat Servilius ore.
      Appellare viros erat ardor et addere verba,
sed raptabat amor priscos cognoscere manis.            
nunc meritum saeva Brutum immortale securi
nomen, nunc superos aequantem laude Camillum,
nunc auro Curium non umquam cernit amicum.
ora Sibylla docet venientum et nomina pandit.
hic fraudes pacis Pyrrhumque a limine portae            
reiecit visus orbus, tulit ille ruentem
Thybridis in ripas regem solusque revulso
pone ferox ponte exclusit redeuntia regna.
'Si tibi dulce virum, primo qui foedera bello
Phoenicum pepigit, vidisse: hic inclitus ille            
aequoreis victor cum classe Lutatius armis.
si studium et saevam cognoscere Hamilcaris umbram,
ille est (cerne procul) cui frons nec morte remissa
irarum servat rabiem. si iungere cordi est
conloquium, sine gustato det sanguine vocem.'            
atque ubi permissum et sitiens se implevit imago,
sic prior increpitat non mitis Scipio vultu:
'Taliane, o fraudum genitor, sunt foedera vobis,
aut haec Sicania pepigisti captus in ora?
bella tuus toto natus contra omnia pacta            
exercet Latio et perruptis molibus Alpis
eluctatus adest: fervet gens Itala Marte
barbarico, et refluunt obstructi stragibus amnes.'
post quae Poenus ait: 'Decimum modo coeperat annum
excessisse puer, nostro cum bella Latinis            
concepit iussu, licitum nec fallere divos
iuratos patri. quod si Laurentia vastat
nunc igni regna et Phrygias res vertere temptat,
o pietas, o sancta fides, o vera propago!
atque utinam amissum reparet decus!' inde citato            
celsus abit gressu, maiorque recessit imago.
      Exin designat vates, qui iura sub armis
poscenti dederint populo primique petitas
miscuerint Italis Piraeo litore leges.
laetatur spectatque virum insatiabilis ora            
Scipio et appellet cunctos, ni magna sacerdos
admoneat turbae innumerae: 'Quot milia toto
credis in orbe, puer, lustras dum singula visu,
descendisse Erebo? nullo non tempore abundans
umbrarum huc agitur torrens, vectatque capaci            
agmina mole Charon, et sufficit improba puppis.'
post haec ostendens iuvenem sic virgo profatur:
'Hic ille est, tellure vagus qui victor in omni
cursu signa tulit, cui pervia Bactra Dahaeque,
qui Gangen bibit et Pellaeo ponte Niphaten            
astrinxit, cui stant sacro sua moenia Nilo.'
incipit Aeneades: 'Libyci certissima proles
Hammonis, quando exuperat tua gloria cunctos
indubitata duces similique cupidine rerum
pectora nostra calent, quae te via, fare, superbum            
ad decus et summas laudum perduxerit arces.'
ille sub haec: 'Turpis lenti sollertia Martis.
audendo bella expedias. pigra extulit artis
haud umquam sese virtus. tu magna gerendi
praecipita tempus: mors atra impendet agenti.'            
haec effatus abit. Croesi mox advolat umbra,
dives apud superos, sed mors aequarat egenis.
      Atque hic Elysio tendentem limite cernens
effigiem iuvenis, caste cui vitta ligabat
purpurea effusos per colla nitentia crines,            
'Dic,' ait 'hic quinam, virgo? nam luce refulget
praecipua frons sacra viro, multaeque secuntur
mirantes animae et laeto clamore frequentant.
qui vultus! quam, si Stygia non esset in umbra,
dixissem facile esse deum!' 'Non falleris:' inquit            
docta comes Triviae 'meruit deus esse videri,
et fuit in tanto non parvum pectore numen.
carmine complexus terram, mare, sidera, manis
et cantu Musas et Phoebum aequavit honore.
atque haec cuncta prius quam cerneret ordine terris            
prodidit ac vestram tulit usque ad sidera Troiam.'
Scipio perlustrans oculis laetantibus umbram,
'Si nunc fata darent, ut Romula facta per orbem
hic caneret vates, quanto maiora futuros
facta eadem intrarent hoc' inquit 'teste nepotes!            
felix Aeacide, cui tali contigit ore
gentibus ostendi, crevit tua carmine virtus.'
      Sed, quae tanta adeo grassantum turba, requirens,
heroum effigies maiorisque accipit umbras.
invicto stupet Aeacide, stupet Hectore magno            
Aiacisque gradum venerandaque Nestoris ora
miratur, geminos aspectat laetus Atridas
iamque Ithacum corde aequantem Peleia facta.
victuram hinc cernit Ledaei Castoris umbram:
alternam lucem peragebat in aethere Pollux.            
      Sed subito vultus monstrata Lavinia traxit.
nam virgo admonuit tempus cognoscere manis
femineos, ne cunctantem lux alma vocaret.
'Felix haec' inquit 'Veneris nurus ordine longo
Troiugenas iunxit sociata prole Latinis.            
vis et Martigenae thalamos spectare Quirini?
Hersiliam cerne: hirsutos cum sperneret olim
gens vicina procos, pastori rapta marito
intravitque casae culmique e stramine fultum
pressit laeta torum et soceros revocavit ab armis.            
aspice Carmentis gressus. Evandria mater
haec fuit et vestros tetigit praesaga labores.
vis et, quos Tanaquil vultus gerat? haec quoque castae
augurio valuit mentis venturaque dixit
regna viro et dextros agnovit in alite divos.            
ecce pudicitiae Latium decus, inclita leti
fert frontem atque oculos terrae Lucretia fixos.
non datur, heu tibi, Roma (nec est, quod malle deceret),
hanc laudem retinere diu. Verginia iuxta,
cerne, cruentato vulnus sub pectore servat,            
tristia defensi ferro monumenta pudoris,
et patriam laudat miserando in vulnere dextram.
illa est, quae Thybrim, quae fregit Lydia bella,
nondum passa marem, qualis optabit habere
quondam Roma viros, contemptrix Cloelia sexus.'            
cum subito aspectu turbatus Scipio poscit,
quae poenae causa, et qui sint in crimine manes,
tum virgo: 'Patrios fregit quae curribus artus
et stetit adductis super ora trementia frenis,
Tullia non ullos satis exhaustura labores            
ardenti Phlegethonte natat. fornacibus atris
fons rapidus furit atque ustas sub gurgite cautes
egerit et scopulis pulsat flagrantibus ora.
illa autem, quae tondetur praecordia rostro
alitis (en quantum resonat plangentibus alis            
armiger ad pastus rediens Iovis!), hostibus arcem
virgo, immane nefas, adamato prodidit auro
Tarpeia et pactis reseravit claustra Sabinis.
iuxta (nonne vides? neque enim leviora domantur
delicta) inlatrat ieiunis faucibus Orthrus,            
armenti quondam custos immanis Hiberi,
et morsu petit et polluto eviscerat ungue.
nec par poena tamen sceleri: sacraria Vestae
polluit exuta sibi virginitate sacerdos.
sed satis haec vidisse, satis.'            
      Mox deinde: 'Videnti
nunc animas tibi, quae potant oblivia, paucas
in fine enumerasse paro et remeare tenebris.
hic Marius: nec multa dies iam restat ituro
aetheriam in lucem. veniet tibi origine parva
in longum imperium consul. nec Sulla morari            
iussa potest aut amne diu potare soporo:
lux vocat et nulli divum mutabile fatum.
imperium hic primus rapiet, sed gloria culpae,
quod reddet solus, nec tanto in nomine quisquam
existet, Sullae qui se velit esse secundum.            
ille, hirta cui subrigitur coma fronte, decorum
et gratum terris Magnus caput: ille deum gens,
stelligerum attollens apicem, Troianus Iulo
Caesar avo. quantas moles, cum sede reclusa
hinc tandem erumpent, terraque marique movebunt!            
heu miseri, quotiens toto pugnabitis orbe,
nec leviora lues quam victus crimina, victor.'
      Tum iuvenis lacrimans: 'Restare haec ordine duro
lamentor rebus Latiis. sed luce remota
si nulla est venia et merito mors ipsa laborat,            
perfidiae Poenus quibus aut Phlegethontis in undis
exuret ductor scelus, aut quae digna renatos
ales in aeternum laniabit morsibus artus?'
'Ne metue:' exclamat vates 'non vita sequetur
inviolata virum: patria non ossa quiescent.            
namque ubi fractus opum magnae certamine pugnae
pertulerit vinci turpemque orare salutem,
rursus bella volet Macetum instaurare sub armis.
damnatusque doli desertis coniuge fida
et dulci nato linquet Carthaginis arces            
atque una profugus lustrabit caerula puppe.
hinc Cilicis Tauri saxosa cacumina viset.
pro! quanto levius mortalibus aegra subire
servitia atque hiemes aestusque fugamque fretumque
atque famem, quam posse mori! post Itala bella            
Assyrio famulus regi falsusque cupiti
Ausoniae motus dubio petet aequora velo,
donec Prusiacas delatus segniter oras
altera servitia imbelli patietur in aevo
et latebram munus regni. perstantibus inde            
Aeneadis reddique sibi poscentibus hostem,
pocula furtivo rapiet properata veneno
ac tandem terras longa formidine solvet.'
      Haec vates, Erebique cavis se reddidit umbris.
tum laetus socios iuvenis portumque revisit.