VITAE LEONIS DECIMI LIBER QVARTVS

INTEREA Romae Alfonsi Petrucii cardinalis scelestum facinus insano animo meditantis consilia deteguntur. Secesserat is in Latinum agrum patria pulsus, uti antea memoravimus, quum in Urbe esse nollet, et libero ore iuvenilique impatientia, veluti commota mente, quereretur se per summam iniuriam a Leone cum patria tum paterni etiam principatus possessione fuisse exturbatum; dum enim in Urbe esset, mollissima tantum verba factis ipsis contraria retulerat, adeo ut inde gravissimo concepto odio, exitiali percitus insania, Leonem tollere cogitaret. Fama est eum non semel cum occulto pugione, instructum omni impetu furoris in senatum venisse, ut nullo protegente opportunum ictibus aggrederetur, interque tumultuantes et trepidos senatores erumpendo praetorianos falleret. Fertur etiam eum in venatione incautius divagantem, praetorianis passim dispersis, adoriri voluisse; quas omnes cogitationes propter inauditi sceleris infamiam vitaeque periculum penitus abiecit. Itaque ad struendas subtiliores insidias conversus, Vercellium circunforaneum chirurgum, admirandis quibusdam experimentis clarum, sibique intima coniunctum familiaritate, maximis pollicitationibus perpulit ut in necem pontificis operam praestaret, si curandae fistulae, quae illi in ima sede nata erat, excluso vetere medico, vocaretur, quando tum facile foret nihil verentem linamentis venenato medicamine intinctis absque ulla tanti sceleris suspicione protinus enecare. In hanc spem Alfonsus Vercellii peritiam atque felicitatem laudando, per Iulium Blancium cubicularium et cardinales gratia familiaritateque valentes assidue commendabat, iamque exturbato vetere medico, locus Vercellio erat patefactus, nisi Leo cunctis adversantibus salutari quadam verecundia, minime se novo medico aperiendum esse iudicasset. Et per se quidem Vercellius homo erat impurus, crudelis, fallacissimusque veterator, sed qui ingenio expedito, et singulari digitorum argutia supra caeteros eius artis excelleret.

Detegitur autem res intercepta epistola, quam ad Antonium Ninium scribam suum in Urbe commorantem Alfonsus e Latio perscribebat. Erat enim per eos dies fama edita in vulgus, Feltrium infesto exercitu ab Umbria Senas deflexurum, ut Lactantium Petrucium Suanensem episcopum Alfonsi patruelem in patriam, Raphaele expulso, reduceret, atque inde per agrum Florentinum evagaretur. Ea consiliis Alfonsi agi pontifex existimans, omnem curam et diligentiam his rebus cognoscendis intenderat. Itaque Antonius scriba cum scriniis epistolarum capitur, subiectus quaestioni, literas ignorabilibus ac arbitrariis notis conscriptas tessera prolata interpretari cogitur. Vercellium qui tum erat Florentiae specie curandi Gallici morbi, quo Gorius reipublicae negocii praefectus laborabat, uberrimo proposito quaestu distinent, observant tamen hominem dissimulanter, ne fugam arriperet, si periculum alicunde praesensisset.

Interim Leo per idoneos homines spem facit Alfonso componendarum rerum, veluti revocato Raphaele ipsum certa conditione patriae redditurus. Nec Alfonsus cupiditate patriae ac exilii taedio adductus, accepta fide, adventum differt, admirantibus cunctis levitatem incauti iuvenis ac effuse ridentibus. Itaque contemptis amicorum praecipuis, qui ne iret suadebant, in exteriore Leonis cubiculo capitur, in arcemque deducitur. Compraehenditur et cum eo Saulius cardinalis, qui Alfonsum pecunia iuverat, et cum eo de Vercellii opera de futurisque comitiis ambitiosius quam par esset, consociata voluntate fuerat collocutus. Perusco autem fisci praefecto paracerbe quaestionem habente, tormentis totius consilii veritas exprimitur. Aliquot etiam cardinales iracundiae et decreti sui participes nominat Alfonsus, quos variis de causis in pontificem alieno animo esse, atque eius interitum expectare intelligebat; ad hos potissimum iniuriae acceptae querelas deferre erat solitus, vultuque saepe furoris pleno, ac immanibus verbis tanquam ingratum atque maleficum execrabatur; iurabatque flagrantibus oculis se aliquando despecti et servientis senatus liberatorem fore, ut pro iniquissimo pontifice alius mox ex eo seniorum globo ad rerum fastigium eveheretur, qui suffragiorum et totius comitialis operae gratiam liberali animi gratitudine esset relaturus.

Erant ii Raphael Riarius, Franciscus Soderinus, Hadrianus Cornetanus et ipse Saulius, qui iuvenem effrenate loquentem cum risu et ioco castigabant, utpote qui eum ingenio parum constantem ac venationi amatoriisque levitatibus deditum, tantum facinus nunquam aggressurum rebantur; quanquam ipsi animis ambitione atque odio corruptis, nihil magis expetere viderentur, quam ut ille insania praeceps id scelus vi aperta aut occultis insidiis perpetraret, Riarius enim vetustate honoris ac opibus facile senatus princeps, proximis comitiis iuniorum fraude seniorumque socordia pontificatum sibi ereptum fuisse existimabat, seque tum amplissimis fortunae muneribus fretum, si pontifex ab humanis excederet, in summam imperii sedem facile evasurum arbitrabatur. Insigni siquidem aedium magnificentia, epularum sumptu, decore familiae et nobilissimo deducentium comitatu, quum veras virtutes cunctis adulantibus minus necessarias putaret, in se unum inanis populi studia converterat. Soderinum recentes iniuriae plurimum incitabant, quod Petrus frater Mediceorum vi summi magistratus honore deiectus et patria pulsus extitisset; crat ei ingenium grave, perspicax, optimisque literis egregie excultum, sed sordidis avaritiae maculis et lubricae fidei spectatis probris magnopere deturpatum.

Hadrianus vero nulla malevolentia, sed vana regnandi cupidine inductus Leonis mortem expectabat; certam enim spem adipiscendi pontificatus conceperat ex oraculo fatidicae mulieris, quae quum pleraque iampridem interroganti de sua et publica rerum fortuna exactissime praedixisset, constanter etiam affirmarat fore ut Leoni immatura morte sublato succederet vir senex, nomine Hadrianus, obscuro natus loco literarum studiis insignis, qui sacros honores gradatim sola nixus virtute, sine ulla maiorum commendatione meruisset, haec omnia sibi uni aperte congruere videbantur. Nam Corneto infami Tuscorum orae oppido, familia tenui et prope sordida ortus, uno bonarum literarum beneficio, singulas sacrorum ordinum dignitates fuerat consecutus. Neque vetulae oraculum fidem fefellit; nam Hadrianus senex Batavus egeni opificis filius, doctrina illustris, post Leonem prodigiosa felicitate pontificatum est adeptus. Saulio etiam mathematici complures, quaestu in adulationem proni, supremum fortunae fastigium destinabant. Sed is quanquam a Leone propter suavitatem morum et elegantis vitae modestiam inter familiarissimos esset ascitus, sese tamen occulte a pontificis amicitia certis offensionibus averterat. Nam Leo initio pontificatus sacerdotia, quae sui studiosis et suffragatoribus veluti de se benemeritis ex occasione collaturum promisisset, plerunque summis praecibus expugnatus, aut consanguineis, aut novis hominibus concedere cogebatur; ob id plerique cardinales, ea quae pontifex liberaliter non dedisset, inique sibi erepta fuisse querebantur. In his intemperantior Saulius est inventus, adeo ut in petitione Massiliensis sacerdotii, Iulium Medicem cardinalem summa tum maximis in rebus authoritate potentem, indigne sibi praelatum, neque eam iniuriam animo unquam depositurum apud incertae fidei amicos praedicaret.

Igitur Vercellii scribaeque Antonii indiciis, qui diu torti cuncta fuerant confessi, Alfonsus in tormentis convincitur; Saulius tortoris aspectum vix sustinet, eo modo tabulis totius quaestionis ordine conscriptis; Leo senatum cogit, Riarium sellae impositum in arcem deduci iubet; caeteris metu pallentibus, gravi habita oratione queritur suam lenitatem, beneficentiam, comitatem acerbissimis iniuriis remunerari; et quod esset inauditum, parari sibi nefaria crudelitate insidias, scelestique eius consilii aliquos esse conscios, qui in senatu essent, quibus veniam sincera fide esset daturus, si sponte crimina faterentur; quod si pernegando id facere differrent, nequaquam postea captis et convictis ullum veniae locum futurum. Nec mora, Soderinus et Hadrianus ad tribunal accedunt supplicesque veniam impetrant, mulctantur tamen decem milibus aureis. Soderinus in Fundanum agrum libero exilio secessit, Hadrianus autem trepido suspicacique ingenio vir, Leonis clementiae diffidens, ab urbe messoris habitu profectus usque ad vitae exitum nullo persequente latebras mutavit. Riario saluti fuit aetatis honor et veteris inimicitiae respectus, ne Leo patris vulnera patruique caedem, cui Riarius interfuerat, conficto novo crimine ulcisci videretur; centum tamen milibus aureis mulctatus est, restituto pilei honore; ei secessus ad Neapolim, ubi demum interiit, liberaliter est permissus. At Alfonsus et Saulius damnati exutique purpurei galeri dignitate, in subterraneos carceres tenebris ac odore tetro maxime horribiles separatim detruduntur. De Vercellio autem ac Antonio scriba acerbissime supplicium sumptum, adeo ut curru per urbem circunducti carptimque discerpti cadentium forcipum morsibus ac ad extremum strangulati in frusta secarentur.

Ea severitate pontifex magnum terrorem omnibus incusserat; plerique enim in decernenda poena mitiorem sententiam dixerant; nonnulli etiam liberius postulabant, ut quaestioni atque iudicio reorum cardinalium senatorii ordinis duo iudices adhiberentur, quod indignum esset, viros sacratos, tanquam nocturnos fures, praefecti rerum capitalium acerbitate atque saevitia violari; alii confingi ea crimina, falsoque damnari insontes viros, ut pecunia in sumptus bellicos iniquissima ratione pararetur, quoniam magis ac magis exardente in Umbria Feltriano bello, Romae atque Florentiae aerariis penitus exhaustis, pontifex contra naturam suam metu saevus, ac inopia rapax evasisse diceretur; adeo ut nemo fere optimi beneficentissimique pontificis vicem doleret, qui immanitate Alfonsi et caeterorum, qui nefaria ambitione praecipites insanierant, perfidiosa taciturnitate pene oppressus extitisset.

His de causis ira atque indignitate permotus, alio sibi senatu opus esse iudicavit, si principem nequaquam incautum contemptioneque ridiculum, sed sibi maxime sapientem fortemque agere vellet. Itaque incredibili ac inusitata liberalitate, uno atque triginta cardinalibus senatum replevit, patribus plane despectis, atque his contracto pallore mussantibus. In his fuere octo Romani, quorum princeps extitit Pompeius Columna, aliquot post annos ab immoderato studio Caesaris et ob id patriae excidio insignis. Creatus est et ante alios Hadrianus e Batavia, qui Leoni ipsi in pontificatu successit. Fuit autem is novus uti maxime repentinus tot senatorum delectus, non modo Urbi romanaeque aulae, sed provinciis omnibus longe gratissimus. Nam incredibili fretus iudicio, ex omni prope natione, virtute, doctrina nobilitateque clarissimos extulerat, ita ut omnis generis homines Mediceae familiae, incomparabili eo beneficio in omnem temporum fortunam obligare velle videretur. Obscuravit tamen in magnanimo viro eximiae liberalitatis laudem quaestuosa nonnullorum ambitio, qui necessitate urgentis belli ad ancipitia consilia adactum, opportune pecunia iuverant; nemo tamen paulo virtute clarior pecuniae subsidiis indiguit, quum mediocribus aliqua ex parte profecissent.

Caeterum in omnem laetitiam ad gratulandum effusa civitate, quum epulum in Vaticano novis patribus daretur, Alfonsus in carcere, Orlando Aethiope strangulante, necatus interiit. Saulio autem vitam impetravit Franciscus e Ciboa familia, sororis Leonis maritus; ei quoque mox honorem pilei cumulata benignitate restituit, quum eum auribus tantum, non atroci voluntate peccavisse iudicaret. Sed is aliquanto post, quum ad Eretum exularet, supremum contraxit morbum, atque ita placato iam pontifice, impetratoque reditu, in Urbe defunctus est.

Dum haec Romae fiunt, in castris pontificiis omnia foeda obvenerant, Legatum Bibiennam seditio militaris afflixerat; nam Germani Italique et Hispani simul ac Vascones ad calonum rixam excitato tumultu multisque interfectis prope more militiae conflixerant, adeo ut, praeferente crucis signum legato et in medios inter volitantia tela deprecantis habitu procurrente, vix dirempta sit pugna, Ex ea seditione unaquaeque natio militum, veluti diffisa aliis, ira et timore consternata, seorsum factis excubiis tetendit; quae res sicuti ducum ipsiusque legati authoritatem imminuerat, ita sublato metu pudoreque petulantiae militari viam aperuit, adeo ut cunctis in proxima castella ad praedam dilabentibus, totus prope exercitus flagitiosissime solveretur. Vascones etiam supra eius detrimenti calamitatem, magno pontificiorum incommodo, ad Feltrium Ambra et Carbone ducibus transfugerunt. Ipsi vero Rentius atque Vitellus in tanta rerum deformitate, contempti a suis, et ab hostibus irrisi, ut in adverso rerum successu saepe accidit, omnem administrandi belli rationem amiserant. Itaque Leo ingenti semper spiritu adversae fortunae obviam ire assuetus, ex recenti pecunia copias instaurat, a regibus auxilia mittuntur, Gallicum equitatum Sisseius adducit, venit et Potentianus regulus e Neapoli cum trecentorum cataphractorum ala ornatissima. Helvetiae quoque cohortes, adducente Gaspare praetorianorum praefecto, Ariminum perveniunt.

His rebus cognitis Feltrius e Piceno regreditur, superioribus enim diebus eam regionem infesta populatione percurrerat; delatusque Pisaurum, pontificios ad Imperialem collem castra habentes, nocturno praelio superat. Itaque ad opprimendos Helvetios ingenti celeritate Ariminum contendit. Venerat enim in spem potiundae urbis, explorato occultiore aditu ad eam partem, qua marmoreus pons antiqui operis urbi committitur. Sed eum subter fornices audacter ingressum, atque amnem vado se transire posse existimantem, maris aestus, quo amnis ea forte hora plenius intumuerat, importune fefellit, ita ut milites aegre pectoribus extarent. Pugnatum est tamen cum Helvetiis, qui in suburbanis tectis consederant, praelio ancipiti et maxime cruento; nam et ipse Gaspar cum fortissimis suorum cecidit. Verum signiferi, quanquam angusto atque difficili loco pugnaretur, mira constantia sustinendo illata undique vulnera et tuendo aditum, egregie sese defenderant. Feltrius ipse sclopetto thoracem ictus vitae periculum adiit. Bozolus plumbea pila vulneratus est. Valastichinus Hispanus, singularis promptitudinis sclopettariorum praefectus et Guinea centurio insignis cecidere. Arimino frustra tentato, Feltrius per convalles Apennini in Eturiam se convertit, non longe ab Anglaria in Florentinorum finibus castra ponit, planeque victor inde Perusinis, Tifernatibus, Senensibusque terrorem infert. Sed antequam expedire consilia et promovere castra posset, ab Hispanis destituitur.

Nam Leo duces ac centuriones omnes effusa largitione corruperat, cohortibus triplex stipendium fuerat pollicitus, dabatque avidissimae genti aliquanto maiora praemia si Feltrium desererent, quam illi sibi ipsis ex opima victoria poposcissent. Intelligebant etiam non insani acutique homines, sibi cum validissimis copiis esse confligendum, neque ullam omnino spem misericordiae ab iratis hostibus sibi superesse, si aliquo insigni accepto incommodo vincerentur. Ugo quoque Moncata Caroli regis nomine apud cohortes Hispanorum concione habita fuerat contestatus, eos contra rempublicam et regis imperia facturos; subindeque futuros in Hispania reos maiestatis, si pro Feltrio contra pontificem arma ferre perseverarent. Quas ob res in non dubiam salutis suspicionem adductus Feltrius, sese universis nequaquam demisso animo commendat, gregariorum etiam militum implorat fidem; et praeclare ostendit ipsos ignominia inexpiabili notatos iri, si se de ipsis optime meritum in ea spe summae victoriae prodidissent; proinde si sacramenti militaris oblivisci vellent, ut Caroli regis iussis obsequerentur, debere eos nequaquam privato paucorum arbitrio, sed publico cohortium omnium ac alarum consilio pacisci, ut sibi honestissima conditione, de salute fortunisque omnibus caveretur, nec uti plane deserto a suis ac immerita necessitate circumvento, spes omnes ad tolerandum exilium sibi ereptae scelerata conspiratione viderentur. Acclamavere milites ut optime speraret, ipsos enim et de pudore suo, et de ipsius salute magnopere sollicitos nequaquam commissuros esse, ut traduci vel decipi a quoquam posset. Nec multo post quum de compositione, pensitatis et exaequatis utrinque conditionibus, tabulae scriberentur, diserte appositum est: ut Feltrio Umbria excedenti, secum tormenta aenea suppellectilemque omnem et bibliothecam, quam Federicus avus insigni cum laude condiderat, avehere liceret; atque ita post octavum mensem gravissimo bello finis est impositus, tanta cum laetitia pontificis ut magno metu magnoque periculo liberatus, nihil octingentis milibus aureis (tot enim in belli sumptus impenderat) omnino commoveretur.

Dum haec geruntur, Selinus Turcarum imperator, Campsone Gauro Memphitico rege ad Alepum acie caeso, Syriam imperio suo adiecit; progressusque ad Memphim, Tomumbeium, qui post Campsonem imperium ceperat, aliquot praeliis superatum, ac demum ab Aegyptiis proditione traditum necavit, in ipsa Memphi laborioso ac ancipiti pugnae genere Mamaluchis omnibus trucidatis; adeo ut ab Amano monte ad Rubri maris angustias atque item a Cyrenaicis finibus ad Arabum solitudines et Euphratem late omnia in potestatem redegerit. Contuderat et biennio ante Persarum arma victo in Calderanis campis Hysmaele Sopho. Is Parthorum et Medorum copiis ac studiis fretus admirabili celeritate Assyriae et Persidis maiorisque Armeniae regna sibi uni parere coegerat. Quibus de causis Leo pontifex, qui Turcarum potentiam finitimis undique subactis in immensum excrescentem maxime formidandam esse existimabat, supplicationes per Urbem indixit, ipse insigni concepta pietate discalciatus ad Minervae templum profectus est ut reipublicae Christianae incolumitatem Deiparae virgini commendaret. Exinde ad totius Europae reges e cardinalibus virtute ac eloquentia insignes legatos misit, ut sublatis offensionibus, ex authoritate sacrosancti pontificis, communi omnium consilio consociatis viribus, impotenti barbaro bellum terra marique ad publicam salutem ac laudem inferretur. Sed quum singuli reges in id consilium suscipiendi belli praeclarum maxime studium magnificis pollicitationibus ostentarent, nequaquam tamen, ut in unum voluntate ac opibus iungerentur, adduci potuerunt,

Gerendi autem belli ratio sic a Leone adhibitis in consilium peritissimis ducibus fuerat constituta, ut Maximilianus Caesar Germaniae robora in legiones conscriberet, Pannonio autem et Sarmatico equitatu maxime uteretur et secundo amne Danubio in Mysiam atque inde in Thraciam recta contenderet, Franciscus vero Gallorum rex cum florentissimis Galliae ac Italiae copiis a Brundusio in Epirum traiiceret, Hispani Lusitanique ac Britanni, comparata classe ducentarum navium, ad Byzantium usque navigarent. Ipse pontifex verae laudis et gloriae cupidissimus, cum centum rostratis navibus se ab Ancona confestim navigaturum pollicebatur. Erat enim in summa spe trahendi Veneti senatus in partem belli; nam eos tacitis votis nihil magis exoptare intelligebat, quam ut Christiana arma in Turcas veros et proprios hostes ingenti omnium consensu atque apparatu verterentur. Sed mox fatali socordia nostrorum principum, quum quisque alienae gloriae invideret, ea consilia decoris et pietatis longe plenissima perierunt.

Nec multo post Maximilianus Caesar, quum febre laboraret et parum opportune pharmacum sumpsisset, Veltii in Noricis montibus est defunctus. Eo mortuo ad petendum Romani imperii honorem nonnulli candidati prodierunt. Non iam enim Caesares, ut antiquis mos fuit, a militibus creantur, quum inveterata consuetudine septem regulorum suffragiis fiant. Ex his tres sunt sacrati amplissimarum urbium sacerdotiis insignes, Coloniensis, Maguntinus, Treverensis et totidem militares nobilissimi Germaniae reguli, Saxonum dux, comes Palatinus et marchio Brandeburgensis; septimi vero suffragii praerogativam obtinet rex Boemiae, ut si ex aequo dissideant, ipse ad maturandam electionem superante suffragio, in quam voluerit partem, accedat. Petebant ante alios Franciscus et Carolus Christianorum longe maximi ac opulentissimi reges, huic tanquam praeclara indole avitam haereditatem adeunti Germaniae studia non deerant; illum vero mirifica virtus, et bellicae laudis specimen, atque item ingentes opes ad tuendum imperii nomen haud dubie pares vehementissime commendabant.

Ipse Leo Franciscum magnis innixum largitionibus, in ea contentione fovendum adiuvandumque susceperat, Robertumque Ursinum ad id in Germaniam legatum miserat. Sed postquam animadvertit nonnullorum procerum avaritiam vel amplissimis donis expleri nequivisse, et vigere in ingeniis Germanorum vetera odia adversus Gallos, Francisco suadere conatus est, ut pro se petere desisteret, amicorum vero opera uteretur ad sublevandum Brandeburgensem regulum, ne Carolus imperio potiretur. Praevidebat enim uni ei ad maxima quaeque audenda incredibilis potentiae facultates parari; adeo ut Galliae pariter, Italiaeque et pontificio praesertim nomini non temere metuendus esse videretur. Sed Franciscus immoderata spe sua inductus, utpote qui nihil de eorum studio dubitaret, quorum suffragia optima fide venditari existimabat, in decreto ambitiosius et perseverantius quam oporteret perstitit. At Leo Comitiorum eventum minime expectandum ratus, ita Gallo favere desiit, ut Carolum haud dubie gratia superantem suffragatoribus commendare videretur. Atque ita Franciscus dum effusa largitione pro seipso vehementius contendit, nihil earum rerum, uti magnopere cupiebat, est consecutus; nam et ipse imprimis repulsam tulit, consternatis metu Germaniae proceribus ne ad Gallos imperium turpissima licitatione transferretur, et Carolum demum, quem unum maxime esclusum volebat, conversis omnium suffragiis ad summi honoris fastigium provectum vidit.

Eo nuntio pontificem nequaquam, uti praeferebat, sincera hilaritate laetatum ferunt, quanquam prioris studii sui invidiam postremo conversa commendatione detersisset. Divino siquidem ingenio cum tot regna in unum collata conspiceret, nimiam Caesarum potentiam, veluti fatali dissensione pontificiae dignitati semper infestam, vehementissime formidabat; et antiqui quoque vatis carmina eum iuvenem non obscuris formae ac ingenii lineamentis exprimere videbantur, qui a septentrione toti Italiae, Romaeque praesertim et principi sacrorum, summas clades esset illaturus. Sub id tempus quo Maximilianus Caesar excessit e vita habitisque in Germania comitiis, Carclus eius nepos imperator est salutatus. Laurentius Medices ab iuvenili intemperantia concepto laetali morbo Florentiae interiit. Is uxorem duxerat e Gallia regiae cognationis; erat enim e familia Bononia in Ambianorum finibus ad Oceanum valde illustri. Nam Feltrio expulso, recuperatoque Urbino, Laurentius se totum insigni cupiditate ad Francisci regis amicitiam contulerat, Hispanos maxime perosus, qui recenti bello Mediceam domum in extrema salutis et dignitatis pericula coniecissent.

Leo quoque perlibenter cognationem morte Iuliani fratris intercisam cum florentissimo rege renovandam existimaverat. Haec nova nupta incredibili apparatu Florentiae suscepta, post decimum fere mensem maritum ad vitae exitum ultro festinantem quinque diebus antecessit, in supremo morbi impetu puellam enixa, quam hodie Francisci regis nurum conspicimus. Erat Laurentius corpore ad equitandum gestandaque arma peridoneo atque habili, vultu vero admodum atroci et in eam speciem superbe saepe composito; nam adulatione corruptus supra naturae vim et ferus et militaris videri volebat; defuit ei ingenium civile et temperatum, unde illi nullae lachrymae ab civibus quum insigni pompa funeris efferretur. Erat enim fama edita in vulgus eum Lucenses et Senenses subigere, Florentinorum cervicibus munitissimam arcem imponere et denique ab infero mari ad superum late prolatis finibus regnum condere cupivisse, ut ipse Porsenae exemplo, adiuvantibus Gallis, Etruscorum rex appellaretur, quibus consiliis uti nimis ambitiose temereque susceptis, ipse Leo et Iulius cardinalis, moderando ac differendo, obviam semper ivissent.

Laurentio vita functo, pontifex Iulium cardinalem Florentiam misit, ut ad clavum reipublicae sederet. Is incredibili humanitate atque munificentia singulos omnium ordinum cives complexus, ita rempublicam constituit, ut aequissimae libertatis status, renovata felici illa veterum temporum conditione, reductus esse diceretur. Florebat et tum maxime Roma incredibili rerum omnium ubertate, laetitiaque omnis generis hominum. Nam pontifex quietis atque ocii studio Romanorum inimicitias capitalis odii conciliatione edictoque sustulerat. Tradebatur enim posteris dira animorum obstinatione memoria iniuriarum, adeo ut affines innoxii tracti in causam metu mortis publico carere cogerentur. Peregrinos vero immunitate multarum rerum, et perbeata illa saeculi securitate undique ad incolendam augendamque urbem invitabat. Nam ab Insubribus atque Caenomanis Circumpadanisque populis ingens multitudo exagitata diuturnis barbarorum vexationibus fortunas suas Romam avidissime transferebat, adeo ut ad campum Martium extructis domibus peramplam coloniam condere videretur. Nam sicuti eximiis artibus spectatus honor, ita mediocribus opificiis certa merces non deerat. Cuncti enim pro fortuna sua aedificando ornandoque domos et villas, elegantiae magnopere studebant.

Censebantur eo tempore civium et inquilinorum octuaginta quinque milia; ut hinc quoque clades nostras non iniqua aestimatione defleamus, quum ad triginta duo milia capitum urbem redactam proximi censores in annonae caritate repererint. Dabat item operam diligenter, ut in provinciis omnia pacata et laeta praefectorum vigilantia et severitate tenerentur et quum esset natura lenissimus, saepissime patientiam abrumpebat, si renovatis improborum iniuriis post primam delicti veniam contumeliose laederetur; Paulum ante alios Baleonum claris militiae honoribus functum, et erga Mediceam domum studio ac operibus insignem, e Perusia Romam vocatum, eiusque lenitati impense confidentem, quin capitali supplicio afficeret, vel deprecantibus Ursinis exorari non potuit. Vir enim impotens et factiosus apud Perusinos cruentam maxime et rapinis infamem despectis pontificiis epistolis tyrannidem exercebat.

Est et laqueo suspensus Amadeus Recinatium tyrannus, rerum novarum author. Itemque e Fabriano Piceni oppido nobili Zibichius, qui turbulentissimis concionibus passim habitis exules et obaeratos ad arma concitarat. Luit et capite poenas apud Beneventanos Hector Severianus, vir sanguinarius, factione potens et virium robore insignis. Verum ab initio pontificatus singularem strenui expeditique ingenii laudem est consecutus, Rencio Mancino nobilissimae stirpis Romanae cive in arce securi percusso. Is ab immani audacia truculentus affinem suum Cornetanum in templo Minervae confoderat, et vecordi impetu cunctis minitari, magistratus imperia despicere, vexare denique omnes vel in media urbe consueverat. Ab exercitu Veneto, in quo alam sagittariorum equitum ductabat, cum ignominia quondam eiectus, quod turmalem suum de fuga cogitantem deligatum arbori totius alae sagittis crudelissime transfixisset. Exercuit et supra naturae consuetudinem summum ius in damnandis, qui falsos libellos ipsius subscribentis manum mentiti in iudiciis protulissent, adeo ut Sebastianum Tarvisinum tum in gymnasio Romano leges profitentem, et alioqui ea calamitate indignum in campo Flore concremarit.

In caeteris criminibus puniendis eum civilis animi tenorem semper obtinuit, ut ad clementiae laudem avide properare remissa severitate diceretur; caeterum nulla in re ardentius et effusius, quam ad liberalitatis gloriam anhelavit, eos principe loco indignos existimans, qui nequaquam benefica manu fortunae muneribus uterentur. Nemo enim vel civis vel peregrinus, qui paulo nobilioris artis famam teneret, nemo vel malesanus poeta, nemo alicuius optimarum literarum partis non ignarus unquam fuit, qui benignitatem humanissimi principis non senserit. Quinetiam ipsum coenantem spectantes, et ex his adventitios et parum notos homines ultro pecunia donare erat solitus, eo praesertim libentius, quum obsoleta veste indutos conspiceret. Purpuream etenim crumenam quotidie aureis nummis sibi repleri iubebat, ad incertas exercendae liberalitatis occasiones. Sacerdotes quoque, fraterculos et sacras virgines, quae intra septa religiose pudicitiam custodirent, menstruis subsidiis eleemosynae nomine iuvabat. Magnum veteranorum militum ac exulum alebat numerum; nihilque vehementius contendebat, quam ut nemo calamitatem et fortunae adversae mala et incommoda pateretur.

Sed has praeclaras liberalis excelsique animi virtutes, cum nimia saepe vitae luxuria, tum obiectae libidines obscurabant; ita tamen, ut iucunditate blandae facilisque naturae potius, ac regia quadam licentia, quam certo depravati animi iudicio in ea vitia prolabi videretur, quum frequenti blandientium turba cubiculi fores obsessae, paucos admitterent, qui alioqui docilis verecundique hominis solutos mores cohiberent, amicorum optimis ad ea conniventibus ac libenter sese illecebrarum ministris immiscentibus, ne gratiam apud summos principes in lubrico positam in discrimen adducerent, si ingratum auribus potentium repraehensionis officium honestatis atque benevolentiae specie suscepissent.

Verum hominem hilaritati humanisque sensibus facile servientem mirum in modum incitabant plerique cardinales opibus aetateque florentes, qui illustri loco nati, ac liberaliter educati, regio luxu vitam in venationibus, conviviis atque spectaculis libentissime traducebant, cum his pontifex vetere studiorum consuetudine et recentibus comitiorum officiis vehementer esset obligatus. In his fuere Ludovicus Aragonius, Hippolytus Atestinus, Sigismundus Gonzaga, Alfonsus Petrucius, Marcus Cornelius et Federicus Sanseverinus, qui decoras domi familias, plerisque ingenuis ultro se in servitutem ambitiose dicantibus, magnumque equorum et venaticorum canum numerum inusitatis sumptibus alebant. Accesserat et Bibiennae cardinalis ingenium cum ad arduas res tractandas peracre, tum maxime ad movendos iocos accomodatum. Poetices enim et etruscae linguae studiosus, comoedias multo sale multisque facetiis refertas componebat; ingenuos iuvenes ad histrionicam hortabatur; et scenas in Vaticano spatiosis in conclavibus instituebat, propterea, quum forte Calandrum comoediam a mollibus argutisque leporibus periucundam, in gratiam Isabellae Mantuani principis uxoris, per nobiles comoedos agere statuisset, precibus impetravit, ut ipse pontifex e conspicuo loco despectaret.

Erat etiam Bibienna mirus artifex hominibus aetate vel professione gravibus ad insaniam impellendis quo genere hominum pontifex adeo flagranter oblectabatur, ut laudando et mira eis persuadendo, donandoque plures ex stolidis stultissimos et maxime ridiculos efficere consuevisset; uti Evangelistae Tarascono Parmensi ab epistolis honesto seni accidit, qui se repente novo studio ac levi persuasione summum esse musicum putabat; huic adeo industrie ac suaviter est adulatus, ut vana inflatus opinione, incredibilia ac ridenda quaedam musices praecepta commentaretur; citharoedis enim lacertos obligari, ut quadam intentione nervorum in articulis et digitis argutias firmius et clarius exprimerent; quum vero phonascorum chorus induceretur, aulea detrahi iuberet, ut voces nudis parietibus illisae, acutius atque suavius resilirent, quae omnia ad alendam hominis insaniam probabat pontifex, quando ipse in ea arte consumatissimus secum de tonis et chordis totaque numerorum proportione disputaret, ac se omnino superari egregia simulatione fateretur.

Baraballi quoque Caietani eximiae stoliditati, procacius quam sacrosanctum pontificem deceret, illusit, quum ille insulsissimos versus ab omni vocum ac numerorum enormitate ridendos facere et palam recitare soleret, seque alterum Petrarcham in etruscis rythmis esse praedicaret; eo enim perpetuis adulationibus inflammatum gloriae cupiditate perpulit, ut meritum gestandae laureae honorem postularit, ac subinde ut insigni pompa in Capitolium duceretur, quod in Capitolio Petrarcham coronatum quondam fuisse audisset. Tanta vero vis singularis insaniae fuit, ut quum ad famam publici apparatus legatio amicorum et affinium Caietanorum propere in Urbem convolasset, ut hominem a concepto furore deterrerent, acerbissimis verbis eos repulerit, tanquam maligne benignitatem pontificis interpretantes, ac rarissimi honoris immortali gloriae suae prorsus invidentes. Ergo, quod vix credibile foret, nisi ea nos mira cum voluptate vidissemus, sexagenarius senex honesta ortus familia, proceritate, vultu et canicie venerabilis, toga palmata et lato clavo, auro purpuraque nitenti, caeterisque triumphi sumptuosis insignibus exornatus in convivium praecinentibus tibiis deducitur, quum de more pontifex diem festum Cosmae et Damiano Mediceae familiae Divis tutelaribus dedicatum hilarius celebraret. Ibi quum diu ad ostentationem absolutae artis ineptissime multa carmina decantasset, omnibus iam in ipsa risus compressione defatigatis, ad extremum in area Vaticana despectante pontifice elephantem ascendit, aurato ephippio superstante triumphali sella instratum. Caeterum inter tympana et tubas et voces acclamantis populi, consternata bellua, ultra pontem Hadriani deduci pompa non potuit. Cuius triumphi memoriam lignarii caelatores quum tessellato opere lascivirent, in interioris pontificii cubiculi foribus scitissime inscriptam reliquerunt.

Mire quoque favit Pogio seni, Pogii historici filio, itemque Moro nobili a gulae intemperantia, articularibus doloribus distorto, et Brandino equiti Marianoque sannioni cucullato facetissimis helluonibus, et in omni genere popinalium delitiarum eruditissimis. Nam inter alia portenta insanientis eorum gulae lucanicas concisis pavonum pulpis farctas commenti fuerant, quod obsonii genus mox successor Hadrianus vir Batavae frugalitatis mirabundus expavit, quum sumptuarias rationes Leonis inspiceret. Verum festivissimis eorum facetiis, salsisque et perurbanis scommatibus magis quam ullis palati lenociniis oblectabatur. Ii certis anni temporibus, quum genio liberius esset indulgendum, in extrema inferioris mensae parte ea conditione regnabant, ut contumelias, quas citra valetudinis incommcdum architriclini et structores inferrent, aequissimis animis paterentur. Multa enim eorum palato ac aviditati aliena cibaria, falsa gratissimarum rerum specie concinnata, uti simias et corvos coenantibus apponebant, quae tametsi iucunda omnibus ac urbano nobilique principe digna erant, in eo tamen, qui augusti pontificis dignitatem sustineret, a severis et tristibus notabantur. Ut vero ea convivia pleniore voluptate exhilararet, Calendis praesertim Augusti amicissimos cardinales ad ludum pictarum chartularum invitabat, in quo seni septenique lusores in coronam ducti versabantur; nec ulla in re blandius liberalitatem exercuit, quum victor pariter ac victus in circumspectantium turbam aureos nummos benigne dispergeret. Aleam damnavit semper, uti rei familiari moribusque pestiferam; latrunculis autem adeo subtiliter et acute vel cum exercitatissimis colludebat, ut nemo ei vel peritia vel celeritate committendi conficiendique praelii aequari posse videretur.

Non caruit etiam infamia, quod parum honeste nonnullos e cubiculariis (erant enim e tota Italia nobilissimi) adamare, et cum his tenerius atque libere iocari videretur. Sed quis vel optimus atque sanctissimus princeps in hac maledicentissima aula lividorum aculeos vitavit? Et quis ex adverso tam maligne improbus ac invidiae tabe consumptus, ut vera demum posset obiectare, noctium secreta scrutatus est? At si aliqua ex parte eo nomine suggillari inclyta virtus potuit, Leo certe cum superiorum principum fama comparatus aestimatione rectissima continentiae laudem feret. Quod si falso notatus (ut credi par est) iniquam subiit invidiam, miserabilem profecto principum conditionem existimaverim, quando eorum mores, ad arbitrium paucorum improborum saevam potius quam benignam interpretationem accipiant. Sed alia principis, alia hominis esse vicia quis nescit? Haec uni privata conditione quum noceant, etiam aliquibus fortasse prosunt; illa vero ab dira potestate, et luctum et calamitatem universis mortalibus apportant; idque verissimum esse constat praeclaro quondam populi Romani testimonio, qui neminem sibi principem Traiano meliorem exoptavit, quanquam eum illicitae libidinis ac ebrietatis censura notasset.

Sed demus aliquid humanitati Leonis uti in summa licentia fervidae aetatis ac prosperae valetudinis aestum aegerrime sustinenti, postquam in magnis salutaribusque virtutibus optimi atque benefici cognomentum facile meruerit. Constat tamen eum, quod a prima adolescentia opinione omnium summam continentiae laudem fuisset adeptus, non importuna quaedam pudicitiae castitatique praesidia quaesivisse, quando nequaquam pristinae vitae more tam multis delicatisque obsoniis uteretur, itemque animo vere pudico, die Mercurii carnes non edere, die autem Veneris nihil gustare praeter legumen et olera, ac die demum Saturni caena penitus abstinere, incorrupta lege instituisset. In his vero quae rem divinam respicerent nequaquam secunda fama praegravari est visus. Nam indulgentias vetera pontificum ad parandam pecuniam instrumenta adeo plene atque affluenter provinciis dedit, ut fidem sacrosanctae potestatis elevare videretur; in hoc etiam detestabili legatorum avaritia deceptus, qui se animas defunctorum singulis acceptis aureis expiare, a purgatoriisque poenis eripere profitebantur. Prolatis enim ingentibus bullatis membranis per templa concionari erant soliti; adeo ut hac impudenti corruptela exciti complures e Germania viri doctissimi, eam pontificis piam benignitatem tanquam avaritiae sordibus involutam irriserint, inducto subinde Luthero ex Augustiniana secta fraterculo, qui malesana vehementique eloquentia dum in pontificem et Romanae aulae mores inveheretur, evulgato passim nefando dogmatis veneno, religionem evertit; unde illi Haeresiarchae cognomen partum, non ambigua fortasse cum laude, si in unum tantum pontificiae causae iugulum nihil turbatis veteribus cerimoniis incubuisset. Sed facundiam eius, sacrarumque literarum peritiam ab infami transfugio abiecta imprimis cuculla et mox assiduae in ganeis compotationes et cum sacra virgine ad libidinem quaesitus thorus magnopere defoedarunt.

Non defuerunt tamen graviora astutioraque ingenia, quae nequaquam vexatis sacris, pontificiam maiestatem avaritiae nomine suggillarent, quando fama esset eam pecuniam cognatis et amicis in profanos sumptus erogari, quum oppugnandis Turcis, aedificandoque divi Petri templo religiosa fide servari debuisset. Diruerat enim Iulius magnam templi partem, ut admirabiliore structura reficeretur; sed insanae vastitatis coepta testudine et pilis ingentibus erectis, tanta absolvendi operis difficultas proponebatur, ut Leo, quem nulli unquam pro laude suscepti sumptus deterruerunt, animum negotii vastitate superatum facile desponderet. Eius quoque sacrae pecuniae partem in Vaticanae domus ornamenta transferri dictitabant, ut ipse pontifex divo Petro melius ac elegantius habitaret. Triplices enim porticus ad orientem obversas, unde subiectam urbem et Neroniana prata iucundissimo prospectu quotidie despectare erat solitus, mirae pulchritudinis extruxerat, condecoratis scilicet fornicum atque testudinum ordinibus excellenti pictura et pavimento ad argumenta insignium Mediceae domus elegantissime variegato. Conclavia quoque per quae aditus est ad intimum cubiculum, laquearibus auratis et iucundissimis signis albario opere depictis in luculentiorem formam redegerat. Quinquaginta etiam milia aureorum nummum impendisse ferebatur in aulea Belgica, ab intertexto auro nobilitateque artificum magnopere pretiosa, quae tametsi supra fortunam praesentis saeculi sumptuosa erant, vel ob id tamen non veniae modo, sed laudis etiam nomen ferre posse videbantur, quando non inanium rerum figuris ostentandae luxuriae, sed expressis Apostolorum historiis Sixti sacello, ad augustiorem altarium et sacrorum maiestatem dicarentur.

Sacerdotium vero nullum unquam venale proposuit, uti Alexander et Iulius saepissime fecerant, quum ab ambitiosis et ditibus pretium duarum aut trium decimarum et biennales etiam redditus antecapere et officiis sacerdotia permutare sibi iure optimo licere arbitrarentur, adeo ut mirum sit Leonem largiore manu pecuniam effundere solitum, ab hoc uberrimo lucri genere abstinere potuisse; praesertim Laurentio Pucio cardinale magno poenitentiario nullum omnino quaestum pontificibus illicitum esse praedicante. Is enim natura officiosus atque beneficus saepissime a veterum decretorum severitate, vel exigua cum spe mercedis, industriam suam et authoritatem ad implenda petentium vota facile transferebat. Acciditque nonnunquam ut pontifex de pudore sollicitus, quum libelli de gravissimis rebus subscribendi porrigerentur, ipsius maxime Pucii, quod divini iuris esset peritissimus, fidem imploraret, obtestando ne se imprudenter in errorem labi pateretur; quando mox ab aliqua enormi concessione aequitatis fines transgresso poenitentia simul atque infamia laborandum foret.

Sed necesse erat unis tantum belli pacisque muneribus deditum ac alieno quaestu potius quam suo gaudentem, nonnunquam inusitatae concessionis infamiam subire; verum ad id adeo invitus trahebatur, ut aliquando Iulium Blancium e cubiculariis sibi gratissimum eluserit, importunis scilicet precibus postulantem, ut iniquo libello subscriberet, quo duo regionibus distincta sacerdotia, tralato alterius redditu, unius tantum templi dedicationem subirent. Leo nanque, quod neque obtemperandum neque omnino negandum censeret, percunctatus quanti ea gratia clienti venderetur, libero ore ducentis aureis respondenti, totidem e crumena numeravit, libellumque discerpsit.

Venationibus etiam et aucupiis nobilioribus adeo perdite studebat, ut spurcissimas saepe tempestates insalubresque ventos, et frequentiam mansionum ac itinerum incommoda obstinate contemneret, confisus aetati ac firmae valetudini, quam equitatione varioque motu corporis se tueri posse existimabat, praesertim si in ambulationibus apertis vagaretur, ac animam innati caloris copia aestuantem et coelo libero et multo spiritu recrearet, quando et super haec antiqui ulceris beneficio iuvaretur, quo ab ima sede, quicquid stomachi vel iecinoris vicio conceptum foret, sensim effluere consuevisset. Manlianam villam secundum Tyberim quinto ab Urbe lapide, quanquam proximi stagni halitu et caliginosi aeris imtemperie prope toto anni tempore infamem, hyeme maxime frequentabat. Ex ea enim veluti ex portu venatorum classes in subiectos salinarum campos cervorum copia celebres educebantur. In venando autem sicuti praecepta artis ad normam exactioris disciplinae patientissime observare erat solitus, ita severitatem aspere admodum vir alioqui lenissimus semper exercuit, in eos praesertim, qui petulanti discursu aut vocibus temere editis improvisa feris effugia praebuissent, ita ut claros saepe viros acerbissimis contumeliis oneraret. At si quando imperitia, vel fortuito errore hominum, aut feris subtiliore aliquo insperatae fugae compendio servatis, vel iis denso in nemore contumacius latentibus infeliciter venaretur, incredibile est quali vultus animique habitu dolorem iracundiamque praeferret. Propterea amici familiares ea temporis momenta provocandae liberalitati maxime adversa sedulo devitabant; quando alias secundum opimam venationem, ac praesertim vario ac insigni labore aliquo nobilem, maxima beneficia incredibili benignitate collocaret.

Ipso ferme semper aestatis exitu, quum primum coelum pleniore pluvia temperatius foret, ac insalubres aestus frigidiore aura mitescere viderentur, Urbe statim Viterbium ad aquas calidas evolabat, ubi coturnicum perdicumque et phasianorum aucupiis aliquandiu erat intentus, quod genus avium accipitribus ac asturibus arte edoctis singulari cum voluptate sectabatur. Ad Vulsinios demum, propter lacus amenitatem ac eximiam eius tractus rerum omnium fertilitatem, ex itinere deflectebat, et in insula et ad exitum Martae amnis piscabatur. Quibus in locis regali apparatu excipere eum solebat Alexander Farnesius cardinalis, qui eam regionem frequentibus villis atque praetoriis ingenti ac erudito sumptu passim aedificatis consitisque fructiferis arboribus exornabat. Inde per Tuscum agrum venabundus modicis itineribus ad mare circa Graviscas et Centumcellas descendebat. Quo viae flexu apud Cornetum in Tarquiniensi longe celeberrima cervorum aprorumque venatio parabatur, et ea quidem in perampla planitie ac maxime ad tendendas insidias opportuna, quae artificio naturae humanis voluptatibus arridentis, perpetuis terrenis collibus cincta, ingentis amphitheatri speciem ad ferarum exitium venantibus praebet. Sub ipsas demum Novembres calendas a Centumcellis per Alsium et Cerveteris sylvas in Urbem redibat, nec multo post in Manlianam revertebatur, vixque inde revelli poterat, nisi aut senatus habendi aut solennium sacrorum causa ad Urbem vocaretur.

Erat enim is locus edendis ardearum ac milvorum praeliis peridoneus, quae geminis aut pluribus mansuefactis falconibus in sublime manu emissis adversus id genus avium, vario ac ob id maxime spectabili eventu, per immensa coeli spatia miscebantur. Tanta autem agrestium ac populorum omnium gratulatione atque laetitia excipiebatur, ut cuncti eius adventum se vel fructuosissimis messibus fertiliorem sentire faterentur, utpote qui senibus ac pueris puellisque in viam effusis ac rustica munera passim offerentibus, non modo pecuniam largissima manu rependeret, sed etiam appellando humaniter ac sciscitando, qua nam maxime in parte rei domesticae acrius a fortuna premerentur, virgines dote praebita sublevaret, affectis autem morbo ac aetate, vel numerosae familiae onere praegravatis aes alienum protinus dissolveret. Nihil enim in magno principe dignius atque praestantius arbitrabatur, quam iuvare mortales, alienae calamitati obviam ire, laetosque omnes ab se dimittere, ut ad beneficium humani generis se, uti antea in minore fortuna concupivisset, supremae potestatis dignitatem appetivisse testaretur.

Eo modo divina ac humana moderantem, et cunctis laeta pace fruentibus, fatalis necessitas Gallico bello implicuit. Caesar enim, qui ab Hispania enavigato Oceano in Germaniam venerat, et Francofordiae ab exercitu acclamatus fuerat imperator, Robertum Sedanium in Eburonibus armis persequebatur; hunc cum Franciscus defendendum suscepisset, repente bellum exarsit valde atrox et maxime diuturnum, quo Europa prope omnis, diffuso late incendio, per novem annos deflagravit. Repetebat ex adverso Navarrae regnum Franciscus, quoniam Ioannes Rex, qui a Ferdinando sub Britannici belli tempus fuerat expulsus, in fide et clientela Galliae regum extitisset. Quibus de causis Galli Asparosio duce pulcherrimam nacti occasionem, Vasconibus et Cantabris arma intulere, quod validissimae ulterioris Hispaniae civitates propter incredibilem Caesarianorum praesidum avaritiam ad arma consternatae, haud obscure rebellarant. Itaque superatis Pyreneis et Pompelone metropoli capta, arceque tormentis expugnata, Galli ad Hiberum usque felici successu signa promoverant.

At Caesar per id tempus totius Germaniae concilium Vormatiae in Vangionibus ad Rheni ripam peragebat, sublatisque liberarum urbium et procerum controversiis, legibusque et foederibus ex authoritate suscepti imperii aequissime constitutis, pio excelsoque ingenio se totum ad cognoscendam Lutheri causam convertebat. Venit in concilium Lutherus sub fide publica, atque ita insano ore causam dixit, ut eius sectae placita veterum haereticorum dogmatibus inclusa damnarentur, quae iampridem in pluribus conciliis et Constantiae Basilaeque praesertim a vere doctis et Christianis hominibus explosa et severe vindicata penitus exolevissent. Summa vero iudicii Caesaris fuit, ut palam diceret Lutherum eloquentem et literatum videri, sed ab insano ingenii impetu pene furiosum. Itaque ipso castigato, eius libros, uti in religione pestilentes, in foro concremari iussit. Quae Caesaris decreta usque adeo Leonis animum ab eo insigni cum publicae tum privatae pietatis officio devinxerunt, ut tum praeclare decerneret a Caesare se staturum, si bellum in Italia ab Hispaniis et Galliis transferretur. Erat Romae Ioannes Manuel Caesaris legatus, usu gravissimarum rerum insignis. Cum hoc Leo transegit, iniitque foedus ut Galli Italia pellerentur, Franciscus Sfortia Mediolanense imperium iure paternae haereditatis obtineret, Placentia vero et Parma Leoni tanquam a Gallis impotenter ereptae redderentur.

Id bellum ingenti animo suscepit; angebant enim virum decoris et laudis studio deflagrantem eae urbes veluti infami pactione et turpissimo metu amissae, quos Iulius pontifex egregia virtute Gallis ademisset. Super id ferre non poterat Gallorum praefectorum superbiam, qui sacerdotia totius Galliae Cisalpinae, despecto plane pontifice, contra eius authoritatem, uti libido ferret, indignis hominibus adiudicabant, quos ad Urbem de more citari et vocari in ius proposita poena vetuerant. Ea res periniquae impotentisque insolentiae plena, Leonem, dignitatis ac existimationis nomen tueri solitum, ab amicitia Francisci regis averterat, qui et dissimulanter Feltrianum bellum aluisse credebatur, non inanibus coniecturis, quum eius auxilia Ambra Carboneque Vasconum ducibus ad Feltrium transfugissent, et a Sisseio equitum praefecto, qui nunquam in conspectum hostium venisset, quaedam oppida ex fidelissimis foede ac hostiliter direpta fuisse constaret; mortuo quoque cum uxore Laurentio et Iuliani fratris uxore in Galliam remissa, regiae affinitatis iura magna ex parte abrupta videbantur.

Eo etiam libentius pontifex ad Caesarem inclinavit, quoniam a Gallis se Florentia pulsum et ad Rhavennam demum captum, Soderinianisque temporibus eorum armis, quominus patriam repeteret, diu prohibitum fuisse memoria retinebat, neque recentis beneficii ingrato animo oblivisci vellet, quum Ferdinandi regis studio ac insigni opera Hispanorum militum Florentiam reductus, ac etiam non obscura eius amicissimi regis commendatione ad pontificatum evectus extitisset. Haeserat quoque memori animo vetus iniuria ab Octaviano Fregosio accepta, qui Franciscum regem, inito cum eo occulto foedere, contra authoritatem atque iudicium benemeriti de se pontificis in Italiam evocasset. Eum enim omnino Genua pellere et acceptam ab eo contumeliam gravissime ulcisci decreverat, Nec ad id cohortator concitatorque vehemens et opportunus deerat Hieronymus Adurnus, ab omni virtute lectissimus, qui cum Manuele Leoneque egerat, ut ipse per amicos factionis eiecto Fregosio Genuae principatum adsequeretur.

Ad haec peragenda in bellicos sumptus ingentem auri vim collegit, nequaquam provincialibus expilatis, sed instituto novo equestri ordine ad numerum quadringentorum, ii equites coemptis privata pecunia eius dignitatis officiis, ex vectigalibus demum quotannis centenos aureos accipiebant et immunitatis praerogativa iuvabantur. Addidit etiam cubiculorum scutiferorumque collegia, officiis eorum venalibus, ad eam spem uberrimi reditus, sicuti ante Iulius officia annonae praesidentium instituisset. Summa belli Prospero Columnae demandata est, cuius prudentiae virtutique bellicae Leo plurimum confidebat. Subsecutus quoque est ipse Piscarius cum Hispanorum cohortibus XX et Antonius Leva cum valido equitatu Praefuit pontificiis Federicus Gonzaga Mantuae princeps, adiunctoque ad Italicam legionem Germanorum ac Helvetiorum peditatu, ad oppugnandam Parmam profecti sunt.

Eam urbem Lescutus Lotrechii proregis frater et Federicus Bozolus imposito praesidio tuebantur. Quassati sunt tormentis muri a Placentina porta, eo eventu, ut pontificii nullo propugnante per ruinas irrumperent et citeriore urbis parte potirentur; nam Galli clam deductis et retractis ultra amnem omnibus copiis, intercisisque pontibus, ampliorem et nobiliorem urbis partem, ubi forum et praetoria et templum maximum visuntur, erectis subitariis munitionibus acerrime defendebant; iamque multis acceptis detrimentis Galli in statione aegre vim tormentorum sustinere coeperant, cum Lotrechius traiecto Pado adiunctis sibi Venetorum copiis, ut fratri obsesso opem ferret, ad Tarrum pervenit. Tum vero nihil dubitatum est quin revocandi educendique occupati praeda milites forent, ne cum duobus simul exercitibus ancipiti praelio et iniqua conditione dimicare cogerentur. Itaque is conatus foedum habuit exitum, dissensione atque emulatione potius quam imperitia ducum, aut militum ignavia; nam haud obscure iam enata erant initia pestiferae simultatis inter Prosperum atque Piscarium, quum hic elato animo alienis consiliis obedire, ille vero inveteratam nominis existimationem praeferre, ac demum uti imperio et provectae aetatis honore concuperet.

Castris ad Niceam amnem retractis, incredibile dictu est, quantam Leo bilem doloremque conceperit, non ferebat enim aequo animo contumeliam acceptam et dedecus militare admissum, quando non hostium virtute, sed suorum contumaci discordia ac exitiali altercatione victus esse videretur. Itaque Leo in unam abolendae ignominiae parandaeque victoriae curam intentus, supremas spes in Iulii patruelis virtute collocat, cuius singulari prudentia in omni graviore negocio, sicuti et moderatione in regenda republica Florentina, nudatis omnibus sensibus utebatur. Ad hunc Florentiae commorantem, manu sua literas, quas nos tum vidimus, in hanc sententiam scripsit « Vides mi Iuli quo loco res nostrae sitae sint, quum eas duces ipsi turpissima dissensione pene praecipites dederint; in hac enim rerum deformitate dignitatis nostrae, quae viris vita potior esse debet, iniquam aleam subimus; tu vero unus omnino es, qui spectata virtute tua atque authoritate dissidentes conciliare facile potes, et quod in summo voto est, victoriam e manibus prope ereptam recuperare, si mature in castra contendis. Obsecro te igitur per decora maiorum nostrorum et per publicam salutem, ut legati nomine, militaris imperii munus suscipias, et confestim ad Niceam provoles. Te enim auspice praeclarum laetumque huic bello exitum Dii superi dabunt, et votis nostris, ut in optima causa, recte pieque susceptis secundissime subscribent. Vale».

Nec mora, Iulius quanquam dubia spe, alacri tamen voluntate fratris precibus paret, profectusque Florentia, et mutatis ad celeritatem iumentis in castra pervenit; tum vero duces eo disceptante atque adhortante, in unum gerendi belli consensum redire, laetari milites, atque optime de victoria sperare. Erat enim in eo viro cum humanarum artium tum bellicarum etiam rerum peritia singularis, longo usu, et variis utriusque fortunae experimentis comparata; super haec vigebat in eo summa authoritas et vis imperii ad explicanda finiendaque consilia, magnumque etiam auri pondus ad stipendia secum attulerat. Quas ob res confirmatis et erectis omnium animis, tota castra ingenti spe atque laetitia complebantur. Eodem die in consilio decernitur Padum amnem, relicta in tergo Parma, ponte confecto superandum, ut ad incitanda Insubrum studia bellum in Hostico gereretur. Nec multo post ad Casale oppidum universus exercitus Padum traiicitur. Idem ad Cremonam facit Lotrechius, minutisque praeliis ad Bebriacum saepe contenditur. Sed Lotrechio ad Olii amnis ripas egregie propugnante, pontificii per Matthaeum Sedunensem cardinalem, ad quem ab initio depulsis Italia Gallis fama gloriaque pertinuit, Helvetios in auxilium evocant, atque illi uberioribus stipendiis invitati, per Bergomatium fines, deturbatis ad Eupilim lacum Gallorum Venetorumque praesidiis, in castra perveniunt; magna siquidem hominum admiratione, quum eodem tempore Francisco regi in Belgio Lotrechioque item in Gallia Cisalpina, atque ipsi maxime pontifici magnis undique susceptis emolumentis stipendia mererent.

Erant etiam relicta cis Padum circiter duo milia Helvetiorum; eos initio belli Antonius Pucius, quem nunc cardinalem videmus, in Italiam adduxerat.

Cum his hic vir sacratus, adiuncto sibi Vitellio cum duabus equitum alis, ad Bondicum Alfonsi Atestini copias profligavit, quo die Ferrariensium res in magnum discrimen adductae fuissent, nisi Vitellius cohortanti Pucio et recenti victoria utendum esse praedicanti, parum pugnaci consilio parere recusasset. At Lotrechius hostes tantis adauctos copiis Abduae amnis transitu prohiberi posse ratus, ad ulteriorem fluminis ripam, extensis ad multa milia passuum perpetuis munitionibus, cum toto tormentorum apparatu consedit; sed dum a Piscario maximaque parte exercitus contra Ripaltam oppidum per simulationem construendi pontis distinetur, Itali pedites in superiore Abduae loco lintribus noctu transvecti, Vaprium oppidum in hostili ripa deiectis Gallorum praesidiis occuparunt.

Ea re cognita Lotrechius Lescutum fratrem cum valida equitum manu, expeditisque Vasconum cohortibus Vaprium misit ut hostes aegre uno atque altero tantum navigio transeuntes ante opprimeret, quam maioribus subsidiis firmarentur. Sed Iulio legato Prosperoque ab adversa ripa administrantibus et cohortantibus, Grisonorum manus duce Teccano et Hispanorum cohortes duae opportunissimo tempore transiverunt, quorum adventu confirmati Itali, qui ab aedificiis omni telorum genere ac ignibus oppugnati acerrime locum defenderant, sese ad conserendas manus effuderunt. Pugnatum est per quatuor horas vario eventu, quum etiam Lescutus ultro dimissis equis, insigni audacia cum cataphractorum globo per angusta viarum pugnam, fessis iam Vasconibus, excepisset. Ad extremum Galli egregie repulsi, multis desideratis amissoque vexillo, ad Lotrechium redierunt. Tum vero exercitus omnis ad transeundum amnem adcurrit, tota scilicet ripa nudata praesidiis.

Nam Lotrechius Mediolano timens, reductis tormentis, sublatisque signis eo contenderat. Is quanquam abstinentiae atque iustitiae laudem ferret, superbia tamen et crudelitate erat invisus; nam per eos dies Manfredum Palavicinum, qui a Lario lacu cum Germanorum manu irruperat, captum in frusta discindi iusserat atque item Bartholomeum Ferrerium eius rei conscium, eximiae nobilitatis equitem, eadem suplicii acerbitate trucidarat; ita ut denegato sepulturae honore, damnatorum capita, hastis infixa propinquis et civibus spectanda in arcis area ponerentur; Christophorum vero Palavicinum opibus et claritate generis illustrem, nequaquam regis iudicio damnatum, postridie quam Mediolanum est reversus, capitali supplicio affecit ut Mediolanenses crudeli exemplo territos, validius in fide contineret. Perversa etenim ratione Lotrechius quaesitis novis amicitiis hostili animo Trivultiorum Palavicinorumque principes fuerat persecutus, qui antea Gallico nomini maxime studuissent, fortemque operam adversus Sfortianos superioribus bellis praestitissent. Nam et ipse Trivultius tantus imperator, qui tot victorias Gallis regibus spectata virtute peperisset, accusante Lotrechio, ad dicendam causam media hieme in Galliam vocatus, concepto ingenti animi dolore apud Carnutes obierat. Caeterum Lotrechio cuncta praesidia in exteriore suburbanae regionis munitione collocante, pontificii et caesariani Placentiae et Cremonae Ticinique ac demum Parmae egregia omnium voluntate recipiuntur.

Quo successu victoriae, duces erecti in spem potiundi Mediolani instructis agminibus ad Romanam portam ire pergunt; erat in urbe otium summae securitatis, adeo ut Lotrechius inermis cum globo ducum interiores urbis regiones obequitaret et nihil omnino de adventu hostium praesentire crederetur; existimabat enim hostes sine tormentis nequaquam aggeribus esse successuros, quod itinera uti pluvio die maxime lutulenta, provehendis curribus inextricabiles difficultates allatura viderentur; sed Piscarii virtus atque celeritas cuncta ad victoriam aperuit. Is enim cum expeditis Hispanorum sclopettariis antecedens, aggeribus successit adortusque Helvetiam stationem et Venetos in proximos tendentes, pene priusquam conspiceretur, intra munitiones irrupit; hos secuti Germani atque Itali tantam imparatis et aegre resistentibus trepidationem intulerunt, ut foeda fuga undique facta, Theodorus Trivultius Veneti exercitus imperator, qui ad tumultum inermis adcurrerat, vulnere accepto caperetur, ipse Grittus legatus vix beneficio noctis non plane cognitus evaderet et Gallorum equitatus magno circuitu intra urbes deferretur. Tum vero direptis hostium castris Piscarius continenti cursu ad Romanam portam contendit, ibi ab amicis demisso ponte recipitur. Nec multo post Iulius legatus et Prosper ipseque Mantuanus, Ticinensi porta, suscipientibus Gibellinae factionis principibus, interiorem urbem intrant. Porro Galli Helvetiique circa arcem signa sistunt, metuque territi eadem nocte Comensi porta effunduntur, tanta deformitate incedentium agminum, ut quum summi duces Lotrechio adessent Lescutus, Vandenesius, M. Antonius Columna et Feltrius Urbinas, his omnibus veluti inopinata calamitate attonitis, omne rei bellicae consilium cum ipsa exercendi imperii authoritate penitus ereptum esse videretur. Defuit pontificiis ad summam victoriam persequendi hostis facultas, haud dubie obscurae noctis tenebris intercepta. Nam multo maxima copiarum pars et totus ferme equitatus, ipsique praesertim Helvetii, qui postremam aciem ea die tenuerant, extra urbem vix accepta per manus rei gestae fama constiterunt.

Tantae victoriae nuntio accepto pontifex, cum in Manliana villa esset, incredibili laetitia est affectus; nam eo triduo literae de Helvetiorum ambigua fide acceptae, animum incerta et ancipiti spe victoriae suspensum solicitis cogitationibus excruciarant. Nec multo post, priusquam coenaret, obriguit, sensimque exorta est febris a quodam miti tepore longe lenissima, sed quae ei suprema extitit; ob id sequente die in Urbem est revectus, iam certius ac plenius erumpente morbo; pessimumque omen imminentis mortis in ipso cubiculi limine accepit in quo constiterat architectus ligneam offerens sepulchri effigiem, quod tum insigni marmoris caelatura Henrico regi in Britannia parabatur. Sed ea febris, quod ex intervallis lacesseret, a medicis adulantibus aut iudicio deceptis, aliquamdiu neglecta, adeo vehementer demum incubuit ut pene priusquam morbus dignosci posset et fatalis hora sentiretur, turbata ratione sit ereptus; paucis tamen ante horis quam e vita migraret, supplex, iunctis elatisque manibus atque oculis in coelum pie coniectis, Deo gratias egit, constantissime professus, sed vel funestum morbi exitum aequo pacatoque animo laturum, post quam Parmam Placentiamque sine vulnere recuperatas, honestissima de superbo hoste parta victoria, conspiceret. Vixit annis quadraginta septem, imperavit octo totidemque mensibus et diebus undeviginti.

Fuere qui existimarent eum indito poculis veneno fuisse sublatum; nam cor eius atri livoris maculas ostendit et lien prodigiosae tenuitatis est repertus. quasi peculiaris et occulta veneni potestas totum id visceris exedisset. Ob id coniectus est in carcerem Barnabos Malaspina minister a poculis, non obscuro indicio, quod Leonem, pridie quam decumberet, in coena post haustum vini calicem, statim obducta et tristi fronte ab eo quaesivisse constabat undenam sibi adeo amarum et insuave vinum propinasset. Adauxit quoque patrati sceleris suspicionem, quod ipse sub auroram, quum septima noctis hora pontifex expirasset, specie venandi cum canibus Vaticanam portam exivisset, adeo ut a praetorianis uti fugitivus caperetur, his scilicet admirantibus dissolutum hominis ingenium, qui intempestivas absque ullo pudore quaereret voluptates, quum tota aula extincto beneficentissimo domino in lachrymis et luctu versaretur.

Sed Iulius Medices, quum e castris ad comitia in urbem esset reversus, insigni prudentia de veneno quaestionem haberi vetuit, ne in nomen alicuius magni principis inexpiabili cum invidia quaereretur. Sed qualiscunque Malespinae animus fuerit, temere non affirmaverim; is certe post nonum annum alterius ambigui criminis reus, quasi reservata a Diis in eum diem impii flagitii poena, Mediolani capitali supplicio punitus est. Sunt et qui potius crederent venenum in pillulis ex aloe, quibus per hebdomadam ad subducendam alvum utebatur, sumptum fuisse, decepto scilicet Serapica cubiculario, qui eas in loculo, uti ad frequentem usum, negligentius servare consuevisset. Nam biduo ante quam Leo moreretur, Lesbius abaci praefectus nullo concepto morbo interiit, quum duas ex his pillulis de more ad tuendam valetudinem forte sumpsisset. Non defuere tamen qui et ministros et principes ea calumnia omnino liberatos vellent, quasi pontifex obstructa iam plane fistula, et ob id saniosis humoribus ad praecordia reiectis, laetalem morbum facile conceperit; praesertim quum et his diebus turbidus auster nebulam pestilentem e palustribus campis ad villam importune detulisset.

Ego certe haud obscuris ab arte medica innixus coniecturis nunquam crediderim ea membrorum robora, eamque vim largissimi caloris, in ipsa corporis temperatura ferme aequali et ob id ad producendam vitam maxime idonea concidere potuisse, nisi alicuius nobilis veneni saevitia multo impetu ad ipsa vitalia penetrasset, quando ad perferendam quamlibet inusitatae vel etiam continuae febris contumeliam, ea firmitate corporis atque animi in multos dies omnino paratus esse videretur. Erat enim statura corporis admodum excelsa, toto habitu succoso potius quam pingui, et eo quidem per singula membra venuste commensurato, teretibus scilicet directisque cruribus, et manibus candore formaque longe pulcherrimis; sed una capitis amplitudo caetera membra, enormi prope excessu, nec tamen sine dignitate superavit, unde illi naturae dono admirabilis ingenii captus et memoria rerum omnium singularis; subtrahebant etiam magna ex parte oris suavitatem obesae malae et oculi extantes convolutique et hebetes, verum si ad pupillam inspicienda propius admoveret, supra fidem acutissimi; supplices enim libellos, vel minutissimis literis et crebris syllabarum compendiis properanter exaratos celerrime et distinctissime lectitabat; admota autem cristallo concava, oculorum aciem in venationibus et aucupiis adeo late extendere erat solitus, ut non modo spatiis et finibus, sed ipsa etiam discernendi felicitate cunctos anteiret.

Ex ore eius voce suavi et tenera sermones profluebant ad omnes affectus exprimendos pervenusti; nam neque in seriis astricta gravitas, neque in communibus liberalis lepor, neque in mollioribus urbana foecunditas unquam defuit. Dictabat epistolas etrusce et latine pereleganter et expedite, componebat etiam versus non illepide latinos, etruscos vero peramoena iucunditate delectabiles, noverat quoque graecas literas, nequaquam ad ostentationem, sed ad praesidia latinae eruditionis. Legendi autem ac relegendi oblata quaeque et praealtos etiam codices absque ulla fastidii suspicione avidissimus aeque et patientissimus fuit, adeo ut quum incomparabili memoria frueretur, omnium gentium saeculorumque historias in exemplum actionum suarum opportunissime recitaret. Sed in eo maxime ad absolutam laudem singulis rebus aestimandis viguit iudicium excellens, eruditum, illustre, tanta admiratione omnium, uti plerique ex academia foecunditate ingenii insignes, non temere aliunde quam ab ipso Leone rerum suarum censuram expeterent.

Sacra confecit, singulaque ceremoniarum obivit munia singulari cum maiestate, ut non falso nemo superiorum pontificum eo augustius et decentius sacrificasse diceretur. Componebat etiam vocem, vultum, gestumque in omni occasione negotii aptissime atque celerrime, transferebatque mores ad personam, divina quadam praesensione petentium votis occurrens, ut quum forte aliquid esset negandum tenerissimis excusationibus supplicantis animum praeoccuparet, speque ultro iniecta novae liberalitatis, totum imminentis repulsae dolorem extingueret; quod si erat, uti ferme semper fiebat, rogantibus obsequendum, tum vero naturae suae propensius indulgebat et ad cumulandum beneficium tota benignitatis et gratiae vela pandebantur. Neminem enim adeo liberaliter beneficio est prosecutus, quin ab eo, veluti concepto pudore exigui muneris, veniam non peteret, ut non obscure multo plura ac uberiora, quam tum concederet, ex occasione daturus esse censeretur. Saepeque accidit ut sibi gratiae a pluribus simul competitoribus agerentur, nemine promissa sibi eripi indignante, quando unus demum e multis subscripti libelli voto potiretur et caeteri explorata benignitate propensi verecundique principis, nequaquam remittendas spes suas, sed omnino adaugendas esse iudicarent.

In deliberationibus gravissimarum rerum diu cuncta excutiebat pensitabatque, ita tamen ut decernendi tarditatem, mira exequendi celeritate compensaret; exigebat autem a ministris non modo taciturnitatem et fidem, sed obediendi extemploque parendi expeditum et vehemens studium, eos maxime perosus, qui ad ostentandum cautae subtilitatis ingenium, quominus prompte iussis parerent, importunis et curiosis interpretationibus uterentur. Tria esse praedicabat, uti a Laurentio patre saepius audisset, quae magno principi in gerendis rebus et laudem et felicitatem pararent: cum amicissimis iudicii atque prudentiae opinione praestantibus diffuse consultare; statimque ab ipso animi decreto maturare ad perficiendum; nunquam oblivisci absentium amicorum et nullam omnino suspicionem superfluam putare, quae vitae principatusque salutem respiceret. Summae vero esse popularitatis ad opulentiam urbis annonae commertia nullis praescriptis pretiis aut legibus violare, sublatisque monopoliis omnia sicuti et ora hominum, libera et vacua metu, privatis negociatorum arbitriis relinquere quoniam, ea proposita libertas mercatorum aviditatem incitaret, quorum concursu et aemulatione cuncta demum vilescerent et urbs ipsa repletis horreis copiosissima redderetur. In vindicandis autem publicis privatisque iniuriis existimabat, uti ipse consuesset, utendum esse temperamento, ratione non omnino difficili, veluti personis atque temporibus accommodata, ut neque ex nimia severitate odium, neque ex ipsa clementia existimationis iactura pararetur,

Volebat enim cum a familiaribus et consanguineis tum a peregrinis et civibus magnopere timeri, verum incolumi omnium erga se benivolentia; nam damnabat illam dirae immanitatis vocem: «Oderint dum metuant», et certe non obscuro nobilissimi consilii proposito id in tota vita praecipue spectavit, ut benefaciendo et promerendo ab omnibus hominum ordinibus amaretur, famaque Medicei nominis ad perennem laudem quam longissime proferretur. Sed qui ab ipsis verae virtutis operibus omni honore dignissimus habebatur, in hoc usque tempus, quo Pauli III summa virtute renascentis Urbis auspicia conspicimus, temporario ac ignobili tumulo conditus iacet; sed meliore fortasse conditione ad spem diuturnae laudis, quam ii, qui inanis elogii caelato e marmore sepulchra propinquorum expedita pietate meruerunt.

Nam et poetae, gratissimum atque liberrimum hominum genus, per aliquot annos deplorata conditione temporum et congestis in Leonem laudibus, certatim carminibus adfixis tumulum nobilitarunt; et nos quoque pari studio et pietate conscribendae eius vitae munus suscepimus, ut postquam sumptuosa condere pro fortuna nostra non licuit, ab exiguo certe, sed eo fortasse immortali liberalis ingenii monumento, iusta et solennia sanctissimo cineri solverentur; et tum profecto non inepte, quum iampridem extinctus princeps, inter tot accumulatas clades, quae postea inciderunt, veluti quotidie renovato funere, verissimis totius populi lachrymis efferretur, quippe tum decedente invidia praeclarissime, ut in publica Urbis et totius Italiae calamitate, Leonis virtus enituit. Haec enim haud dubie ad salutem humani generis auream aetatem condiderat, quum nos statim ab optimi principis excessu vere ferream pateremur, adeo ut quum fatali errore nostro barbara vis caedes, cruciatus, pestilentiam, famem, vastitatem et dira malorum omnium incommoda nobis attulisset, literae imprimis eximiaeque artes et rerum omnium copia, communis item salus et publica hilaritas, et denique bona omnia tanquam eodem sepulchro cum Leone condita lugerentur.

Distichon Leonis X sepulchro inscriptum:

DELITIAE HVMANI GENERIS, LEO MAXIME, TECVM 
VT SIMVL ILLVXERE, INTERIERE SIMVL.