16.

 Bruttia maerentem casus patriaeque suosque
Hannibalem accepit tellus. hic aggere saeptus
in tempus posita ad renovandum bella coquebat:
abditus ut silva, stabulis cum cessit ademptis,
amisso taurus regno gregis avia clauso              
molitur saltu certamina iamque feroci
mugitu nemora exterret perque ardua cursu
saxa ruit, sternit silvas rupesque lacessit
irato rabidus cornu: tremit omnis ab alto
prospectans scopulo pastor nova bella parantem.              
sed vigor hausurus Latium, si cetera Marti
adiumenta forent, prava obtrectante suorum
invidia, revocare animos ac stare negata
cogebatur ope et senio torpescere rerum.
parta tamen formido manu et tot caedibus olim              
quaesitus terror velut inviolabile telis
servabant sacrumque caput, proque omnibus armis
et castrorum opibus dextrisque recentibus unum
Hannibalis sat nomen erat. tot dissona lingua
agmina, barbarico tot discordantia ritu              
corda virum mansere gradu, rebusque retusis
fidas ductoris tenuit reverentia mentes.
      Nec vero Ausonia tantum se laetus agebat
Dardanidis Mavors: iam terra cedit Hibera
auriferis tandem Phoenix depulsus ab arvis,              
iam Mago exutus castris agitante pavore
in Libyam propero tramisit caerula velo.
ecce aliud decus haud uno contenta favore
nutribat Fortuna duci. nam concitus Hannon
adventabat, agens crepitantibus agmina caetris              
barbara, et indigenas serus raptabat Hiberos.
non ars aut astus belli vel dextera deerat,
si non Scipiadae concurreret. omnia ductor
magna adeo Ausonius maiori mole premebat:
ut Phoebe stellas, ut fratris lumina Phoeben              
exuperant montisque Atlas et flumina Nilus,
ut pater Oceanus Neptunia caerula vincit.
vallantem castra (obscuro nam vesper Olympo
fundere non aequam trepidanti coeperat umbram)
adgreditur Latius rector, subitoque tumultu              
caeduntur passim coepti munimina valli
imperfecta super. contexere herbida lapsos
pondera, et in tumuli concessit caespes honorem.
      Vix uni mens digna viro, novisse minores
quam deceat pretiumque operis sit tradere famae.              
Cantaber ingenio membrorum et mole timeri
vel nudus telis poterat Larus. hic fera gentis
more securigera miscebat proelia dextra
et, quamquam fundi se circum pulsa videret
agmina, deleta gentilis pube catervae              
caesorum implebat solus loca: seu foret hostis
comminus, expleri gaudebat vulnere frontis
adversae, seu laeva acies in bella vocaret,
obliquo telum reflexum Marte rotabat.
at, cum pone ferox aversi in terga veniret              
victor, nil trepidans retro iactare bipennem
callebat, nulla belli non parte timendus.
huic ducis invicti germanus turbine vasto
Scipio contorquens hastam, cudone comantis
disiecit crinis. namque altius acta cucurrit              
cuspis et elata procul est eiecta securi.
at iuvenis, cui telum ingens accesserat ira,
barbaricam adsiliens magno clamore bipennem
incutit. intremuere acies, sonuitque per auras
pondere belligero pulsati tegminis umbo,              
haud impune quidem. remeans nam dextera ab ictu
decisa est gladio ac dilecto immortua telo.
qui postquam murus miseris ruit, agmina concors
avertit fuga confestim dispersa per agros.
nec pugnae species, sed poenae tristis imago              
illa erat, hinc tantum caedentum atque inde ruentum.
per medios Hannon palmas post terga revinctus
ecce trahebatur lucemque (heu dulcia caeli
lumina!) captivus lucem inter vincla petebat.
cui rector Latius: 'Tanta, en, qui regna reposcant,              
quis cedat toga et armiferi gens sacra Quirini.
servitio si tam faciles, cur bella refertis?'
      Haec inter celerare gradum, coniungat ut arma,
Hasdrubalem ignarum cladis praenuntius adfert
explorator eques. raptat dux obuia signa              
ac, postquam optatam laetus contingere pugnam
vidit et ad letum magno venientia cursu
agmina, suspiciens caelum 'Nil amplius' inquit
'vos hodie posco, superi. protraxtis ad arma
quod profugos, satis est: in dextra cetera nobis              
vota, viri. rapite, ite, precor. vocat ecce furentis
hinc pater, hinc patruus. gemina o mihi numina belli,
ducite, adeste, sequor. dignas spectabitis, aut me
praescia mens fallit, vestro iam nomine caedes.
nam quis erit tandem campis telluris Hiberae              
bellandi modus? en umquam lucebit in orbe
ille dies, quo te armorum, Carthago, meorum
aspiciam sonitus admotaque bella trementem?'
      Dixerat, et raucus stridenti murmure clangor
increpuit: tonuere feris clamoribus astra.              
concurrunt, quantumque rapit violentia ponti
et Notus et Boreas et inexorabilis Auster,
cum mergunt plenas tumefacta sub aequora classes,
aut cum letiferos accendens Sirius ignis
torret anhelantem saevis ardoribus orbem,              
tantum acies hominumque ferox discordia ferro
demetit. haud ullus terrarum aequarit hiatus
pugnarum damna, aut strages per inhospita lustra
umquam tot dederit rabies horrenda ferarum.
iam campi vallesque madent, hebetataque tela.              
et Libys occubuere et amantes Martis Hiberi.
stat tamen una loco perfossis debilis armis
luctaturque acies, qua concutit Hasdrubal hastam.
nec finem daret ille dies animosaque virtus,
ni perlapsa viro loricae tegmen harundo              
et parco summum violasset vulnere corpus
suasissetque fugam. rapido certamina linquit
in latebras evectus equo noctisque per umbram
ad Tartessiacos tendit per litora portus.
      Proximus in pugna ductori Marte manuque              
regnator Nomadum fuerat, mox foedere longo
cultuque Aeneadum nomen Masinissa superbum.
huic fesso, quos dura fuga et nox suaserat atra,
carpenti somnos subitus rutilante coruscum
vertice fulsit apex, crispamque involvere visa est              
mitis flamma comam atque hirta se spargere fronte.
concurrunt famuli et serpentis tempora circum
festinant gelidis restinguere fontibus ignis;
at grandaeva deum praenoscens omina mater
'Sic, sic, caelicolae, portentaque vestra secundi              
condite:' ait 'duret capiti per saecula lumen.
ne vero, ne, nate, deum tam laeta pavesce
prodigia aut sacras metue inter tempora flammas.
hic tibi Dardaniae promittit foedera gentis,
hic tibi regna dabit regnis maiora paternis              
ignis et adiunget Latiis tua nomina fatis.'
sic vates, iuvenisque animum tam clara movebant
monstra, nec a Poenis ulli virtutis honores,
Hannibal ipse etiam iam iamque modestior armis.
      Aurora obscuri tergebat nubila caeli              
vixque Atlantiadum rubefecerat ora sororum:
tendit in Ausonios et adhuc hostilia castra.
atque, ubi se vallo intulerat, ductorque benigno
accepit Latius vultu, rex talibus infit:
'Caelestum monita et sacrae responsa parentis              
disque tua, o Rutulum rector, gratissima virtus
avulsum Tyriis huc me duxere volentem.
si tibi non segnes tua contra fulmina saepe
visi stare sumus, dignam te, nate Tonantis,
adferimus dextram. nec nos aut vana subegit              
incertae mentis levitas et mobile pectus,
aut spes et laeti sectamur praemia Martis:
perfidiam fugio et periuram ab origine gentem.
tu, quando Herculeis finisti proelia metis,
nunc ipsam belli nobiscum invade parentem.              
ille tibi, qui iam gemino Laurentia lustro
possedit regna et scalas ad moenia Romae
admovet, in Libyam flammis ferroque trahendus.'
      Sic Nomadum ductor. tunc dextra Scipio dextram
amplexus: 'Si pulchra tibi Mavorte videtur,              
pulchrior est gens nostra fide. dimitte bilinguis
ex animo socios. magna hinc te praemia clarae
virtutis, Masinissa, manent, citiusque vel armis
quam gratae studio vincetur Scipio mentis.
cetera quae Libyam portari incendia suades,              
expediet tempus. nec enim sunt talia rerum
non meditata mihi, et mentem Carthago fatigat.'
hinc iuveni dona insignem velamine picto
dat chlamydem stratumque ostro, quem ceperat ipse
deiecto victor Magone animique probarat,              
cornipedem, tum, qua divum libabat ad aras
Hasdrubal, ex auro pateram galeamque comantem.
exin firmato sociali foedere regis
vertendas agitat iam nunc Carthaginis arces.
      Massylis regnator erat ditissimus oris              
nec nudus virtute Syphax, quem iura petebant
innumerae gentes extremaque litore Tethys.
multa viro terra ac sonipes et belua, terror
bellorum, nec non Marti delecta iuventus.
nec foret, aut ebore aut solido qui vinceret auro              
Gaetulisve magis fucaret vellus aenis.
has adiungere opes avidus reputansque laborem,
si vertat rex ad Poenos, dare vela per altum
imperat atque animo iam tum Africa bella capessit.
verum ubi perventum, et portus tenuere carinae,              
iam trepida fugiens per proxima litora puppe
Hasdrubal adflictis aderat nova foedera quaerens
rebus et ad Tyrios Massylia signa trahebat.
      Audito pariter populorum in regna duorum
advenisse duces, qui tota mole laborent              
disceptentque armis terrarum uter imperet orbi,
celsus mente Syphax acciri in tecta benigne
imperat et tanto regni se tollit honore.
tum laetos volvens oculos adversa per ora,
sic Latium adfatur iuvenem ac prior incipit ultro:              
'Quam te, Dardanide pulcherrime, mente serena
accipio intueorque libens! quamque ora recordor
laetus Scipiadae! revocat tua forma parentem.
nam repeto, Herculeas Erythia ad litora Gades
cum studio pelagi et spectandis aestibus undae              
venissem, magnos vicina ad flumina Baetis
ductores miro quodam me cernere amore.
tum mihi dona viri praeda delecta tulere,
arma simul regnoque meo tum cognita primum
cornipedum frena atque arcus, quis cedere nostra              
nunc norunt iacula, et veteris tribuere magistros
militiae, qui dispersas sine lege catervas
vestro formarent ritu ad certamina Martis.
ast ego, cum contra, nostris quae copia regnis,
nunc auri ferrem, nivei nunc munera dentis,              
nil valui precibus. solos sibi cepit uterque,
quos cohibebat ebur vaginae sectilis, enses.
quare, age, laetus have nostros intrare penatis
ac, mea quando adfert Libycum fortuna per undas
ductorem, facili, quae dicam, percipe mente.              
et vos, qui Tyriae regitis Carthaginis arces,
Hasdrubal, huc aures, huc quaeso advertite sensus.
quanta per Ausonios populos torrentibus armis
tempestas ruat et Latio suprema minetur,
utque bibant Tyrium bis quinos saeva per annos              
Sicana nunc tellus, nunc litora Hibera cruorem,
cui nescire licet? quin ergo tristia tandem
considunt bella, et deponitis arma volentes?
tu Libya, tu te Ausonia cohibere memento.
haud deformis erit vobis ad foedera versis              
pacator mediusque Syphax.' subiungere plura
non passus, gentis morem arbitriumque senatus
Scipio demonstrat, vanique absistere coepti
spe iubet et patres docet haec expendere solos.
suadendi modus hic, quodque est de parte diei              
exacti super ad mensas et pocula vertunt,
atque, epulis postquam finis, dant corpora somno
et dura in noctem curarum vincula solvunt.
      Iamque novum terris pariebat limine primo
egrediens Aurora diem, stabulisque subibant              
ad iuga solis equi, necdum ipse ascenderat axem,
sed prorupturis rutilabant aequora flammis:
exigit e stratis corpus vultuque sereno
Scipio contendit Massyli ad limina regis.
illi mos patrius fetus nutrire leonum              
et catulis rabiem atque iras expellere alendo.
tum quoque fulva manu mulcebat colla iubasque
et fera tractabat ludentum interritus ora.
Dardanium postquam ductorem accepit adesse,
induitur chlamydem, regnique insigne vetusti              
gestat laeva decus. cinguntur tempora vitta
albente, ac lateri de more adstringitur ensis.
hinc in tecta vocat, secretisque aedibus hospes
sceptrifero cum rege pari sub honore residunt.
      Tum prior his infit terrae pacator Hiberae:              
'Prima mihi, domitis Pyrenes gentibus, ire
ad tua regna fuit properantem et maxima cura,
o sceptri venerande Syphax. nec me aequore saevus
tardavit medio pontus. non ardua regnis
quaesumus aut inhonora tuis: coniunge Latinis              
unanimum pectus sociusque accede secundis.
non tibi Massylae gentes extentaque tellus
Syrtibus et latis proavita potentia campis
amplius attulerint decoris, quam Romula virtus
certa iuncta fide et populi Laurentis honores.              
cetera quid referam? non ullus scilicet ulli
aecus caelicolum, qui Dardana laeserit arma.'
      Audivit laeto Massylus et adnuit ore
complexusque virum 'Firmemus prospera' dixit
'omina, nec votis superi concordibus absint,              
cornigerumque Iovem Tarpeiumque ore vocemus.'
et simul extructis caespes surrexerat aris
victimaque admotae stabat subiecta bipenni,
cum subito abruptis fugiens altaria taurus
exiluit vinclis mugituque excita late              
implevit tecta et fremitu suspiria rauco
congeminans trepida terrorem sparsit in aula.
vittaque, maiorum decoramen, fronte sine ullo
delapsa attactu nudavit tempora regis.
talia caelicolae casuro tristia regno              
signa dabant, saevique aderant gravia omina fati.
hunc fractum bello regem solioque revulsum,
tempus erit, cum ducet agens ad templa Tonantis
qui tunc orabat socialia foedera supplex.
his actis repetit portum puppesque secundo              
dat vento et notis reddit se Scipio terris.
      Concurrere avidae gentes, variosque subacta
Pyrene misit populos. mens omnibus una:
concordes regem appellant regemque salutant.
scilicet hunc summum norunt virtutis honorem.              
sed, postquam miti reiecit munera vultu,
Ausonio non digna viro, patriosque vicissim
edocuit ritus et Romam nomina regum
monstravit nescire pati, tum versus in unam,
quae restat, curam, nullo super hoste relicto,              
et Latios simul et vulgum Baetisque Tagique
convocat ac medio in coetu sic deinde profatur
'Quando ita caelicolum nobis propensa voluntas
adnuit, extremo Libys ut deiectus ab orbe
aut his occideret campis, aut axe relicto              
Hesperio patrias exul lustraret harenas:
iam vestra tumulos terra celebrare meorum
est animus pacemque dare exposcentibus umbris.
mente favete pari atque aures advertite vestras.
septima cum solis renovabitur orbita caelo,              
quique armis ferroque valent, quique arte regendi
quadriiugos pollent currus, quis vincere planta
spes est, et studium iaculis impellere ventos,
adsint ac pulchrae certent de laude coronae.
praemia digna dabo, e Tyria spolia incluta praeda,              
nec quisquam nostri discedet muneris expers.'
sic donis vulgum laudumque cupidine flammat.
      Iamque dies praedicta aderat, coetuque sonabat
innumero campus, simulatasque ordine iusto
exequias rector lacrimis ducebat obortis.              
omnis Hiber, omnis Latio sub nomine miles
dona ferunt tumulisque super flagrantibus addunt.
ipse, tenens nunc lacte, sacro nunc plena Lyaeo
pocula, odoriferis aspergit floribus aras.
tum manis vocat excitos laudesque virorum              
cum fletu canit et veneratur facta iacentum.
      Inde refert sese circo et certamina prima
incohat ac rapidos cursus proponit equorum.
fluctuat aequoreo fremitu rabieque faventum,
carceribus nondum reseratis, mobile vulgus              
atque fores oculis et limina servat equorum.
iamque, ubi prolato sonuere repagula signo
et toto prima emicuit vix ungula cornu,
tollitur in caelum furiali turbine clamor,
pronique ac similes certantibus ore secuntur              
quisque suos currus magnaque volantibus idem
voce locuntur equis. quatitur certamine circus
spectantum, ac nulli mentem non abstulit ardor:
instant praeceptis et equos clamore gubernant.
fulvus, harenosa surgens tellure, sub auras              
erigitur globus atque operit caligine densa
cornipedumque vias aurigarumque labores.
hic studio furit acris equi, furit ille magistri.
hos patriae favor, hos accendit nobile nomen
antiqui stabuli. sunt quos spes grata fatiget              
et nova ferre iugum cervix. sunt, cruda senectus
quos iuvet et longo sonipes spectatus in aevo.
      Evolat ante omnis rapidoque per aera curru
Callaicus Lampon fugit atque ingentia tranat
exultans spatia et ventos post terga relinquit.              
conclamant plausuque fremunt votique peractam
maiorem credunt praerepto limite partem.
at, quis interior cura et prudentia circi
altior, effusas primo certamine vires
damnare et cassis longe increpitare querelis              
indispensato lassantem corpora nisu:
'Quo nimius, quo, Cyrne, ruis?' (nam Cyrnus agebat)
'verbera dimitte et revoca moderatus habenas.'
heu surdas aures! fertur securus equorum
nec meminit, quantum campi decurrere restet.              
      Proximus, a primo distans, quantum aequore currus
occupat ipse, loci tantum, sed proximus ibat
Astur Panchates: patrium frons alba nitebat
insigne et patrio pes omnis concolor albo.
ingentes animi, membra haud procera decusque              
corporis exiguum, sed tum sibi fecerat alas
concitus atque ibat campo indignatus habenas:
crescere sublimem atque augeri membra putares.
Cinyphio rector cocco radiabat Hiberus.
      Tertius aequata currebat fronte Peloro              
Caucasus. ipse asper, nec qui cervicis amaret
adplausae blandos sonitus clausumque cruento
spumeus admorsu gauderet mandere ferrum.
at docilis freni et melior parere Pelorus
non umquam effusum sinuabat devius axem,              
sed laevo interior stringebat tramite metam,
insignis multa cervice et plurimus idem
ludentis per colla iubae. mirabile dictu,
nullus erat pater: ad Zephyri nova flamina campis
Vettonum eductum genetrix effuderat Harpe.              
nobilis hunc Durius stimulabat in aequore currum,
Caucasus antiquo fidebat Atlante magistro.
ipsum Aetola, vago Diomedi condita, Tyde
miserat: exceptum Troiana ab origine equorum
tradebant, quos Aeneae Simoentos ad undas              
victor Tydides magnis abduxerat ausis.
iamque fere medium evecti certamine campum
in spatio addebant, nisusque adprendere primos
Panchates animosus equos super altior ire
et praecedentem iam iamque ascendere currum              
pone videbatur, curvatisque ungula prima
Callaicum quatiens pulsabat calcibus axem.
      At postremus Atlas, sed non et segnior ibat
postremo Durio: pacis de more putares
aequata fronte et concordi currere freno.              
sensit ut exhaustas, qui proximus ibat, Hiberus
Callaicas Cyrni vires, nec ut ante salire
praecipitem currum, et fumantis verbere cogi
adsiduo violenter equos, ceu monte procella
cum subita ex alto ruit, usque ad colla repente              
cornipedum protentus et in capita ardua pendens
concitat ardentem, quod ferret lora secundus,
Panchatem vocesque addit cum verbere mixtas:
'Tene, Astur, certante feret quisquam aequore palmam
erepto? consurge, vola, perlabere campum              
adsuetis velox pennis. decrescit anhelo
pectore consumptus Lampon, nec restat hianti,
quem ferat ad metas, iam spiritus.' haec ubi dicta,
tollit se sonipes, ceu tunc e carcere primo
corriperet spatium, et nitentem opponere curvos              
aut aequare gradus Cyrnum post terga relinquit.
confremit et caelum et percussus vocibus altis
spectantum circus. fertur sublime per auras
altius attollens cervicem victor ovantem
Panchates sociosque trahit prior ipse iugalis.              
      At postremus Atlas, Durius postremus in orbem
exercent artis: laevos nunc adpetit ille
conatus, nunc ille premit certatque subire
dexter, et alterni nequiquam fallere temptant:
donec confisus primaevae flore iuventae              
oblicum Durius conversis pronus habenis
opposuit currum atque eversum propulit axem
Atlantis senio invalidi, sed iusta querentis:
'Quo ruis? aut quinam hic rabidi certaminis est mos?
et nobis et equis letum commune laboras.'              
dumque ea proclamat, perfracto volvitur axe
cernuus, ac pariter fusi, miserabile, campo
discordes sternuntur equi. quatit aequore aperto
lora suis victor, mediaque Pelorus harena
surgere nitentem fugiens Atlanta reliquit.              
nec longum Cyrni defessos prendere currus.
hunc quoque cunctantem et sero moderamina equorum
discentem rapido praetervolat incitus axe.
impellit currum clamor vocesque faventum,
iamque etiam dorso atque umeris trepidantis Hiberi              
ora superposuit sonipes, flatusque vapore
terga premi et spumis auriga calescere sentit.
incubuit campo Durius misitque citatos
verbere quadrupedes, nec frustra: aequare videtur,
aut etiam aequavit iuga praecedentia dexter.              
attonitus tum spe tanta: 'Genitore, Pelore,
te Zephyro eductum nunc nunc ostendere tempus.
discant, qui pecudum ducunt ab origine nomen,
quantum divini praecellat seminis ortus.
victor dona dabis statuesque altaria patri.'              
et, ni successu nimio laetoque pavore
proditus elapso foret inter verba flagello,
forsan sacrasset Zephyro, quas voverat, aras.
tum vero infelix, veluti delapsa corona
victoris capiti foret, in se versus ab ira              
auratam medio discindit pectore vestem,
ac lacrimae simul et questus ad sidera fusi.
nec iam subducto parebat verbere currus.
pro stimulis dorso quatiuntur inania lora.
      Interea metis certus iam laudis agebat              
sese Panchates et praemia prima petebat
arduus. effusas lenis per colla, per armos
ventilat aura iubas, tum mollia crura superbi
attollens gressus magno clamore triumphat.
par donum solido argento caelata bipennis              
omnibus, at vario distantia cetera honore.
primus ecum volucrem, Massyli munera regis
haud spernenda, tulit. tulit hinc virtute secundus
e Tyria, quae multa iacet, duo pocula, praeda,
aurifero perfusa Tago. villosa leonis              
terga feri et cristis horrens Sidonia cassis
tertius inde honor est. postremo munere Atlantem,
quamvis perfracto senior subsederat axe,
accitum donat ductor, miseratus et aevum
et sortem casus. famulus florente iuventa              
huic datur, adiuncto gentilis honore galeri.
      His actis ductor laeta ad certamina plantae
invitat positisque accendit pectora donis:
'Hanc primus galeam (hac acies terrebat Hiberas
Hasdrubal), hunc ensem, cui proxima gloria cursus,              
accipiet: caeso pater hunc detraxit Hyempsae.
tertius extremam tauro solabere palmam.
cetera contenti discedent turba duobus
quisque ferox iaculis, quae dat gentile metallum.'
      Fulgentes pueri Tartessos et Hesperos ora              
ostendere simul vulgi clamore secundo.
hos Tyria misere domo patria inclita Gades.
mox subit aspersus prima lanugine malas
Baeticus: hoc dederat puero cognomen ab amne
Corduba et haud parvo certamina laeta fovebat.              
inde comam rutilus, sed cum fulgore nivali
corporis, implevit caveam clamoribus omnem
Eurytus: excelso nutritum colle crearat
Saetabis, atque aderant trepidi pietate parentes.
tum Lamus et Sicoris, proles bellacis Ilerdae,              
et Theron, potator aquae, sub nomine Lethes
quae fluit immemori perstringens gurgite ripas.
      Qui postquam arrecti plantis et pectora proni
pulsantesque aestu laudum exultantia corda
accepere tuba spatium, exiluere per auras              
ocius effusis nervo exturbante sagittis.
diversa et studia et clamor, pendentque faventes
unguibus atque suos, ut cuique est gratia, anheli
nomine quemque cient. grex inclitus aequore fertur
nullaque tramissa vestigia signat harena,              
omnes primaevi flaventiaque ora decori,
omnes ire leves atque omnes vincere digni.
      Extulit incumbens medio iam limite gressum
Eurytus et primus brevibus, sed primus, abibat
praecedens spatiis. instat non segnius acer              
Hesperos ac prima stringit vestigia planta
praegressae calcis. satis est huic esse priori,
huic sperare sat est fieri se posse priorem.
acrius hoc tendunt gressus animique vigore
corpora agunt. auget pueris labor ipse decorem.              
ecce levi nisu postremoque agmine currens,
postquam sat visus sibi concepisse vigoris,
celsus inexhaustas effundit turbine vires
non expectato subitusque erumpit et auras
praevehitur Theron: credas Cyllenida plantam              
aetherio nexis cursu talaribus ire.
iamque hos iamque illos, populo mirante, relinquit
et, modo postremus, nunc ordine tertia palma,
Hesperon infestat sua per vestigia pressum.
nec iam, quem sequitur tantum, sed prima coronae              
spes trepidat tantis venientibus Eurytus alis.
quartus sorte loci, sed, si tres ordine servent
inceptos cursus, nequiquam vana laborans,
Tartessos fratrem medio Therone premebat.
nec patiens ultra tollit sese aequore Theron              
igneus et plenum praetervolat Hesperon irae.
unus erat super, et metae propioribus aegros
urebat finis stimulis; quascumque reliquit
hinc labor, hinc penetrans pavor in praecordia vires,
dum sperare licet, brevia ad conamina uterque              
advocat: aequantur cursus, pariterque ruebant.
et forsan gemina meruissent praemia palma,
pervecti simul ad metas, ni, terga secutus
Theronis, fusam late per lactea colla
Hesperos ingenti tenuisset saevus ab ira              
traxissetque comam. tardato laetus ovansque
Eurytus evadit iuvene atque ad praemia victor
emicat et galeae fert donum insigne coruscae.
cetera promisso donata est munere pubes
intonsasque comas viridi redimita corona              
bina tulit patrio quatiens hastilia ferro.
      Hinc graviora virum certamina, comminus ensis
destrictus bellique feri simulacra cientur.
nec, quos culpa tulit, quos crimina noxia vitae,
sed virtus animusque ferox ad laudis amorem,              
hi crevere pares ferro; spectacula digna
Martigena vulgo suetique laboris imago.
hos inter gemini (quid iam non regibus ausum?
aut quod iam regni restat scelus?) impia circo
innumero fratres, cavea damnante furorem,              
pro sceptro armatis inierunt proelia dextris.
is genti mos dirus erat, patriumque petebant
orbati solium lucis discrimine fratres.
concurrere animis, quantis confligere par est
quos regni furor exagitat, multoque cruore              
exsatiata simul portantes corda sub umbras
occubuere. pari nisu per pectora adactus
intima descendit mucro; superaddita saevis
ultima vulneribus verba; et, convicia volvens,
dirus in invitas effugit spiritus auras.              
nec manes pacem passi. nam corpora iunctus
una cum raperet flamma rogus, impius ignis
dissiluit, cineresque simul iacuisse negarunt.
cetera distincto donata est munere turba,
ut virtus et dextra fuit. duxere iuvencos              
impressis dociles terram proscindere aratris,
duxere adsuetos lustra exagitare ferarum
venatu iuvenes, quos dat Maurusia praeda.
necnon argenti necnon insignia vestis
captivae pretia et sonipes et crista nitenti              
insurgens cono, spolia exuviaeque Libyssae.
      Tum iaculo petiere decus, spectacula circi
postrema, et metae certarunt vincere finem
Burnus avis pollens, quem misit ripa ~metalli
qua Tagus auriferis pallet turbatus harenis,              
et Glagus insignis ventos anteire lacerto,
et, cuius numquam fugisse hastilia cervi
praerapida potuere fuga, venator Aconteus,
Indibilisque, diu laetus bellare Latinis,
iam socius, volucresque vagas deprendere nube              
adsuetus iaculis, idem et bellator, Ilerdes.
laus Burni prima, infixit qui spicula metae:
est donum serva albentis invertere lanas
murice Gaetulo docta. at, quem proxima honorant
praemia, vicinam metae qui propulit hastam,              
accepto laetus puero discessit Ilerdes,
cui ludus nullam cursu non tollere dammam.
tertia palma habuit geminos insignis Aconteus
nec timidos agitare canes latratibus aprum.
      Quos postquam clamor plaususque probavit honores,              
germanus ducis atque effulgens Laelius ostro
nomina magna vocant laeti manesque iacentum
atque hastas simul effundunt. celebrare iuvabat
sacratos cineres atque hoc decus addere ludis.
ipse etiam mentis testatus gaudia vultu              
ductor, ut aequavit meritis pia pectora donis,
et frater thoraca tulit multiplicis auri,
Laelius Asturica rapidos de gente iugales,
contorquet magnis victricem viribus hastam
consurgens umbrisque dari testatur honorem.              
hasta volans, mirum dictu, medio incita campo
substitit ante oculos et terrae infixa cohaesit.
tum subitae frondes celsoque cacumine rami
et latam spargens quercus, dum nascitur, umbram.
ad maiora iubent praesagi tendere vates:              
id monstrare deos atque hoc portendere signis.
      Quo super augurio, pulsis de litore cunctis
Hesperio Poenis, ultor patriaeque domusque
Ausoniam repetit Fama ducente triumphum.
nec Latium curis ardet flagrantius ullis,              
quam iuveni Libyam et summos permittere fasces.
sed non par animis nec bello prospera turba
ancipiti senior temeraria coepta vetabant
magnosque horrebant cauta formidine casus.
      Ergo, ubi delato consul sublimis honore              
ad patres consulta refert deturque potestas
orat delendae Carthaginis, altius orsus
hoc grandaeva modo Fabius pater ora resolvit:
'Haud equidem metuisse queam, satiatus et aevi
et decoris, cui iam superest et gloria et aetas,              
ne credat nos invidiae certamine consul
laudibus obtrectare suis. satis inclita nomen
gestat fama meum, nec egent tam prospera laude
facta nova. verum et patriae, dum vita manebit,
deesse nefas animumque nefas scelerare silendo.              
bella nova in Libyae moliris ducere terras?
hostis enim deest Ausoniae, nec vincere nobis
est satis Hannibalem. petitur quae gloria maior
litore Elissaeo? stimuli si laudis agunt nos,
hanc segetem mete. composuit propioribus ausis              
dignum te Fortuna parem. vult Itala tellus
ductoris saevi, vult tandem, haurire cruorem.
quo Martem aut quo signa trahis? restinguere primum est
ardentem Italiam. tu fessos avius hostis
deseris ac septem denudas proditor arces.              
an, cum tu Syrtim ac sterilis vastabis harenas,
non dira illa lues notis iam moenibus urbis
adsiliet vacuumque Iovem sine pube, sine armis
invadet? quanti, ut cedas Romamque relinquas,
emerit! et tanto percussi fulmine belli              
sicine te, ut nuper Capua est accitus ab alta
Fulvius, aequoreis Libyae revocabimus oris?
vince domi et trinis maerentem funera lustris
Ausoniam purga bello. tum tende remotos
in Garamantas iter Nasamoniacosque triumphos              
molire. angustae prohibent nunc talia coepta
res Italae. pater ille tuus, qui nomina vestrae
addidit haud segnis genti, cum consul Hiberi
tenderet ad ripas, revocato milite primus
descendenti avide superatis Alpibus ultro              
opposuit sese Hannibali. tu consul abire
a victore paras hoste atque avellere nobis
scilicet hoc astu Poenum? si deinde sedebit
impavidus nec te in Libyam tuaque arma sequetur,
capta damnabis consulta improvida Roma.              
sed fac turbatum convertere signa tuaeque
classis vela sequi. nempe idem erit Hannibal, idem
cuius tu vallum vidisti e moenibus urbis.'
haec Fabius, seniorque manus paria ore fremebat.
      Tum contra consul: 'Caesis ductoribus olim              
magnanimis gemino leto, cum tota subisset
Sidonium possessa iugum Tartessia tellus,
non Fabio, non, quis eadem est sententia cordi,
quoquam ad opem verso, fateor, primoribus annis
excepi nubem belli solusque ruenti              
obieci caelo caput atque in me omnia verti.
tum grandaeva manus puero male credita bella
atque idem hic vates temeraria coepta canebat.
dis grates laudemque fero, sub numine quorum
gens Troiana sumus: puer ille et futtilis aetas              
imbellesque anni necdum maturus ad arma
Scipio restituit terras inlaesus Hiberas
Troiugenis, pepulit Poenos, solisque secutus
extremas ad Atlanta vias, exegit ab orbe
Hesperio nomen Libyae nec rettulit ~auri              
signa prius, quam fumantis circa aequora vidit
Romano Phoebum solventem litore currus.
ascivit reges idem. nunc ultimus actis
restat Carthago nostris labor. hoc sator aevi
Iuppiter aeterni monet. Hannibali ecce senectus              
intremit aut aegros simulat mentita timores,
ne finem longis tandem peperisse ruinis
sit noster titulus. certe iam dextera nobis
experta, et robur florentibus auximus annis.
ne vero fabricate moras, sed currere sortem              
hanc sinite ad veterum delenda opprobria cladum
quam mihi servavere dei. sat gloria cauto
non vinci pulchra est Fabio, peperitque sedendo
omnia Cunctator. nobis nec Mago nec Hannon
nec Gisgone satus nec Hamilcare terga dedisset,              
si segnes clauso traheremus proelia vallo.
Sidoniusne puer vix pubescente iuventa
Laurentis potuit populos et Troia adire
moenia flaventemque sacro cum gurgite Thybrim
et potuit Latium longo depascere bello:              
nos Libyae terris tramittere signa pigebit
et Tyrias agitare domos? secura pericli
litora lata patent, et opima pace quieta
stat tellus. timeat tandem Carthago timeri
adsueta, et nobis, quamvis Oenotria nondum              
Hannibale arva vacent, superesse intellegat arma.
illum ego, quem vosmet cauti consultaque vestra
in Latio fecere senem, cui tertia large
fundenti nostrum ducuntur lustra cruorem,
illum ego ad incensas trepidantem et sera paventem              
advertam patriae sedes. an Roma videbit
turpia Agenoreae muris vestigia dextrae:
Carthago immunis nostros secura labores
audiet interea et portis bellabit apertis?
tum vero pulset nostras iterum improbus hostis              
ariete Sidonio turris, si templa suorum
non ante audierit Rutulis crepitantia flammis.'
      Talibus accensi patres, fatoque vocante,
consulis adnuerunt dictis, faustumque precati
ut foret Ausoniae, tramittere bella dederunt.