VITAE LEONIS DECIMI LIBER TERTIVS

MEDICEIS in patriam receptis, et ab his ex aerario stipendio militi persoluto, donatisque ducibus, optimates ad ordinandam rempublicam consilia atque animos revocarunt, quoniam Ridolfus cuncta regeret ex amplissima formula status popularis, qui et nobilitati singularem contumeliam dictatore Soderino semper attulerat et omnem Mediceorum authoritatem convellere videbatur. Itaque armatus omnis populus de more ad concionem vocatur. Vexillifer Ridolfus cum magistratibus in vestibulum curiae descendit, assensu et clamore populi quindecim viri reipublicae constituendae, quum nomina praecones recitarent, extemplo creantur; ab his demum septuaginta totius civitatis longe gravissimi et Mediceis amicissimi viri sunt delecti, quorum perpetuo consilio reipublicae gubernacula traderentur. Ex eo etenim numero decemviri, qui belli et pacis, et octoviri qui vitae et necis summam haberent potestatem, creantur. Vexilliferatum, uti erat antiquitus, bimestrem tantum fore imposterum decernunt.

His constitutis rebus et cohorte praesidio curiae imposita, contra vim sediciosorum civium, Iulianus sago deposito, et sumpta civili toga, nihil sese ad principalem fortunam cunctis una modestia gratissimus efferebat, et reipublicae munera paterno exemplo sine satellite innocentia fretus obibat. Vix tres elapsi erant menses, quum a nonnullis in caedem cardinalis et Iuliani conspiratum est. Principes fuere Augustinus Caponius corpore ac ingenio inerti iuvenis, in quo nihil prorsus laudares praeter familiae nomen, et Petrus Paulus Boscolus, honestis quidem literis exornatus, sed iudicio turbidus et levis, uti his saepe accidit qui ab exuberantia atrae bilis insaniae proximi, dum praesentia non probant, immoderata et inaudita inani cogitatione persequuntur; dolebat sibi ereptam iri libertatem, quum rempublicam ad Mediceorum arbitrium recidisse conspiceret, quanquam illi per optimates aequissimos viros cuncta urbana commoda honores et magistratus inter omnium classium cives aequo ordine partirentur. Boscolus Bruti virtutem et gloriam ferebat in coelum, seque Brutum fore testabatur, si sibi fidum magni consilii participem Cassium reperiret. Nec mora Caponius, qui multa a Boscolo ex historiis de Cassio praeclara audierat, libenter in eius nomen est adoptatus. Sed quum de tempore et loco caedis ageretur deque asciscendis sociis, quorum praesidio tuti atque defensi negocium conficerent, forte Caponio intranti Pucianam domum, syngrapha sinu decidit in qua breviter erant annotata nomina amicorum, qui idonei ad id patrandum facinus viderentur. Ea syngrapha beneficio Deorum collecta et per Coctium Senensem delata ad Mediceos, periculum depulit.

Captus nanque Caponius quum in tormentis egregie tacuisset, prolata demum syngrapha, nequaquam inficiatus manum, cuncta propalavit. Eadem confessus est et ipse Boscolus, qui Nicolaum Valorium insignem civem nominarat, atque ita de ambobus supplicium sumptum. Valorius autem in Volaterranam turrem est relegatus, quoniam, tametsi Boscolum de tam nefario consilio insano fremitu proloquentem saepe uti insanum castigarat, nihil tamen uti optimus civis debebat ad magistratus de ea re detulisset.

Iisdem fere diebus quibus ea coniuratio feliciter est oppressa, Iulius pontifex, re pontificia ad summam authoritatem perducta, ex levi sed tenaci febricula fluente sensim alvo moritur. Cuius morte nunciata Ioannes cardinalis lectica vectus, propter innatum ab ima sede abscessum, Romam modicis itineribus ad comitia contendit. Tanto autem populi studio postremus omnium conclave est ingressus, ut proculdubio constanti omnium salutantium omine pontifex evasurus esse crederetur; auxerat eius spei famam Erasmus Germanus subtilissimus mathematicus, qui pridie quam Medices urbem intraret, in corona nobilium neminem fore pontificem ex his cardinalibus qui in Urbe essent audacissime praedicarat. Ferebant etiam Marsilium Ficinum, qui eximiae authoritatis fuisset astrologus, ex fortunata et regia genesi, ei sacrorum principatum, quum adhuc esset puer nec plane sacris initiatus, omnino detulisse,

Caeterum ubi in conclave statim est receptus, in partes suas sibi iampridem conciliatos iuniores cardinales pertraxit. Erant ii regis ac illustribus maxime familiis nati, aetate opibusque florentes et imprimis Ludovicus Aragonius, Sigismundus Gonzaga, Marcus Cornelius et Alfonsus Petrucius, quibus accesserant Bendinellus Saulius et Matthaeus Sedunensis; multi etiam ex senioribus ea lege suffragia promittebant, ut et ipsi quum exirent candidati, paribus suffragiis iuvarentur. Erat tum senatus princeps Raphael Riarius, qui aetatis honore, sacerdotiis atque opibus caeteros omnes anteibat, quanquam ei deerant literae atque eae virtutes, quae multo luculentius quam ipsae divitiae honestum sacerdotem ad Christianam laudem exornant. Is in magnam spem adipiscendi pontificatus ab aura populari et tot circunfusis adulatoribus facile pervenerat. Sed eum ambientem et singulos prehensantem, cum ipsi iuniores eludebant, qui Ioanni candidato paratis firmisque suffragiis praesto aderant, tum etiam ei seniores plerunque fidem fallebant, quum quisque spes suas aleret et privatis rationibus compositis ad summi fastigii fortunam enitendum arbitraretur. Petebant enim ferme omnes, uti quisque erat aut studio principum, aut urbana gratia, aut opibus et doctrina maxime conspicuus. Ita dum quisque senior ante omnia sibi uni praecipue studet, et propterea cunctatius aliis suffragatur, Ioannem iuniores pontificem efficiunt, qui rei Christianae imperium dare potius quam accipere una perpetua consensione decreverant.

Accessit ad eum ante alios Franciscus Soderinus, qui uti erat inimicus admodum capitalis propter Petrum fratrem Florentia pulsum, ab initio eum omnibus adhibitis machinis oppugnarat, moxque perspecta iuniorum constantia, uti cautissimus senex in gratiam opportune redierat. Accessit et ipse Raphael et caeteri demum omnes, adeo sedatis propensisque animis, ut nequaquam simulanter effuse laetarentur, quod eum pontificem legitimis et longe simplicissimis comitiis creassent, qui nobilitate familiae, morum gravitate, exquisitisque literis et singulari naturae lenitate, non cardinales modo, sed cunctos fere mortales anteiret. Fuere qui existimarent vel ob id seniores ad ferenda suffragia facilius accessisse, quod pridie disrupto eo abscessu qui sedem occuparat, tanto fetore ex profluente sanie totum comitium implevisset ut tanquam a mortifera tabe infectus, non diu supervicturus esse vel medicorum testimonio crederetur.

Cunctis ad pedis osculum procumbentibus LEONIS Decimi nomen sibi desumpsit, utpote qui propter innatam excelso regioque animo clementiae virtutem, non expresso quidem titulo, sed erudita allusione magnanimi cognomentum affectaret, duorum superiorum secutus exemplum, quibus Alexandri et Iulii augustissima nomina placuissent. Non defuere qui dicerent Claricem matrem pleno iam utero leonem ingentis magnitudinis et mirae lenitatis in Reparatae templo Florentiae omnium maximo se parere sine gemitu somniasse. Quod postea somnium ex fabulis nutricum quum puerorum ingeniis inhaesisset, accipiendo nomini causam haud dubie praebuerit.

Neque Leo mox homines fefellit, quum Petrum Soderinum e Ragusio in Urbem evocasset, eoque summo cum honore suscepto Contesinae sororis filio Aloisio Ridulfo ex Soderini fratre filiam in matrimonio collocasset. Pepercit et ipsi Valorio, quem propere Volaterrano carcere eductum libertati patriaeque restituit, haud dubie Caponio etiam et Boscolo veniam daturus, nisi paulo ante octovirali iudicio damnati periissent. Eandem quoque animi magnitudinem et clementiam erga Carvaialem et Sanseverinum pseudocardinales protinus ostendit, qui quum audita morte pontificis e Gallia Romam ad comitia pervolarent, navigio in portum Pisanum delati atque ibi retenti in libera custodia fuerant, ne, qui modo tantas turbas concivissent, novis altercationibus quieta comitia perturbarent. Eos enim Iulius iusta hercle ira praefervidus iam senatu motos omnique praerogativa suffragii et galeri dignitate penitus exutos, quod concilium adversus se concitatis regibus indixissent, si qua sorte eos caperet, in campo Flore tanquam scelestos et impios concremare decreverat. Itaque Romam perductis, et in senatu sine purpurae insignibus suppliciter veniam petentibus facile ignovit, pristinumque eis honorem et sacerdotia restituit, quum acta Pisani et Mediolanensis et Lugdunensis concilii penitus abrogassent, Lateranenseque concilium uti legitimum et iure optimo indictum solenni assensione comprobarent. Leo etenim ante omnia Iulii consilia iisdem prope vestigiis subsequutus, concilium in Laterano coeptum multis de causis celebrandum perficiendumque esse iudicabat, ut saluberrimis scilicet decretis constituta republica Christiana, omnis schismatis seditionisque materia tolleretur.

Coronatus est Leo pontifex ad Lateranum trigesimo die post creationem, qui fuit Aprilis undecimus, Rhavennate clade infaustus, ut converso omine ab tanta privata laetitia et publica hilaritate ex atro longe omnium candidissimus redderetur. Vectus est etiam in pompa illo eodem equo Thracio in quo ad Rhavennam captus fuerat, quem ab hostibus pecunia redemptum ita adamavit, ut postea usque ad extremam senectutem summa cum indulgentia alendum curarit. Fuit autem is dies omnium qui a Gothicis temporibus Romanae urbi felicius illuxerint, longe clarissimus; nunquam enim ullum vel ampliore vel ornatiore hominum concursu spectaculum celebratum fuisse vel legendo vel audiendo meminerant. Protectae erant aulaeis regiones, ridebant ianuae civium festa fronde et floribus, fenestrae stratae tapetibus ornabantur, in omnibus biviis triumphales arcus occurrebant, ad veteris Romanae magnitudinis exemplum picturis et statuis mirum in modum exornati, cardinalium et antistitum comitatus usque ad humiliora servitia serico et purpura multoque item auro praefulgebat, ipsi cardinales sacras aureas et pictas induti vestes militaribus equis vehebantur.

Praetulit Romanae ecclesiae vexillum Alfonsus ipse Ferrariae princeps, qui ad componendam controversiam et ad praestandum officium benignis literis accitus advenerat. Affuit et Franciscus Urbinas urbis praefectus. Rhodiae vero militiae vexillum armatus detulit Iulius Medices, ita ut, cum neque ipse neque ullus omnino vel sapiens crederet, in tanta senatorum et seniorum turba, quod in abditis fatis erat eum mox Romae regnaturum, et forte ea die coronationis ad felix augurium, mortuo Pactio Cosmo, antistes Florentinus vixdum exutis armis est effectus. Sparsa est a quaestoribus per omnes regiones larga manu aurea argenteaque pecunia, tanta Leonis liberalitate, uti ipsi centum milibus aureis eam pompam pontifici constitisse faterentur. Coemit mox a Maximiliano Caesare amplius triginta milibus aureis Mutinam urbem, uti moriens paulo ante Iulius fadendum esse monuerat; Videfrustiumque arcis praefectum avari et pervicacis ingenii hominem Germanum, qui Caesaris iussis nequaquam parebat, per Rangonos vi ac insidiis circumventum expulit.

Adiecit demum curam omnem componendis regum controversiis, quum legatos undique in omnes provincias emisisset. Sed tanta mole Gallis undique concitatum erat bellum, ut neque tot navales et terrestres apparatus summa suscepti impensa facile retardari, neque dira illa flamma iratis regum animis diu concepta ullis vel sanctissimis precibus restingui posse videretur. Ferdinandus paulo ante Ioannem Navarrae regem Cantabria expulerat, redeuntemque cum magnis Gallorum auxiliis, et Pompelonem regiam urbem oppugnantem iterum superarat, fremente Ludovico qui eum regem sibi affinem et in clientelam a Galliae regibus antiquitus receptum omnino reducendum esse censuerat. Britanni quoque interea duce Dorfetio Aquitaniam qua Cantabriae iungitur ad Fontem Rabidum exposito exercitu terra marique effuse vastaverant, Gallique et Britanni ambustis utrinque excelsis aliquot navibus mari saepe contenderant. Ludovicus ipse expeditionem in Italiam audita morte pontificis impigre parabat, ab Henrico magni exercitus, ingentes classes, ut ipse in Galliam traiiceret, effusis paternis thesauris ornabantur. Contra Iacobus Scotiae rex a Gallo pecunia inductus, ita copias parabat ut discedente Henrico totius Britanniae regnum invaderet. Ante alia Veneti a sociis impudentissime decepti, exclusi Brixia, et contra ius et aequum et recentis foederis leges omnibus iniuriis exagitati ad Gallum recurrerant, cum eo qui ex hostibus ipsorum nomini infensissimus extitisset, foedus percusserant.

Quibus de causis Leo quum nihil sibi vel tutius vel honestius esse posset, Iulianum foedus servare et eosdem socios quos ille habuisset adiuvare constituit; ne si medius inter dissidentes intempestivaeque pacis arbiter esse vellet, et a victis pariter et a victoribus ab utrisque despectus non modo odium et incommodum, sed singularem etiam infamiam pararet. His initis susceptisque consiliis ad provehenda demum exornandaque optimarum literarum studia longe omnium liberalissime animum convertit; qua una peculiari laude Cosmus proavus et pater Laurentius privatis viris potius quam principibus fortuna similes, summam sibi et posteris claritatem peperissent. Ante omnia ab epistolis singulari iudicio sibi desumpsit Petrum Bembum et Iacobum Sadoletum, qui caeteros omnes literatos Romanae eloquentiae laudibus anteibant.

Vaticanae vero bibliothecae Beroaldum iuniorem praefecit, in scribendis odis horatiana iucunditate praecellentem. Gymnasium vero accitis undique gravissimarum artium professoribus ita instauravit ut neque Bononiensi, neque Patavino, vel doctorum praestantia vel auditorum concursu concedere videretur. Augustinus Suessanus philosophiam et Christophorus Aretinus medicinam profitebantur. Hieronymus Butigella iuris scientiam docebat. In humanioribus studiis eruditione stilo et eloquentia Parrhasius Cosentinus erat insignis. In Graecis literis eminebat Basilius Calchondyles, eius Demetrii filius qui ipsius pontificis in adolescentia fuerat praeceptor. Singulos vero vel mediocris etiam nominis poetas et exquisitis nobilioribusque artibus instructos tanta benignitate suscipiebat, ut omnes iam excitatis animis ad excolenda literarum studia vehementer accenderentur, quum ab tanto armorum strepitu, quo neglectis literis Iulii aures magnopere gaudebant, tandem virtuti locus patefactus esse videretur.

Qua spe felicissime concepta, ab eruditis id carmen in arcu triumphali ad Hadriani pontem est inscriptum, quo superiorum pontificum mores cum Leonis laude lepidissime notabantur:

Olim habuit Cypris sua tempora, tempora Mavors 
Olim habuit, sua nunc tempora Pallas habet.

In eo quoque arcu, qui erat ad bivium viae triumphalis, praeclarissimo totius populi studio et hoc eximiae gravitatis et gratiae carmen cubitalibus literis fuit inscriptum:

Vota deum Leo ut absolvas, hominumque secundes, 
Vive pie ut solitus, vive diu ut meritus.

Florebat enim tum Roma praestantibus ingeniis, copia incredibili rerum omnium, et a clementiore coelo inusitata aeris salubritate, ita ut Leo tantae virtutis ac amplitudinis pontifex, auream aetatem post multa saecula condidisse diceretur.

Interea dum inito statim pontificatu enixe dat operam ut inter discordes Europae reges in spem pacis induciae fierent, Ludovicus adversus Maximilianum Sfortiam exercitum, omni bellico apparatu abunde instructum, in Italiam misit. Is enim qui regio, militarique animo indomitos spiritus gerebat, sese Neapoli, Mediolano Genuaque foede pulsum ferre non poterat, adeoque vehementi repetendae Italiae desiderio erat concitatus ut Cantabriam dudum Hispanorum armis occupatam Ferdinando concedere, et Venetis icto foedere Cremonam polliceri minime dubitaret; contulerant enim sese Veneti ad Galli regis amicitiam indignitate contumeliae accensi, quod post eiectos Gallos Brixia impudenter ab Hispanis intercepta, sibi ex foedere minime redderetur.

Ferdinandus quoque vel ob id quod forte infirma erat valetudine, Cantabrici regni possessionem omni infamiae, quae sibi a sociis conflaretur, praeferendam iudicarat; utpote qui felici prudentia omnes consilii rationes, una maxime praesenti utilitate metiri erat solitus. Verum non defuere qui crederent Ferdinandum non tam cupiditate retinendae Cantabriae quam admittendi Neapolitani regni metu adductum, eas occulte inducias cum Gallo pepigisse; quoniam accepisset Iulium pontificem liberiore voce frementem, comminantemque iactare solitum se nunquam animo conquieturum, donec expulsis omnibus Barbaris, qui aliena impotenter occuparent, Italiae liberator, vero inde parto cognomine, dici mereretur.

Itaque Leo postquam assiduas Christianae pietatis cohortationes minus sanis auribus undique recipi animadvertit, quanquam paci quietique studere maxime decorum putabat, suae tamen dignitatis est arbitratus Iuliani foederis rationes tueri, speciosaque et moderata imitatione studium suum proferre, ut qui Gallis erant hostes, animos minime desponderent, nec Galli suis viribus et Venetorum amicitia praepotentes, in dubia praesertim belli fortuna, acerbius quam deceret offendi viderentur. Quam ob rem implorantibus opem Sfortianis, quum pecunia maxime indigerent, viginti quinque milia aureorum numum Morono legato dinumerat, quibus Novariam citato itinere comportatis, opportune militi stipendia persolvuntur. Eo se tum contulerat Maximilianus cum octo milibus Helvetiorum, unam spem atque eam quidem exiguam ancipiti eventu in Helvetiorum animis reponens. Siquidem illi iidem campi atque illi iidem Trivultius atque Tramulius uti fatales belli duces spectabantur, qui perfidiae Helvetiae et paternae calamitatis memoriam ad animum extrema suspensum cura revocabant. Aderant quoque secum eadem signa atque iidem ferme centuriones eorum maxime pagorum, qui eius proditionis ignominia quondam notati, veteranorum Italorum digitis et nutibus tacite monstrabantur.

Ad haec mala Sacramorus quoque vicecomes, qui Mediolani obsidendae arci erat praepositus, perfidiosa levitate cum ala equitum ad Gallos transfugerat, regressusque Mediolanum omni militari praesidio nudatum, pervicerat apud cives, ut in Gallorum verba iuraretur. Livianus quoque adducto Venetorum exercitu, Cremonae partim metu partim egregia popularium voluntate fuerat receptus. Et Cardonius atque Piscarius, in quibus summa spes sustinendi belli collocari debuerat, certiores de induciis facti, nihil se vel in hanc vel in illam partem ab stativis ad Trebiam castris commovebant.

Iam aliquot diebus Tramulius prolato tormentorum apparatu adeo vehementer moenia quassaverat, ut late prostratis adapertisque moenibus Helvetiae legiones in statione conspicerentur, quae nunquam adduci potuerant, ut portam clauderent ipsis etiam hostium castris oppositam, tantaque superbis eorum ingeniis innata erat de Gallorum gente contemptio ut ultro etiam provocarent irriderentque hostes, quod tantum inanis operae frustra suscepissent ut aditus in urbem pararetur, quando adapertis portis, ad iustam dimicationem fortibus viris, si animus suppeteret, esset irrumpendum. At Gallorum duces ne periclitando vires cum pervicacissima gente exploratam ab optima cunctandi ratione victoriam in discrimen adducerent, reductis silentio castris ad secundura lapidem recesserunt, vel ob id etiam quoniam Altosaxum cum recentibus auxiliis Comensi via adventare cognoverant. Is superiore anno cum Galli Cisalpina Gallia pellerentur, Helvetiorum fuerat imperator, vir ingenti animo corporeque multis in locis bellicae virtutis gloriam consequutus. Eodem quoque tempore Helvetii de Altosaxi auxiliorumque adventu certiores fiunt; coguntur in consilium centuriones atque signiferi, disputatur variis sententiis, an excipienda sint auxilia occurrendo cum expeditis cohortibus eodem itinere, ne a Gallico equitatu in patentibus campis opprimantur.

Tum vero Mottimus inter Helveticos duces animi promptitudine militiaeque peritia insignis de invadendis hostibus disserere coepit, quasi Altosaxi gloriae invideret, ad quem opportunissime auxiliorum superventu, servatorum fratrum atque instauratae et excitatae spei ad certam victoriam fama omnino inclinatura videretur: « Quid cunctamur», inquit, «commilitiones in hac parum decora deliberatione? Quasi toties victos et nihil tale timentes, si in eos diluculo erumpamus minime simus deleturi? Perrumpemus hercle et cuncta obvia sternemus; dum ambigunt et consultant, an Altosaxo sit occurrendum, vel manendum in castris, quae ut in nullo metu exiguoque temporis spacio minime munierint, praestabo me huius periculi facile principem, ne consilium ab audacia potius quam a virtute sumptum putetis; et meo certe ductu nihil cum auxiliis communicata laude, victoriam nobilem atque opulentam referetis». Nec mora, centuriones ferme omnes fervidis et alacribus ingeniis sublata manu Mottino favent, plerique etiam eo ardentius quo veteris ignominiae notam, proditi ante tredecim annos Ludovici aliquo fideli illustrique facinore delere cupiebant.

Itaque de tertia vigilia triplici agmine, sine equite, sine tormentis, summo silentio irrumpunt a tribus locis uno simul tempore, Gallica castra adoriuntur, semiinstructas acies peditum atque equitum prosternunt, Germanos aegre, fortiter tamen et mutua quidem cum caede superant. Nec Tramulius atque Trivultius invicti antea duces, quicquam virtute vel consilio valent, quum et subitus hostium incursus et foeda fugae facies et conturbata diversis in locis castra, omnem vel constantis iudicii vim, vel ferendae opis spacium inter dissonos morientium clamores eriperent. Helvetii caeso late peditatu, et equitatu undique pulso, tormentis et castris puncto temporis potiuntur. Cecidere ad X milia hostium et in his viri insignes Monfalco Gallus equitum praefectus, Aloisius Beomontius Hispanus qui cohortes ductabat, Alexius Busichia levis armaturae equestris dux nobilis. Nec ea victoria apud Helvetios, quanquam longe omnium nobilissima, luctu caruit. Nam medium agmen a tormentis magnum acceperat detrimentum. Atque ipse ante alios Mottinus colubrinae pila discerptus interierat. Ipsi quoque Germanorum praefecti Floranges atque Gemesius, quum strati multis acceptis vulneribus iacerent, ad cursu Roberti Sedanii patris, qui cum insigni cataphractorum turma in victorum et caedentium coronam penetrarat, haud dubie servati sunt.

Hac audita de Gallis victoria, Leo pontifex aliquanto praeclarius studium suum proferre coepit egitque cum Raymundo Cardonio ut Octavianus Fregosius Genuam reduceretur, quoniam Adurnii Fliscique Iano Fregosio paulo ante pulso, Gallorum signa ac imperia sequebantur. Substiterat Raymundus ad Trebiam, neque satis conspicuus Gallorum hostis, neque syncerus aut utilis Sfortianorum socius, quum varias nectendo morae causas, id unum contenderet ut induciae tantisper aliqua vel inani dissimulatione tegerentur, dum fortuna huc aut illuc proclinata, belli successum aperiret. Itaque Leone singulari studio cohortante atque omni ope contendente, Raymundus et Piscarius in Ligures expeditionem suscepere, paucisque diebus Octavianus sine vulnere Genuam est introductus. Nam Hieronymus Adurnus et Otthobonus Fliscus summae aequitatis atque virtutis homines, deprecantibus civibus, ne patriam in discrimen adducerent et villas sumptuosae amenitatis exuri paterentur, civili potius quam militari quaesita laude, sponte abierant. Octavianus assumpto ducis nomine imperataque civibus pecunia, trium mensium Hispanis stipendium persolvit, et ad obsidendas terra marique arces consilia omnia viresque convertit. Hispani vero adiunctis sibi Germanorum copiis ad evastandam Venetiam sunt profecti, quibus ex foedere pontifex Troilum Sabellum Mutiumque Columnam et Ursinum Mognanium cum aliquot equitum alis addiderat.

Interea Henricus Britanniae rex et Maximilianus Caesar ingens bellum in Belgio Gallis intulerunt; traiecerat Henricus iuvenili alacritate ad decus bellicae laudis vehementer inflammatus supra centum milia Britannorum adducens, ut quae maiorum suorum ditionis quondam fuissent armis repeteret, ab eo praesertim qui sacrosanctum pontificem impiis armis vexavisset. Is enim suscepti ante belli fuerat praetextus, nobilissimoque inde parto cognomine, pontificiae libertatis assertor atque defensor appellari et praescribi in literis magnopere gaudebat. Addiderat Maximilianus Germanorum legiones et validam Belgarum equitum manum, obsidebatur trinis castris Tervanna Morinorum et vehementissime tormentis oppugnabatur, quum Galli ingenti coacto equitatu, ut commeatum obsessis importarent, occasionem conferendo praelio praebuerunt. Itaque ad Ghingatam vicum inita est pugna non caede, sed insigni ac maxime specioso equitum concursu memorabilis; nam utrinque veteranae atque amplissimae alae strenuique duces in eosdem forte campos erant perducti, in queis multis ante annis Gallos, Aloisio XI bellum gerente, Maximilianus tum pene puer ingenti praelio superasset. Non tulit impetum tantae impressionis Gallicus equitatus, tametsi ab initio egregie concurrerat. Nam et Henricus cum viginti millibus sagittariorum et Maximilianus cum robore legionum adventabant. Itaque eadem loci fortuna propellente, Galli in foedam atque praecipitem fugam acti, adeo ut nusquam minore cum incommodo, vel maiore cum ignominia conflixerint. Captus est ante alios Rothelinus nobilissinus dux. Nec multo post Tervanna desperatis auxiliis Britanno cessit, copiaeque ad oppugnandum Tornacum, quae est urbs amplissima Nerviorum, sunt perductae.

Dum haec in Belgis fiunt, Iacobus rex Scotorum, naturali odio et pecunia maxime Gallica impulsus, dum sperat se totius insulae Britanniae regem futurum, parum decoro ac exitiali consilio, absenti Henrico bellum intulit. Fuerat relictus ab Henrico in tutelam regni Surreius regulus fide et virtute bellica insignis. Is Iacobo populanti Angliae fines ad Tuedum amnem occurrit. Certatum est maioribus quam unquam antea odiis, viribus vero longe maximis. Nam pro gloria, pro salute, pro totius insulae imperio remotissimae utrinque gentes excitae, ad enatum repente bellum summa festinatione concurrerant. Scotorum acies tota pedestris fuit; nam Iacobus fatali quadam audacia, ut nullam spem salutis in fuga suis relinqueret, ipse primus omisso equo pedes in acie constiterat. Surreius contra, utrinque alas equitum cornibus suis adiecit. Non tulere Scotorum hastatae phalanges saggittarum vim, quae ab hoste ingentibus ligneis arcubus excussae armatos pariter atque inermes vulnerabant, Confixus est et sagitta rex ipse, ferreo gutturali facile penetrato, quo cadente Scoti maiore animorum pervicacia, quam bellica fortitudine dimicantes, caesi superatique sunt. Nam et hastati Angli pedem Havardo duce Surreii filio in perturbatos intulerunt et Dacreus equitatui praefectus, circumductis turmis, fusorum et in fugam spectantium magnum numerum occidit. Periere cum rege decora animorum obstinatione repugnantes Huntleius, Crafordius et Monterosius nobilissimi duces.

Ea nunciata clades Ludovicum, quanquam animo infractum, magnopere conterruit. Nam tametsi opulentissimi regni facultates alendo bello abunde sufficerent, singulari tamen cura angebatur, quod pedite careret. Nam vetere Gallorum instituto in uno equitatu summam gloriam, repudiata pedestri militia, reponebant, utpote qui conductitio vel Germano vel Helvetio pedite omnibus bellis uti consuevissent, quorum alteri Henrici Maximilianique stipendiis praeoccupati essent, alteri iam ex professo Gallorum hostes, foederatique cum Hispanis atque pontifice in Heduos penetrarunt, ut eam Burgundiae partem, quae quondam Caroli Belgarum principis fuerat, in potestatem redigerent, aditusque facillimus occupatis montium claustris pararetur ad invadendam interiorem Galliam, unde praeda omnis generis et spolia amplissima peterentur.

Itaque Ludovicus multiplici rerum suarum periculo magnopere commoveri, saepe aestuare animo consilioque arbitrari ante omnia sibi divinitus ea infligi vulnera et alias super alias parari clades, quod sacrosanctum pontificem diro consilio atque impiis armis fuisset persecutus. Caeterum id bellum opinione omnium faciliorem exitum habuisse est visum. Tramulius namque, qui ab Italia pulsus in Heduos cum tumultuariis copiis adcurrerat, ut arces aditusque praesidiis firmaret, quum viribus impar tantam Helvetiorum multitudinem sustinere non posset, eos impetrata pace in patriam repressit, ita ut vel iniquis et maxime pudendis conditionibus eam parare ex usu praesentis necessitatis minime sibi indecorum fore arbitraretur; tot enim tantaque premia iam intra Galliae fines effusis et toties victoribus largissima sponsione est pollicitus, quanta nec divicto rege subactaque Gallia referri aut sperari posse viderentur, non ignarus Ludovicum nihil earum rerum depulso periculo praestiturum.

Hac astuta fallacique pactione Helvetiis deceptis, ipsisque in patriam redeuntibus, Ludovicus in Belgio ea ratione bellum gessit ut obsessa ab hostibus Tornaco, nobilissima Nerviorum urbe, nihil sibi commodius fore existimaret quam servare atque augere copias, cunctari in proximis locis, nullam praelio occasionem dare; inclinabat enim se autumnus illis in regionibus, hyemi quam aestati similior, nec differri poterat in Britanniam traiectus, quoniam vergente in brumam tempore gravior in dies et saevior Oceanus esse consuesset. Itaque Britanni, quum nemo Gallis opem ferret, Tornaco potiti, iam laeto duplici victoria rege, relictis praesidiis ad tuendas urbes, in Britanniam redierunt.

Per eos quoque dies Venetis tamquam Gallorum sociis ad Vicentiam clades est illata. Processerant Cardonius et Prosper Columna vastabundi usque in proximum Venetiis litus, nusquam prodeunte in aciem Veneto duce, ita ut a Margario aggere pilae tormentis maioribus emissae, ad ipsam usque urbem pervenirent. Non tulit ignominiam Livianus, quum exuri late agros barbara feritate conspiceret. Nam Germani praesertim Hispanique nec nobilissimis quidem villis parcebant. Eos ergo omnis generis praeda onustos ex obliquo adortus, praecisis undique itineribus ita conterruit ut deserere impedimenta et metu summae cladis per abruptos montes Veronam evadere cogitarent. Sed Livianus ingenio ferox atque praeproperus, dum abeuntes intemperantius persequeretur, adeo incaute ac infeliciter conflixit ut quum vix primam Germanorum ac Hispanorum impressionem, obvertente aciem Piscario, Veneti pedites sustinerent, totus exercitus foede perturbatus caesusque sit. Periere in receptu parum decoro vel dum fugam suorum sisterent, illustres alarum duces numero septem et in his ante alios Sacramorus Vicecomes, quem defecisse ad Gallos docuimus, et Hermes Bentivolus, praeterea cohortium praefecti signiferique insignes viginti tres; cecidit et lixae manu confossus Andreas Lauredanus legatus, Paulum vero Baleonum prolapsum in palustrem locum mitior fortuna hosti captivum praebuit. Ipse quoque Livianus tranato Meduaco amne, in cuius vorticibus plerique tentato infeliciter vado perierant, celeriter pugna elapsus Patavium pervenit. Ea clades eo gravior Venetis et luctuosior fuit, quod paucorum dierum intervallo ad Novariam et in Belgio Britanniaque adverso partium successu dimicatum fuisse didicerant, nec iam habebant unde copias repararent, tot praesertim equitibus cataphractis et tot ducibus veteranis in unius maxime praelii calamitate amissis.

His cognitis rebus Leo pontifex, tametsi eam cladem Venetis, quod Gallos in Italiam evocassent, merito accidisse praedicabat, nihil tamen ea victoria laetabatur. Dolebat enim Italico nomini certum exitium, certamque ignominiam externorum armis parari; ob id secreto Venetos per Franciscum Foscarum legatum hortabatur, ne animo deficerent, suamque pristinam infractae virtutis atque constantiae existimationem tueri vellent, se etenim nunquam hostem futurum ipsorum reipublicae, quam minime prostratam, sed integram et florentem videre concuperet. Quod auxilia adversus eos misisset, id esse datum Iulianis foederibus et recentibus ipsorum consiliis, quibus evocandos in Italiam Gallos censuissent, quorum adventu turbari sperata pax et divina humanaque rerum confusione permisceri viderentur. Ad hanc sinceri animi voluntatem facta addidit, quibus singulari collato beneficio Veneti iuvabantur. Nam vir iudicio longe gravissimo ita partibus studendum arbitrabatur, ut eum publici decoris italicaeque dignitatis nunquam oblivisci, vel inimici etiam praeclare perspicerent.

Sub idem tempus magno assensu atque ambitione populi Romani Iulianus Leonis frater, Romana civitate donatus est editique sunt in eius honorem ludi scaenici, temporario theatro in area Capitolina extructo, ubi per biduum summa celebritate actus est Plautinus Poenulus, variaque subinde poemata iucundissimi argumenti per ingenuos summae nobilitatis elegantissime decantata, adeo exquisito atque opulento rerum omnium apparatu, ut antiqua aurei saeculi foelicitas, ipsius pontificis erudita liberalitate revocata videretur. Ad referendam vero gratiam eximii sumptuosique erga se studii, vectigal salis imminuit, amplificataque triumvirali conservatorum urbis potestate, praemiis ac immunitatibus publice privateque Romanos est prosecutus, quam ob rem solenni decreto omnium ordinum populus ad testificandum gratissimi animi studium, marmoream statuam in Capitolio dedicavit cum hac inscriptione: OPTIMI LIBERALISSIMIQUE PONTIFICIS MEMORIAE. S. P. Q. R.

Per eos quoque dies Iulium patruelem, Innocentium Cibo, Laurentium Puccium et Bernardum Bibiennam in cardinalium senatum cooptavit. Primum galerum, quem ipse gestasset, sanguini atque familiae tribuit, quasi divino ingenio iam praesagiret qualis quantusque in republica Christiana is esset futurus, quem suo fatali pileo dignissimum iudicasset. Secundus Magdalenae sorori, quae Innocentii mater erat, datus est atque item Innocentii Octavi pontificis memoriae, cui initium summae dignitatis acceptum referebat. Tertium, virtus, aetatisque honor et egregia in primis fides, quae in Puccio in omni fortuna semper effloruit, promeruere; eius etenim Ianoctii frater fuerat, quem Fiorentiae securi percussum fuisse supra meminimus. Quartus in Bibienna perpetui laboriosique obsequii et fidelis industriae iucundaeque familiaritatis praemium fuit. Nec multo post Iuliano fratri in spem sobolis Philiberta Caroli Allobrogum principis soror matrimonio iuncta, quam demum uti sine dote expetitam, ultro regiis exornatam muneribus, praemisso ad Niceam insigni comitatu, Romam accivit. Laurentius vero Petri Medicis qui in Liri amne periit filius, Florentinae reipublicae est praepositus. Existimabat enim pontifex, divisis honoribus et constituta domo, ita suis et Mediceo nomini providendum, ut non magnopere in posterum fortunae vis suspectanda videretur. Eadem hyeme, quae secuta est, cohortante undique per legatos Leone pontifice inter Gallos et Britannos bellum esse desiit, brevique ab induciis pax quaesita authore Rotelinio, qui in libera custodia Londinii servabatur.

Decesserat paulo ante Anna regina, summae religionis et castimoniae mulier. Itaque caelibi Ludovico supra solenne pacis ac amicitiae foedus, Maria Henrici regis soror eximiae venustatis virgo despondetur. Qua in Galliam perducta, Ludovicus incredibili sumptu et mira ludorum varietate nuptias celebravit. Sed dum aetatis et valetudinis, quae ei tum erat tenuissima, pene oblitus intemperantius (ut ferunt) procreandis liberis operam daret, concepta edaci febricula non multos post dies interiit. Statimque ei suffectus est Franciscus gener, qui aetate, ingenio, formaque vel praeter regium nomen totius Galliae iuvenum longe florentissimus habebatur. Is acceptis imperii insignibus, ingenti animo expeditionem in Italiam suscepit destinatam paratamque antea a Ludovico, qui moriens amplissimas copias omni bellico apparatu instructas, obversasque ad Alpium iter, opportune reliquerat. Evocabant Gallos Veneti in primis, ut Brixiam Veronamque reciperent, atque item Octavianus Fregosius, qui clam percusso cum Francisco foedere a veteribus amicis foederatisque discesserat, iustis certe et gravibus de causis, uti ipse praedicabat, verum nequaquam grato aut fideli ingenio, si Leonem qui cuncta detulerat respiceret, quem diu per legatos et literas monentem ne flagitiose deficeret, prolixa dissimulatione fuerat ludificatus.

Itaque Liguribus et Venetis, ut adventantes Gallos exciperent, arma parantibus, Leo cum sociis regibus coit, foedus renovat, exercitum ex delectu fortissimarum Italiae gentium cogit, profitetur se Mediolanensis imperii defensorem, vel ob id maxime inductus, quoniam Helvetii flagrantissimo studio decretoque publico, non iam uti mercede conducti, sed plane propter concepta odia, tanquam veri Gallorum hostes propulsandi belli negocium susceperant, Providebat quoque acutissimus pontifex, si Gallus Insubrum imperio potiretur, nequaquam futurum, ut Galli ab ipsa praesertim victoria insolentes, a Placentia Parmaque abstinerent, quas urbes ab reliqua Sfortianorum ditione interfluente Pado abscissas, Iulius pontificiae ditioni, pulsis Italia Gallis, adiecisset.

Verebaturque ne rex iuvenis bellicae gloriae avidus semel transgressus Alpes, Italiae opulentia atque amenitate caperetur, ob idque exemplo Caroli Octavi maiora concuperet, faveret eius coeptis fortuna, ut demum per partes Italia omnis, uti nunquam publico iuncta consilio, servire cogeretur. His de causis pontifex Iulianum fratrem pontificii exercitus imperatorem appellat, ei de manu, solenni adiecta precatione, vexillum et sceptrum tradit et ab Urbe in Galliam Cisalpinam maturare iubet. Sequebantur eum utriusque factionis Romani proceres et promiscue ex omni ferme Italiae regione militaribus factis illustres. Nequaquam enim apud hominem summae aequitatis ullum in honore erat factionis nomen, quum ea perniciosae insaniae studia execrari damnareque esset solitus, adeo ut spectata tantum virtus in omni ducum et militum genere, praemiis et laude digna censeretur.

Fuere qui existimarent Iulianum, quod Etruscarum rerum principatum Laurentio fratris filio facile concessisset, vehementer aspirare ad Mediolanense imperium, vel ob id maxime, quoniam Maximilianus Sfortia paulo mente commotior, dum foedo amictu illotoque ore insaniae morbum praeferret, paterno imperio indignus putabatur. Id facile se assequi posse sperabat Iulianus. Nam Helvetii, in quorum tutela erat Maximilianus, multo auro, adiecta praesertim authoritate pontificis, corrumpi posse videbantur; et Franciscum regem, si primos eius impetus egregie sustineret, facile per conditiones concessurum apparebat quod armis recuperare nequivisset; ei presertim, cui matris ipsius soror nuper in matrimonium esset collocata. Nec Carolus Allobrogum princeps ulli occasioni in eam rem multis de causis erat defuturus.

Veneti quoque, modo Cremona in societatis et belli praemium eis obveniret, existimari poterant egregie conquieturi, utpote qui novum et insititium accolam habere mallent, quam praepotentem et flagrantis ingenii regem, cuius amicitia ab levi momento plane fragilis, recenti exemplo Ludovici singulare incommodum afferre posse videretur. Ad haec etiam consilia Cardonius Hispanus imperator egregiam voluntatem atque opem attulisset; nam vir suopte ingenio perhumanus et facilis, ac ubi praemia proferrentur, enixe officiosus, Leoni ingentia pollicenti praestantique haud dubie erat obsecuturus, eadem Octaviano Liguri placitura intelligebant, uti praecipuo Sfortianorum hosti et Iuliano vetere amicitia coniuncto; sed dum haec expensa et deliberata initis rationibus explicantur, illudente fortuna Iulianus febre non tam valida, quam pertinaciti, sed quae ei demum suprema extitit, Florentiae corripitur; eo decumbente exigua cum spe maturae certaeque salutis, imperium militare ad Laurentium transfertur.

Is tum Placentiae castra habebat et in proximo urbi pago Cardonius e Venetia accitus exercitum continebat. Interim Prosper, in quo summa erat authoritas gerendi belli, cum equitatu valido ac Helvetiis legionibus ad Alpes contendit. Nam persuasum habebant, praecludi posse claustra Alpium si Coctiis et Poeninis saltibus insessis, aequiores transitus occuparent. Sed Franciscus, authore duceque Trivultio, qui assidue per id tempus omnes aditus per inaccessas montium crepidines fuerat contemplatus, inusitatum iter currulibus tormentis aperuit, ad dextram inter maritimas et Coctias Alpes, per imas valles Argentarii fluminis insinuando agmina, atque evadendo in praeruptos vertices excelsissimorum montium, adeo ut tormenta saepe ductariis praetentis funibus suspensa per trocleas, legionum manibus traducerentur, quum profundissimae valles interciderent, nec tantae molis apparatus iugis aut militum humeris educi posset; quinque dierum labore per haec itinera plena rerum omnium difficultatibus, nullibi tamen praepediente nive (nam Augusto mense liquata erat) deceptis Helvetiis in Italiam est perventum, eo laetiore laboris atque periculi exitu, quod dum inaccessos saltus viis pensilibus ad latera cautium exaggeratis ad iter patefaciunt, Palicia cum quatuor alis equitum ad distinendos fallendosque hostes, superiora Perosae montis iuga, ductantibus Alpinis agrestibus, transgressus, Prosperum Columnam inopinato adventu oppressit.

Erat is Villafranchae in oppido, profectioni intentus, ut eodem die cum Helvetiis iungeretur. Capto autem ab hostibus tantae opinionis duce, nihil idcirco Helvetii animos demiserunt, regressique Mediolanum authore Mattheo Sedunense cardinale, iurarunt se quum primum hostis Gallus appropinquaret, regia castra aggressuros, ut de possessione Mediolanensis imperii aperto in campo et vera virtute dimicarent. Franciscus Prospero benigne et comiter appellato atque eo sub custodia in Galliam transmisso, ad quintum lapidem a Mediolano Laudensi via castra munivit, ut inde Livianum cum exercitu Veneto commodissime exciperet, ac subinde expeditum et vacuum ab omni metu iter Comensi via redituro domum Helvetio praeberetur.

Erat Placentiae cum pontificio exercitu Laurentius Medices et in proximo ad Trebiam Cardonius Hispanorum castra habebat, inter ambiguas deliberationes admodum suspensi atque inter se contendentes, quinam primi ponte Padum transire deberent; nam utrisque suspecta erat Helvetiorum fides; siquidem Albertus Petra dux nobilis, ut credi par erat, Gallica pecunia corruptus, cum multis Veragrorum Sedunorumque cohortibus domum abierat, adeo ut qui Mediolani erant in fide nutare et dissentire in consiliis nunciarentur. Interceptus quoque cum pontificiis literis Cynthius Tiburs, qui ad regem properabat, dum Hispani equites Padi ripam observarent, Laurentium Cardonio suspectum reddiderat, quasi Leonis studia magna ex parte refrixissent, quum Prosper imperator captus partium spes vehementissime debilitasset.

Legatos quoque Florentinos natura Gallicis rebus studere cogebat; ii iuvenem circunsistebant, suadebantque ne se temere infidis barbaris committere vellet, sed in tuto alienae insaniae exitum spectaret; non esse eo progrediendum, unde nullus omnino regressus sine periculosissimi praelii alea praeberetur; satis enim recte ipsum omnia facturum, si cunctando Leoni aliquem ad regis amicitiam receptum relinqueret; id vero in omnem belli casum facile posse impetrari; si rex iam plane victor, tantis Ligurum Venetorumque auxiliis adiutus, nulla ulterius acerbiore iniuria laederetur, Iam enim ex pontificiis Mutius Columna et Ludovicus Petilianus cum aliquot utriusque armaturae equitum turmis ad Helvetios missi fuerant. Iacobusque Gambara Leonis legatus cum pecunia Mediolani aderat, mirifica voluntate Helvetiis Sfortianoque nomini deditus. Unus vero Gorius fide et prudentia insignis frustra iuvenem est adhortatus, ut praeclarissimae occasioni in summa spe ingentis victoriae deesse nollet: neque enim de eventu dubitandum si duo in unum sincera fide coniuncti exercitus, ad invicti roboris summaeque virtutis gentem e propensissima et copiosissima urbe hostibus imminentem auxilio ire maturarent.

Ipsi enim tantae indolis iuveni, postquam effectus esset imperator, non iam fortunis, sed gloria et laude opus esse; non enim gravissimi muneris nomen inanibus titulis, sed verae virtutis operibus substentari, proinde vanis vel suspititionis vel timoris offendiculis animum liberaret; praestaret Leoni sibique dignam Italico duce operam, memoriaque teneret Mediceos Florentia pulsos Gallorum armis, seque imprimis infantem puerum, perpetuis ab ea gente iniuriis acceptis, decem et octo annos exulasse; caeterum praeter Florentinos legatos, Ursini duces, quos sibi Laurentius despectis Columniis asciverat, quicquid generosi spiritus ad praeclare audendum in iuvene elucebat, magnis rerum omnium propositis difficultatibus facile restinguebant,

Interim Helvetii, tametsi diversis inter se studiis in partes scindebantur, Sedunensis tamen cardinalis flagrantissimis concionibus incitati, ad tuendam publicae dignitatis existimationem praelio decertare statuerunt. Nec mora inclinante sole Romana porta erumpunt, prima Gallorum agmina profligant, non fossa, non munitione, non denique tormentorum, quae in frontem directa erant, periculo deterrentur quin in castra perrumpant. Is impetus uti repentinus nec expectatus, sicuti primas Gallorum acies oppressit, ita medias ultimasque atque ipsum maxime regem ad arma excivit. Dimicatum est in multam noctem nullo ordine, quum inopinati hostes et nox ipsa conturbatis castris omnem consilii et disciplinae rationem penitus eriperent; adeo ut Helvetii felici audacia progressi, strato equitatu, nobilissimisque ducibus aliquot interfectis, ipsoque etiam Francisco rege, qui impigre perturbatam suorum aciem reparare contenderat, multis hastarum ictibus pene oppresso, intra castra hostium consistere quiescereque minime dubitarint.

Itaque, veluti impetratis utrinque induciis (quas lassitudo vulneraque et ab denso pulvere enata sitis attulerant) ab armis temperatum, donec oriens luna certis ictibus lucem adferret. Eo spatio Rostius Helvetiorum dux summus, quod is Tigurini Pagi erat magister et Sedunensis cohortator egregius, advecto ab urbe commeatu, largissime suos recrearunt, terribilique buccinae signo silentibus timpanis renovandi praelii signum dederunt. Nec regi abolendae ignominiae avido et per se impigro bellatori, quanquam acerbissimo pugnae discrimine perculso, animus consiliumque defuit; per idoneos nanque duces circunductis coaptatisque tormentis, ordinisbusque Germanorum et Vasconum intra fossas constitutis, ac expanso in recurvas alas equitatu ita irruentes hostes est complexus, ut illi temere atque insolenter congressi, partim confixi Vasconum sagittis, partim tormentorum pilis discerpti, invadente etiam confertissimo equitatu a fronte et a lateribus sternerentur. Peropportune etiam eorum terga caecidit Livianus, qui cum expedita parte Veneti exercitus adcurrerat, compulsasque in villam cohortes duas, coniectisque in eam facibus, fere integras concremarat,

Tum Rostius, aperiente suorum cladem non dubia luce, quam sol occidente luna statim invexerat, receptui canere coepit, ne universus exercitus absque ulla spe victoriae deleretur, tantaque constantia conglobari ordines et verti signa iussit, ut saucii et continenti quindecim horarum labore fatigati, tormenta quae ipsi Mediolano adduxerant, ne insolitum dedecus admitteretur, humeris reportarent; nec quisquam hostium pedites sub signis abeuntes est persecutus; admirabili etenim fortitudine et patientia per aequa pariter ac iniqua depugnarant, ut nequaquam lacessendi viderentur, temeritatem enim virtus aequavit, quando (uti praeclare spectatum est) nemo ferociam animi vel inclinata praelii fortuna prorsus amiserit. Cecidere supra septem milia Helvetiorum, et ex his centurionum signiferorumque promptissimi.

Nec inulta Gallis victoria cessit; nam Franciscus Caroli Borbonii frater, et Himbercurtius itemque Sanserrius et Talamontius ipsius Tramulii filius et Bussivius Moiusque domesticae regiae turmae vexillifer primo praelio ceciderunt. Postridie Helvetii vix se praelio victos fatentes, in area, quae est ante arcem amplissima, in concionem progressi, suadente Rostio, Comensi via domum abierunt atque ita Franciscus dedentibus se civibus Mediolano est potitus. Nec multo post Maximilianus Sfortia, per se etiam ob conceptum ab atra bile morbum mente commotus, in ea rerum iniquitate animum despondit cessitque per tabulas paterni imperii iuribus, parum nobili et Sfortiano nomine indigna conditione, pactus scilicet, quasi alibi desperatis vel ad deformem vitae habitum mediocribus alimentis, ut in Gallia Transalpina luculenter aleretur.

At Leo pontifex, qui ad nuncium primae pugnae, in qua ex inermium maxime Gallorum fuga, regiorumque castrorum tumultuosissima conturbatione, victor Helvetius erat renunciatus, vultu sermoneque non dubiam animi laetitiam expresserat, ad conversam demum famam de Helvetiorum clade, dissimulato dolore vultum composuit, adeo ut non inepte risum palam accerseret plurimum, iocatus in Helvetios praetorianos qui ad primum victoriae nuntium exultantes, praepropera gratulatione legati Mediolanensis cellam vinariam uno epulo perquam hilariter hausissent. Caeterum quum Gallica arma plurimum formidaret, parere praesenti fortunae et cum victore amicitiam inire constituit. Audiebat enim regem iuvenem ab excelso ingenio bellicae laudis appetentem, insignique ea victoria et Ligurum Venetorumque societate ac auxiliis subnixum, omnium suorum et Liviani maxime hortatu concitari ad promovenda arma. Dictitabant enim eum cuncta quae concupisset facillime consecuturum et quas vellet impositurum leges Italiae principibus, si perterritis omnibus victoria uti vellet, traiecto imprimis Pado Placentiam Parmamque repeteret, Hispanos abeuntes a pontificiisque disiunctos persequeretur, eos facile in itinere opprimi posse, ab immani avaritia colonis omnibus invisos, quibus deletis Neapolitanos ad veteris atque legitimi imperii nomen, infestae gentis sublata tyrannide, redituros.

His de causis pontifex per Ludovicum Canosium legatum pacem petiit, amicitiamque obtulit, iniecta spe ineundi foederis, ita ut iudicaret urbes mature restituendas, si aliter pax impetrari minime potuisset; nolebat enim vi Gallica armorumque impetu sibi eripi Parmam atque Placentiam, quas praesidio tueri commode nequiret, ne semel cepto bello Rhegium etiam Mutinaque ac demum ipsa Bononia in idem belli discrimen periculosa contentione traherentur. Nam Bentivoli exules amicorum et clientium studio saepius evocati et Alfonsus Ferraeriae princeps diligenter in eam maxime curam excubabant, ut suas urbes aliqua novi belli exorta occasione recuperarent. Providebat etiam pontifex summa prudentia res Etruscas non mediocre periculum adituras, si transeunte Padum armato rege, Hispanos de se Mediceaque domo benemeritos ab infensisissimis hostibus caedi pateretur, non ignarus a Florentinis Gallicum nomen impense coli, qui nihil magis tacito quodam universae civitatis voto peroptarent, quam Italiam conturbari Gallorum armis, ut eorum beneficio, sicuti antea fecissent, occasionem recuperandae libertatis arriperent.

Itaque pontifex, ut animum gravissimi periculi metu liberaret, necessitati cessit, matureque magistratus decedere urbibus iussit, ut nequaquam eas de manu tradidisse, sed deditionis arbitrium ipsarum civibus reliquisse videretur, non obscure diiudicans eam infamiae notam, quam tum summo cum dolore animi subibat, aliquando in meliore rerum fortuna posse resarciri, si vim imminentis tempestatis non omnino oppressus effugisset. Nec multo post deposcente colloquium Francisco, pontifex brumali tempore Bononiam est profectus, eoque etiam biduo post ipse Franciscus venit cum octomilibus equitum, ornatissimis omnium fere principum et liberarum civitatum legationibus comitatus; rex ipse praecellenti corporis atque oris specie conspicuus et triumphali laude insignis, non oculos modo, sed omnium etiam studia in se convertit. Neque Leo vel naturae suae vel officio ulla in parte splendoris et benignae mansuetudinis deesse est visus. Urbsque ipsa rerum omnium copiis refertissima utrique aulae facile suffecit, cum Galli proceres cum sacerdotibus conviviorum luxu, ornatusque elegantia dispari varietate contenderent. In summa totius colloquii postulabat rex Gallus, ut pontifex arctiore sibi foedere iungeretur ad depellendos Italia Hispanos, quando iura Neapolitani regni ad ipsum maxime pertinerent, ita ut amplissimas itidem offerret conditiones.

At Leo, qui iisdem de causis quas supra retulimus, Gallum maximae partis Italiae imperio potiri nolebat, ne ipse demum inter miseras promissorum ludificationes forte deceptus atque subactus servire cogeretur, omnia alia petenti regi liberali voluntate concedere, hoc vero unum impraesens se facturum negare, non dubio tamen oris nutu propensum ad id animum polliceri; quoniam tum non esset sibi integrum discedere ab amicitia Ferdinandi regis, cum quo in certum tempus publico foedere esset coniunctus; quod si sexdecim ferme menses effluxissent, finiri eius foederis spatium, ac tum sibi fore arbitrium expeditae libertatis ad commutanda consilia ineundaque nova foedera, quae sine ignominia violatae fidei opportune percuti posse viderentur. Itaque Franciscus exclusus etiam anni tempore, quod pluvii brumales dies inciderant, quum in sententiam gerendi belli Leonem pertrahere nequivisset, honorem purpurei galeri Hadriano Boisivio, qui Arcturi regiae familiae magistri frater erat, facile impetravit, atque inde Mediolanum et mox in Galliam est reversus.

Rediit et Leo subinde Florentiam, ubi laeto ad id populo complura liberalitatis atque munificentiae monumenta publice privatimque reliquit. Inde vere novo Romam est profectus. Nec multo post Iulianus frater diuturnis atque tabificis febribus conflictatus Florentiae moritur, benigno elegantique ingenio vir, modestia imprimis et civili comitate Florentinis omnibus longe gratissimus. Hic nullam ex Filiberta uxore, Francisci regis amita, prolem suscepit; steterant Leoni eae nuptiae centum et quinquaginta milibus aureis, quum eam sine dote penitus nobilitandae familiae causa plurimum appetisset. Nec multo postea cum omni mundo muliebri praetiosissimisque insignium gemmarum monilibus in Galliam ad Ludovicam sororem transmissa est. Mortuo Iuliano Laurentius fratris filius Etruscarum rerum imperium suscepit, ita constituta republica, quae amicissimorum civium industria regebatur, ut summa consiliorum omnium e senatu ad eum unum omnino respicerent. Aderat Laurentio mater Alfonsina, virili certe prudentia, sed avara et nunquam sine querela mulier. Haec efferre filium, augere item opibus accessioneque maxime alieni principatus caeca ambitione cupiebat.

Iungebatur finibus Etruriae Franciscus Maria Urbinas regulus e Roverea familia in Feltriam adoptatus, quibusdam de causis suspectus et invisus pontifici, graves enim aliquot offensiones intercesserant; nam eo tempore quo Feltrius sub Iulio patruo pontificiis copiis Bononiae praeerat, Etruscam expeditionem suscipientibus Mediceis, eos neque milite neque tormentis neque ullo denique alacri studio vel suppliciter orantes adiuvit, quod his rebus sibi opus esse diceret, adeo ut nequaquam occulte Soderino studere videretur. Proxime vero ingruente in Italiam Francisco rege, quum legatum Iuliano se iturum accepta pecunia promisisset, eo demum febre apud Florentiam in itinere correpto, totum id munus recusavit; neque equitatum quem ductabat amplissimum, in Galliam Cisalpinam misit, quum diceret non esse aequum, ut Laurentio imperito elatoque iuveni pareret, quando ipse antea imperatoris titulos esset consecutus, demisisse enim se libenter cum aliqua dignitatis existimationisque iactura, sed dedisse id veteri amicitiae Iuliani, cum quo propter mite ingenium, facilemque naturam se imperium ex aequo partiturum sperasset. Horatius quoque eius scriba ad famam regis bellum parantis in Galliam profectus sub id tempus forte redierat.

Quae res non exiguam suspicionem animo Leonis iniecerat, quod timeret eum in medio belli apparatu a Gallis fuisse corruptum, quorum amicitiam atque stipendia superiore tempore vel contra Iulium patruum appetisset; misso scilicet in Galliam ulteriorem Balthasare Casteleoni, sub id fere tempus, quo ad Rhavennam est dimicatum, ut cum Ludovico rege certa annui stipendi conditione iungeretur, quo tempore etiam nec satis tutum iter praebuisset per Urbinatium fines quibusdam pontificiis ducibus Rhavennam contendentibus, nec demum evadentes e funesto praelio Hispanos satis benigne recepisset. Is erat inferendae iniuriae praetextus; caeterum principatus Etruriae finitimus, quo Laurentius honestari posset, vel pulso insonte domino quaerebatur; tanta enim libido parandi imperii Alfonsinae matris animum invaserat, ut Leo quanquam infamiae ac orientis invidiae metu sollicitus, efflagitantium preces atque convitia sustinere non posset, expugnatusque manus daret.

Peropportuna autem Iuliani mors omnes confidendi eius decreti inferendique belli moras sustulit: siquidem nihil ante a Leone impetrari potuerat, Iuliano impediente, et id facinus libera voce detestante; erat enim Feltriae domui vehementissime deditus, in qua ipse diris exilii fluctibus iactatus, tanquam in portu benignitatis atque munificentiae aliquandiu cum Guidone principe quievisset. Itaque Laurentius, misso cum copiis Rentio Cerite, Urbino caeterisque eius ditionis oppidis atque urbibus sine vulnere est potitus. Ipse vero Feltrius uti nimis opportunus iniuriae (quod Piceni Umbriaeque finibus inclusus desertusque ab omnibus erat) cum uxore et liberis, ne benemeritas de se urbes hosti diripiendas evastandasque praeberet, mature excedens Mantuam se recepit. Pulso Feltrio, nequaquam sine gravi invidia, Borghesium etiam fratremque eius Alfonsum cardinalem Pandulfi Petrucii Senensium tyranni filios domo expulit, translato civitatis imperio ad Raphaelem Petrucium, qui quondam exilii comes extitisset. Is tum arci Romanae praeerat, vir stabili fide, sed ignarus literarum et probris omnibus coopertus. Id factum quanquam beneficientiae laudem ferre videretur, quod Leo veteris amici officia nequaquam memoria deposuisset, ipsum tamen ingrati animi nota conspersit, quoniam in comitiis Alfonsus mirificus sufragator uni Leoni candidato semper affuerat.

Eiusdem anni vere primo, Helvetii qui nihil de pristina animorum ferocia, vel insigni ad Melennianum accepta clade remiserant, cum Maximiliano Caesare foedus percusserunt, ut consociatis viribus Italia Gallos exturbarent. Enimvero Caesar Mediolanense imperium Augustali suo iure deposcebat; ob id validas Germanorum copias exciverat. Studebantque Caesari Sigismundus et Vladislaus Sarmatiae Pannoniaeque reges, cum quibus celeberrimo conventu habito apud Viennam Noricam superiore aestate fuerat collocutus. Ipsi Helvetii magnopere Gallis infensi, ad vindicandos fratres et cognatos, qui recenti praelio cecidissent, triginta cohortes Caesari miserant.

His cognitis pontifex Aegidium cardinalem, qui singulari eloquentia ac omnibus Christianae pietatis praeceptis instructus Caesarem retardaret atque molliret, in Germaniam misit. Sed Caesar omnibus ad bellum intentis, audiendis de pace legationibus minime vacandum existimans, Veronam est profectus. At Galli Trivultio atque Borbonio ducibus, quantas maxime copias possunt ex proximis urbibus deductas Mediolani cogunt, accersuntur ab certis pagis Helvetiorum et Veragrorum (ii etenim Gallis favebant) auxilia plurium cohortium, quae cohortante et conscribente Alberto Petra, per Verbanum lacum ducerentur. Orant etiam pontificem, ut iure recentis amicitiae, auxilia suppeditet. Ipsi vero Veneti Gallis non desunt, mittiturque Mediolanum cum iusto exercitu Andreas Grittus legatus, cui, mortuo Liviano, minores duces parebant. Decernitur in consilio defendendam esse urbem, imperii caput; abstinendumque a pugna, quum se omnibus rebus hosti impares esse iudicarent; erat enim in ipso Caesaris nomine summa existimatio cum bellicae laudis, tum aequitatis atque iustitiae; aderantque illi copiae numero virtuteque maxime formidandae, sequebantur etiam aliquot exulum manus appellandis civibus monstrandisque itineribus opportunae et Marcus item Antonius Columna cum Italicorum equitum alis.

Quibus Romam nuntiatis pontifex ne eius belli causae intempestive misceretur, auxilia suppressit, veluti diffidens Gallicis rebus et ex tuto Germanici impetus eventum expectans, misitque Bibiennam legatum ad Cispadanas urbes, ut si opus foret, Caesaris victoriae potius quam Gallorum infelicitati adesset. Sed mox incredibili rerum commutatione subsecuta, factum est ut Caesaris arma, quae maxime repentinum vehementemque impetum habuerant, in medio conatu deficerent. Exercitu enim Verona educto, quum Asulam Cremonensium ignobile oppidum admotis etiam tormentis frustra oppugnasset, et dignitatis aliquid amisisse est visus et, quod pluris interfuit, imparatis adhuc sese confirmandi muniendique spatium dedit. Trivultius enim atque Borbonius, eiectis aut custodiae traditis Gibellinae factionis principibus, ne quid intestini tumultus oriretur, egregie caverant, adhortanteque Gritto Veneto, necessaria sed miserabili ratione suburbana aedificia incenderant, ne his ad ponenda castra uteretur Caesar, et propius et tutius tegentibus tectis muro succederet. Caesar ab Asula Olium Abduamque transgressus ad tertium lapidem Lambrato in vico posuit castra; caduceatoresque ad portas praemisit, qui omnia hostilia Gallis denuntiarent, ni propere Mediolano excederent, civibus vero sese dedentibus omnia salva et laeta pollicerentur. Hos armata Gallorum statio contempsit et exclusit, nec populus ex Caesaris adventu studium paulo alacrius ostendit, quoniam vulgatum erat nequaquam Francisco Sfortiae, cuius esset vere legitimum, Mediolani imperium quaeri, sed Ferdinando Austrio, qui ipsius Maximiliani Caesaris nepos esset, et Caroli frater.

Hic paucis ante diebus Ferdinando Hispaniae rege avo materno vita functo, Hispaniae, Neapolis atque Siciliae regna hereditate fuerat consecutus, ita ut nemo Italorum esset, qui non ad Sfortianum nomen voluntate deferretur; et non magis Germanos ac Hispanos, quam Gallos, si id imperium arriperent, timendos existimaret. Has non inanes popularium et procerum animis suspiciones iniecerat ipse Trivultius saepe ad cives opportune concionatus, uti erat apud eos summa authoritate virtutis atque prudentiae militaris. At dum Caesar perplexa spe, quod ad primam sui adventus famam non esset receptus, de oppugnanda urbe consilium init, interim adventare cum auxiliis Albertus Petra nunciatur. Ea res Caesarem suspicacis ingenii hominem perturbat, veterem etenim Helvetiae gentis erga se odiorum memoriam et Ludovici Sfortiae calamitatem in animum inducit: haec omnia eo prudentius cavenda arbitratur, quoniam sub Alberti Petrae adventum, Iacobus Staflius Helvetiorum ducum princeps stipendia postulare arroganti habita oratione coeperat, quasi seditioni materiam quaereret non obscura arte exercendae perfidiae, ni pecunia (cuius Caesar erat egentissimus) extemplo singulis cohortibus solveretur. Acciditque per eos dies, fortuna spes Caesaris eludente, ut pecuniam, quae e Germania in eius castra deferebatur, Hispani, qui in praesidio Brixiae relicti erant, in itinere uti sibi debitam latronum more diriperent. Quibus de causis Caesar, ne coeuntibus in unum perfidiae decretum Staflio et Petra Gallis traderetur, vix cum paucis communicato consilio retraxit castra, et per transversos calles cum turma equitum intra Tridentinas Alpes se recepit.

Erat enim Caesar sicuti natura strenuus et maxime liberalis, ita in consiliis diversus et parum constans, adeo ut in tota gerendi belli ratione, si primae spes eum deficerent, in secundis minime consisteret et reliquas omnino repudiandas arbitraretur. Insubria eo belli motu prope sine vulnere liberata, Franciscus incredibili laetitia est affectus, quod Caesarem summae opinionis imperatorem validissimis instructum copiis ita per legatos sustinuisset, ut ille omni pristina existimatione spoliatus discessisse diceretur. Gravissime vero tulit, atque id non omnino dissimulanter, quod Leo pontifex, uti ipse speraverat, auxilia minime transmisisset, quasi ille observata fortuna ad eum qui victor evaderet inclinaturus esse crederetur. Quae res non obscuro initio magna detrimenta Leoni peperit, ita ut omnem in eo postea vitae iucunditatem, perpetua malorum serie invecta perturbarit.

Nec multo post Franciscus postulantibus Venetis grato animo eis Odettum Lotrechium attribuit cum validis auxiliis magnoque apparatu tormentorum. Is coniuncto sibi cum Venetis copiis Andrea Gritto, Brixiam oppugnare adortus, insigni cum laude Hispanos ad deditionem compulit. Recepta Brixia exercitus Veronam est ductus. Ea oppugnatio summas habuit difficultates, defendente urbem longe fortissime M. Antonio Columna, qui lectissimas Germanorum ac Hispanorum cohortes, Italorumque et Graecorum alas dimisso reliquo exercitu ad urbis praesidium retinuerat. Sed is oppugnationis exitus fuit, ut Verona, quae vi capi non poterat, numerata Caesari pecunia reciperetur.

Ita Veneti post octavum belli annum adiuvante Gallo, qui antea acerrimus hostis extitisset, suas urbes recuperarunt. Tum vero tres exercitus confecta pace dimissi. Horum milites omnis generis et maxime Hispanos Franciscus Maria Feltrius exiguo oblato stipendio conduxit, eo consilio ut Urbinum repeteret, quum Laurentius omnibus rebus imparatus nequaquam satis mature occursurus esse videretur; quando nihil minus putaret, quam media hieme bellum se gesturum adversus eum, quem omnibus fortunis expoliatum Mantuae exulantem, et desertum a regibus toto eo anno magnopere contempsisset. Affuere Feltrio imprimis supra quinque milia Hispanorum peditum, qui Maldonato viro impigro et duci maxime veterano parebant; diversarum quoque nationum alae equitum spectatae virtutis sequebantur. Praeerat Hispanis Gaiosius, Belgis Zucharus Heduus, Graecis autem et Epirotis Andreas Bua et Constantinus Boccalus, inter Italos eminebat Federicus Gonzaga cognomento Bozolus, quem paulo ante Iulianus maximi vexilli honore dignum fecerat; sed is demum succedente in imperio copiarum Laurentio, fuerat repudiatus, ita ut alienato animo acceptam iniuriam ulcisci properaret. Feltrius itinere summa celeritate confecto, ubi primum intra ditionis fines sese ostendit, incredibili populorum omnium alacritate suscipitur, Iulius Vitellius cum Urbini tria mila peditum exactis civibus coegisset, defensionemque pararet, concurrentibus ad arma foeminis et paucis senibus, Feltrianoque milite ad portas clamorem extollente, foedissime sese atque urbem dedidit, Laurentianis militibus vita impetrata, ita ut exuti armis extra fines pellerentur. Feltrius Urbino potitus, et paratis tormentis, quae Iulius Vitellius in fossas praecipitarat, bellum circumtulit multaque oppida deiectis praesidiis in potestatem redegit.

Haec ubi Romae sunt nunciata, Laurentius ad bellum proficiscitur, expedit pecuniam Leo pontifex, cohortes ubique conscribuntur, gerendi belli summa committitur Rentio Ceriti, adiunctis Vitellio Tifernate Guidoneque Rangono. Ii tanta infelicitate frequentibus affecti detrimentis id bellum gesserunt, ut fatali quadam imperitia ac ignavia, ubi conserendae manus essent, uti erant magna ex parte tirones subitariique milites, a paucis veteranis facile vincerentur. Semel Laurentio oblata est occasio rei bene gerendae, quum Feltrio Metaurum amnem transeunte in adversa ripa opportune instructa acie constitisset. Erant ei sexdecim milia peditum, in queis aliquot erant Vasconum cohortes, itemque vexilla quatuor Germanorum et Hispanorum, quos Romae conscripserant. Aderat Paulus Baleonus cum auxiliaribus Perusinis, aliquanto caeteris usu militiae vigoreque animi praestantior; verum in eo nequaquam insignis vigebat authoritas, quoniam Rentio atque Vitellio, quibus unis Medices se totum crediderat, ob simultates erat invisus. Aderant tormenta aenea in castris supra viginti, quibus copiis in vado fluminis transeuntes superare atque proterere facile potuisset, nisi Rentius atque Vitellius (imperitia an metu incertum, optima tamen fide) non in adversos hostes, sed in collem proximum signa ferri continuo iussissent, quasi opportuniorem locum castris capturi, unde demum transeunti hosti per expeditos equites magna detrimenta inferrentur.

Id consilium tanquam inscitiae aut ignaviae plenum Feltrius, qui pedes amnem conferta legione transierat, plurimum irrisit, indeque uti plane victor recipiendis oppidis oppugnandisque praesidiis totam eam regionem est pervagatus. Nec multo post Laurentius, dum oppugnaret Mondulfum oppidum, sclopetto caput ictus extremum vitae periculum adiit. Caeteri duces, ipso Anconam lectica delato, pessimis artibus bellum gerere coeperunt, adeo ut multis transfugiis dissolutaque disciplina milites passim signa desererent, neque de victoria conficiendique belli ratione, sed de diripiendis castellis, deque omni praedae genere cogitarent.

Quibus de rebus dolore incensus pontifex, quum ignominiam animo ferre non posset, a Carolo Hispanorum rege, ipsoque Francisco auxilia petit, Gasparem praetorianae cohortis praefectum ad Helvetios mercede conducendos mittit, copias ex Etruriae delectu adauget, Hispanos duces et ante alios Maldonatum per idoneos homines aggreditur, pollicendo amplissima praemia, si Feltrium deseruissent. Erat in exercitu Feltrii Carolus Baleonus Perusia exul, quod multis ante annis Pauli Baleoni fratrem patruumque et alios eius consanguineos dira coniuratione inita trucidasset; hunc Feltrius reducendum existimavit, ut validissimae totius Umbriae urbis opibus, pulsis Caroli hostibus, uteretur. Sed dum ad Perusiam promotis castris accedit, fit certior plerosque Hispanorum duces pontificiis largitionibus corrumpi, quaeri tempus exercendae perfidiae, et sibi non obscure insidias parari. Nam ante didicerat ab Honorato Gaetano Minturnensium Traiecti regulo, qui Leoni affinitate erat coniunctus, percussorem sibi summissum Cavillanum Hispanum equitum praefectum; ad has quoque suspiciones accessit Hispanus viator cum literis interceptus, quibus monebatur Maldonatus, ut ea quae statuerat, perficere maturaret, hortaretur consilii socios atque inde ingentia praemia ex liberalitate optimi principis expectaret.

Feltrius tanto imminente periculo perturbatus, eorum quos fideles putabat, animos explorat; queritur a paucis perfidiosis hominibus proditionis exercitum tentari, ut flagitiosissima defectione ipsum deserant atque hostibus prodant; haec praeclare convinci literis, quas in concione esset prolaturus, si pristinam fidem praestare, iterare sacramentum, ea infamia et nota perfidiae fortissimam gentem verique decoris avidam liberare vellent. Igitur centurionum et signiferorum fidissimo quoque sese graviter et summa cum iracundia perpurgante, comminanteque condignam poenam his qui deliquissent, signo repente tympanis dato, armati coronam lato ambitu in castris efficiunt, in medium citatur Maldonatus. Nec mora, ipse et Maccius et Plasola, Consalvusque Rius et Suares Ruffus centuriones, literis convicti, tumultuarioque succlamantis turbae iudicio damnati crudelissime trucidantur.

Ea res exercitum in fide magis ac magis Feltrio confirmavit, longiusque omnium opinione bellum protraxit.