INCIPIT QUINTUS

Post ubi Robertum cognovit AleXius esse
Aequore transvectum, vires reparare minutas
Nititur absentisque ducis perfringere castra.
Haec duo servabant vi consilioque potentes,
Filius ille ducis Buamundus et iste Brienus.
Haud procul a Ianina non parvi nominis urbe,
Partis Alexinae populus sua castra locarat.
Multiplici partem praemunit Alexius illam
Obice plaustrorum, quam pervia planiciei
Ad pervadendam facilem vicinia reddit.
Ferrea cum tribulis omnes satiunca viarum
Praepedit accessus, ut laxis hostis habenis
Dum dimittet equos, pedibus figatur equorum.
At nebula Danaum prospectus praepediente,
Illuc Normanni per vitibus aspera densis
Plenaque carectis loca pervenere latenter.
Obstat congrediens paulisper Alexius illis,
Sed non instantes sufferre diutius illos
Evaluit, petiitque fugam victusque recessit.
Urbem Thessaliae superatus Marte secundo
Appetit egregiam—vulgus vocat hanc Salonichin—
Et quia bellorum varios non ambigit esse
Eventus, conatur adhuc ad bella redire.
Gaudens audaci magis agmine quam numeroso,
Esultans capti Buamundus honore Civisci,
Obsidet insigni Larissam nomine claram,
Ad quam delatos thesauros imperiales,
Quamque opibus magnis audiverat esse repletam.
Prodiit hac auctor Troianae cladis Achilles.
Obsidione suae turbatus Alexius urbis
Innumera cum gente venit, pugnamque virilem
Contra Normannos exercuit. Obvia namque
Pugnando cedit sibi gens comitata Brienum.
Non modicum spectans Buamundus collibus agmen,
Imperii pariter rectorem credit adesse.
Irruit et trepidos hostes, ut nisus alaudas,
Insequitur. Populo Graecorum exercitus huius
Terga dat, at tantus contexit pulvis utrumque,
Ut neuter videat quorsum pars altera tendit.
Abdita silvarum victi petiere Pelasgi.
Occisis victor redit ad montana quibusdam,
Si qua parentur adhuc ipsi certamina spectans.
Hostes digressos ubi novit Alexius esse,
Larissaea petit multo cum milite castra.
Dimissi castris pedites, maioribus hostem
Viribus urgentem non armis ferre valentes,
Vincuntur; maior pars occidit, et fugitiva
Pars minor abscedit. Spoliorum quidquid ab omni.
Victrix turba loco contraxit, Alexius effert.
Nuncius ad montem Buamundo pandere casus
Adversos properat; qui se speraverat esse,
Victorem, victam partem dolet esse suorum.
Nil tamen ipse pavens, comites sibi dissociatos
Associare studet; nequeunt incommoda mentem
Perterrere viri. Magis obsidione solutam
Urbem conqueritur, iam victam iamque subactam.
Marte fatigatos iam nos admota quieti
Tradere membra monet. Vallem Buamundus opacam
Haut procul inde petit, quae cuncta sibique suisque
Apta ministrabat; sua dant ibi membra sopori.
Plurima post triduum duo conduxere potentes
Agmina Graecorum Buamundo bella parantes:
Alter germanus augusti, Melisianus
Alter cognatus; nomen fuit huic Adrianus.
Normanni solitae memores virtutis ad arma
Concurrunt celeres; solitique fugacibus Argi
Elabi pedibus, redeunt properanter ad urbis

Moenia Larissae, qua clausus Alexius ipse
Non procul audebat totiens superatus abire.
Nec minus et Turchi clauduntur in urbe fugaces.
Taliter obsessis populus normannicus illis
Non remanere diu valuit, quia terra, labores
Passa rapinarum, victus alimenta negabat,
Et nuper captis fuerant sua perdita castris.
Milite diviso vitae Buamundus ad usus
Quaerit Ebellonae loca, Castoreaeque Brienus.
Dimissa magna Saloniki parte suorum,
Ad propriae sedem remeavit Alexius urbis,
A Constantino quae sumpsit condita nomen.
Gens redit interea Venetum ratibus reparatis,
Atque requisitam nullis prohibentibus intrant
Urbem Dirachii, quia rarus in urbe manebat
Civis; egestatis disperserat undique cives
Insolitae casus. Remorans ter quinque diebus
Gens studet utilibus vacuare Venetica rebus
Dirachium; sed praesidiis munitio tuta
A duce dimissis, castelli iura negavit.
Hoc non posse capi postquam videre, recedunt,
Audito reditu geniti ducis advenientis,
Ingressique rates, communiter aequore multas
Erexere trabes, et parvae fit modus urbis.
Castro composito de lignis, omnia classis
Instrumenta suae gens provida seque locavit.
Sicque sub aediculis, algenti tempore, contra
Nimbosas hiemes remorantur in aequore tuti.
Iam cedebat hiems, et verni temporis aurae
Spirabant placidae, cum navibus omnibus omnes
Ad Corifum properant. Haec complacet insula cunctis.
Classis Alexinae dux Mabrica venerat illuc.
Inde placet nautis repetenda Venetia multis,
Mutuus ut fieri valeat redeuntibus illis
Abscessus comitum, patriam sic quisque revisat.
Hoc statuunt fieri; Roberti namque regressus
Protrahitur Dimium; diuturna negotia rerum
Absumendarum sunt illis causa suarum.

Tempore Robertus multis intentus in illo,
Praecipuas contra Iordanem bella gerendi
Cura, infectum nil dimissurus habebat.
Propterea Latio non ipse redire volebat.
Iordanis princeps perterritus advenientis
Henrici fama, non armis obviat illi
Ut sese finesque suos tutetur ab illo,
Sed firmae secum componens foedera pacis
Illi se subigit; genitus conceditur obses;
Et cum prole dedit solidorum munera multa.
Hoc, ne privetur dominatus iure paterni,
Fecit, si regi sit ad Apula transitus arva.
Et quia Iordanis ditioni cesserat eius,
Dux huius terras ferro populatur et igni.
Inde nepos petiit pacem, recipitque petitam.
Gregorio papae, sedatis omnibus ante
Quam repetat fines Graecorum, supplicat orans
Dedicet ecclesiam, quam fecerat hic ad honorem
Mathaei sancti. Placidus favet ille precanti.
His ita completis animos intendit ad illud
Propositum, quod mente diu tractarat agendum.
Electos igitur nautas, et quos magis aptos
Militiae novit, secum facit ire Tarentum.
Huc cum gente sua navis convenerat omnis.
Classis magnificos ibi militiaeque paratus
Instruit; expensis naves implentur et armis.
Portum Brondisii, qui tutior esse videtur,
His comitatus adit. Transire veretur Hidronti,
Quo brevior transcursus erat, quia tempus adesse
Coeperat autumni, tranquilla recesserat aestas.
Unde timens ratibus mora nequa noceret Hidronti
Ex tempestatis subitis incursibus ortae,
In portu tuto fit tutus classe recepta;
Expectat flatus prudenti mente secundos.
Inde vale faciens uxori litore stanti
Restantique simul populo cum coniuge, coepit
Finibus Ausoniis iam non rediturus abire.
Armatis centum viginti navibus aequor
Transfretat Adriacum, genito comitante Rogero,
Qui patris esse sequax armorum strenuitate
Et placida cunctis affabilitate studebat.
Duxit praeterea naves oneraria quarum
Lex erat, has et equis sumptuque replevit et armis
Et variis rebus, quas aequoris exigit usus.
Aequore transvectis exercitus ille coivit
Quem ducis egregii servabat filius alter.
Exegere fere menses in litore binos,
Tempestate gravi bellum differre coacti.

Temperie placida portum redeunte relinquunt,
Et contra Venetum naves Danaumque chelindros
Certamen navale parant. Dux quinque triremes
Ducit, ducendas commisit quinque Rogero,
Roberto totidem fratri, totidem Buamundo;
His aderant ratium suffragia iuncta minorum.
Innumeras bello Danai duxere chelindros.
Altera turba, novem confisa triremibus altis,
Quas habiles bello magis esse Venetia novit,
Roberti naves dum conspicit inferiores
Esse suis, audacter eis congressa resistit,
Atque interpositis Danaum praefulta chelindris,
Iactibus innumeris telorum desuper hostes
Sauciat, et ferri se pondera magna minatur
Iacturam, ne classis eis inimica propinquet.
Vix in ea navi; quae fert ad bella Rogerum,
Quilibet illaesus reperitur, et ipse lacerto
Saucius obstanti stat cedere nescius hosti,
Immemor illati sibi vulneris; ardor honoris,
Quantus adesse solet victoribus, incitat illum.
Hunc pater insigni decoratus saepe triumpho
Accit, et accitum maiori classe chelindros
Dissociare iubet. Patris impiger ille iubentis
Iussa sequi properans, cum quinque triremibus illis
Quae sibi commissae fuerant, inferre chelindris
Bella parat. Danai nichil hoc pugnante repugnant,
Sed passim fugiunt, ut aves obstare volanti
Non audent aquilae, cursuque latere fugaci
Coguntur lepores, dum ne rapiantur aduncis
Unguibus et rostro metuunt cibus esse voraci.
His ita dimotis stat sola Venetica classis.
Robertus genitique sui, dum stare fugati
Graecorum ratibus solas videre triremes,
Invasere suis cum navibus acriter illas;
Tamque fuit vehemens impulsus et impetas harum,
Ut septem mersis non posse Venetica classis
Elabi speret. Solis sed stare duabus
Navibus ad bellum nil profuit; hostibus omnes
Cedere coguntur; solito dux more triumphat.
Classe triumphata secum duo milia victor
Ad portum ducit de pugnatoribus illis,
Qui magis obstiterant, quorumque audacia maior.
Praeter eos alios quingentos annumeravit,
Qui capti fuerant. Septem, fugientibus Argis,
Argolicae naves sunt hoc certamine captae.
Qui castrum Corifi servare fideliter illi
Solliciti fuerant, solvuntur ab obsidione
Quam passi fuerant, dux dum metuendus abesset.
Exin vitrices et victas ducere naves
Procurat, tutis stationibus ut locet illas
Temporis hiberni dux incumbente pruina.
Has ratione sagax Cliceum ducit ad amnem;
Naves et nautas ibi collocat, et remorari,
Dum placidae redeant aestatis tempora, iussit.
Ipse suos equites hiemali tempore secum
Bundiciam ducit, mansurus ibique moratur.

Gliceo populum fuerat qui proximus amni,
Asperior solito languere pruina coegit.
Frigoris atque famis pars maxima passa labores
Interit, et tantae crescunt incommoda pestis,
Ut prius exactus mensis quam tertius esset,
Sint praeventa decem quasi milia morte virorum.
Nec reliquus tantae necis est esercitus expers;
Namque brevi morbus communi clade peremit
Quingentos equites, necnon innobile vulgus
Magna parte ruit; nec eques nec nauta nec ullus
Vir valet instantis leti vitare ruinam.
Nulla tamen frangunt ducis infortunia mentem;
Portis et ad casus manet imperterritus omnes.
Filius aegrotans poscit Buamundus ut ipsum
Italiae remeare pater permittat ad oras,
Quae medicis multis medicaminibusque redundat:
Ille licet nolens consensit abire volenti,
Tam clarae sobolis cupiens reparare salutem.
Danda recessuro dedit. Hoc abeunte Rogerum
Iussit adire suo cum milite Chephaloniam,
Ut, tanta fuerat quae tempestate rebellis,
Victa refrenetur. Haec insula dum capietur,
Undique terrendas Graecorum noverat urbes.
Iussa patris sequitur iussamque Rogerus ad urbem
Cum ducis agminibus properavit et obsidet illam.
Dux repetit positas Gliceo flumine naves,
Et studet inclusas abducere, non minus undis
Quam terris avidus Graecos domitare tumaces.
Bella parare ferox et equis et classe laborat,
Navibus abductis turbetur ut insula quaeque,
Conferat et fisco ducis imperiale tributum.
Temporis aestivi reditu defecit aquarum
Copia, nec tantis iam defluit alveus undis,
Ut fluvio nautae valeant deducere naves.
Dux, qui difficilem facilem facit arte laborem,
Dum fluvium solitis cognovit egere fluentis,
Namque meatus aquae brevis arta fauce fluebat,
Multos afferri palos et ab amnis utraque
Margine configi connexos vimine iussit,
Et multis multa praecisis arbore ramis
Composuit crates, et arenis desuper implet.
Sic aqua lascive dispersa refertur in unum.
Alveus altior hinc coepitque capacior esse,
Cogitur unde viam praebere meabilis unda
Navibus, illaesaeque maris revehuntur ad undas.
Vir venerabilis hoc in tempore papa Salerni
Gregorius moritur, quem nec persona nec auri
Umquam flexit amor; iustum servare rigorem
Semper proposuit; non cor dare laeta valebant
Absque modo laetum, nec tristia reddere moestum.
Solator moesti, lucis via, doctor honesti,
Legibus arcebat tumidos, humilesque fovebat;
Terror iniquorum, clipeus fuit ille proborum,
Atque salutiferi spargendo semina verbi,
Numquam cessavit populum revocare fidelem
A vitiis ad eos quibus itur ad aethera mores;
Vitaque doctrinae non discordare solebat.
Non fuit instabilis vel arundineae levitatia
Dus non se lacrimis audita forte coercet
Morte viri tanti; non mors patris amplius illum
Cogeret ad lacrimas, non filius ipse, nec uxor,
Estremos etsi casus utriusque videret.
Magnus erat de morte dolor, quia magnus amoris,
Vivere dum licuit, nexus coniunxerat illos.
Alter ab alterius numquam discessit amore
Firmatae quondam post mutua foedera pacis.
Aecclesia sancti Mathaei papa sepultus
Nobilitat tanti thesauro corporis urbem.
Hanc, quia translatus Mathaeus apostolus alti
Nomirus esse facit, meritumque vicarius iste
Auget ibi positus, prae cunctis urbibus unam
Dux elegisset, sibi vivere si licuisset.
Verum Gregorii post mortem praesulis illi
Ad loca non licuit Latii dimissa redire.
Continuis huius soboles generosa Rogerus
Perterrere minis non cessat Cephaloniam.
Insula Roberto proponitur esse petenda
Ad quam missus erat capiendam filius eius.
Navim conscendens, quam castra revisere possit,
Febre prius capitur. Plagrare Canicula fervens
Coeperat, aestiva cuius saevissimus ardor
Tempestate solet mortalibus esse nocivus.
Uxor ab Italia non multo venerat ante,
Et castris aderat, dum nati castra revisit
Dux, quibus exierat populo cum classe relicto.
Haec ubi Robertum cognovit febricitare,
In quo tota sui sita spes erat, utpote tanto
Coniuge, discissis flens vestibus, acceleratis
Cursibus accessit; quae defecisse maritum
Extremosque videns casus instare propinquos,
Ungue genas lanians, impexos scissa capillos,
« Proh dolor! exclamat, quid inibo miserrima, vel quo
Infelix potero discedere? Nonne Pelasgi
Audita me morte tui natumque tuumque
Invadent populum, quorum tu gloria solus,
Spes et robur eras, tua quos praesentia fovit
Extremis positos? Quia te praesente tuorum
Hostis nemo minas, congressus nemo timebat.
Pluribus et quamvis acies adversa catervis
Obsita non paucis, tua quos animatio tutos
Fecerat, audebant committere bella, nec umquam
Te viso potuit mundana resistere virtus.
Filius ecce lupis sinitur rapiendus et uxor
Et populus, nunquam sine te securus habendus.
Te quia, qui populi fueras audacia nostri,
Amisso populus non audax esse valebit.
Quodlibet ignavum poterit praecellere vulgus.
Impia mors, homini, quo tot pereunte peribunt,
Parce precor; precibus quae cumdescendere nescis,
Expecta saltim dum nos ad nostra reducat,
Ut locus excipiat nos post sua funera tutus.
Ah! Miseram! frustra precor hanc, ingrata precanti
Cum semper fuerit nullique peperceritt umquam ».
Nec minus et flenti flens cum genitrice Rogerus,
Magnos cum gemitu clamores tollit ad astra,
Se prius orbatum lacrimas patre, quam vel habendi
Parta vel ad plenum sit gnarus habenda parandi,
Sectarique sciat virtutis facta paternae.
Astantis populi lacrimas quis lumine sicco
Inspiceret? quis tam patiens, tam ferreus esset,
Ut non moestitiam tot passis compateretur?
Inter tot lacrimas cum corpore sanguine Christi
Accepto, moriens vita spoliatur amica:
Sic et in exilio robusti principis artus
Spiritus exutos dimittit et exanimatur,
Qui fortes animos aliis inferre solebat,
Se praesente suis nil passus adesse timoris.
Non remanere viri Graecorum partibus uxor
Corpus passa, suis conatur reddere terris.
Quamque magis celerem cognovert esse galeram
Scandit, ibi posito Roberti corpore trangit,
Mortuus ut rediens Latio solatia praestet,
Cui non fas vivo fuit ad sua regna reverti.
Castra Rogerus adit patris, interitusque paterni
Notitia populum communicat anxius omnem,
Consiliumque petit. Privandum namque fatetur,
Ni redeat propere, se iuris honore paterni,
Haeredem cuius pater hunc indixerat esse.
Illi promittunt omnes se corde fideli,
Sicut servierant patri, servire paratos;
Sitque coadiutor transgressibus aequoris illis
Unanimes rogitant. Populo favet ille roganti.
Se tamen expectet, dum Cephalonia petatur
Insula, qua socios dimiserat, obsecrat omnes;
Et « Nullius, ait, fidei me iure vocare
Deberet populus dimissus in obsidione,
Abscedens eius si castra revisere nollem,
Et patris intentum, quem vobis notificavi,
Discessumque meum non illis notificarem ».
His dictis ad castra suae redit obsidionis,
Defunctumque patrem, se velle recedere pandit.
Acturos referunt se quisque quod egerit ille,
Obsequiique sui coeptis desistere nolle,
Si condigna tamen sibi convenientia detur.
Taliter amoto sua castra petente Rogero,
Gens aliis castris tanto remorata pavore
Concutitur, quod se nullatenus emerituram
Elapsum speret, quasi vita salusque negetur.
Omnes si Danai, gens Persica, gens Agarena
Hos invasissent, et ab omni climate mundi
Afflueret populus, peteretque armatus inermes:
Non illa hac formido foret formidine maior.
Mors unius erat multorum causa pavoris.
Innumeras gentes, duce qui vivente solebant
Vincere, defuncto paucis obstare timerent.
Milibus esse decem sic saepe valentior unus
Atque fugare viri duo milis mille probantur.
Hostis ne subeat, maiori classe cremata,
Territa gens studuit naves servare minores,
Aequor ut Adriacum transvecta pavore levetur.
Tantus erat terror. Nec opes nec pallia curant;
Omnia postponunt, et corpora sola carinis
Supplicibus precibus poscunt inducere nautas;
Atque licet naves a terra longius essent,
Pars conscendit equos, ut perveniatur ad illas,
Dimissis et equis imponunt corpora tantum,
Pars natat, ut nando valeat conscendere navem;
Pars tamen illorum maior, quia non remeare
Navibus evaluit, remanens se mancipat Argis;
Quique timebantur timidi servire Pelasgis
Incipiunt, animi pulsa feritate ferocis.

Iamque rates fuerant secus Appula litora ductae,
Tempestas tumidum quatit intolerabilis aequor.
Naufragium passi quam plures sunt ibi nautae;
Pars hominum cum classe perit, fractaque procellis,
Qua fuerat corpus transvectum nobile navi,
In mare delapsum non absque labore cadaver
Extrahitur. Foetor ne prodeat inde nocivus,
Viscera corque ducis subhumari iussit Idronti
Praedita consiliis semper prudentibus uxor,
Et multo reliquum condivit aromate corpus,
Hinc deportari Venusinam fecit ad urbem,
Qua fuerant fratrum costructa sepulchra priorum.
Hos prope cum magno dux est subhumatus honore.
Urbs Venusina nitet tantis decorata sepulchris.
A Caroli Magni vel tempore Caesaris umquam
Nullos terra pares produxit fratribus istis.
Hic subhumatorum fabricata iussibus horum
Ecclesia, cuis decor urbis praenitet huius,
Det veniae munus rex illis trinus et unus.

EXPLICIT LIBER QUINTUS