4. De consuetudinibus bonis et malis et cibis eorum.

Dicto de ritu, dicendum est de moribus: de quibus tractabimus hoc modo. Primo dicemus de bonis, secundo de malis: tertio de consuetudinibus: quarto de cibis.

Obedientia.

Pradicti homines, scilicet Tartari sunt magis obedientes Dominis suis quam aliqui homines in hoc mundo, siue religiosi, siue seculares: et magis reuerentur eosdem: neque de facili mentiuntur eis. Verbis ad inuicem raro aut nunquam contendunt, factis vero nunquam. Bella, rixa, vulnera, homicidia inter eos non contingunt.

Abstinentia.

Pradones et fures magnarum rerum non inueniuntur inter eos. Vnde stationes et currus eorum, vbi habent thesauram suum setis aut vectibus non firmantur. Si aliqua bestia perduntur, quicunque inuenent eas vel dimittit sic esse, vel ducit eas ad homines illos, qui positi sunt ad hoc. Homines autem quorum sunt bestia apud eosdem illas requirunt, et absque vlla difficultate recipiunt illas. [Sidenote: Comitas.] Vnus alium satis honorat: et ad inuicem sunt satis familiares: Et cibaria quamuis inter illos sint pauca, tamen inter se satis competenter communicant illa; et satis sunt sufferentes.

Temperantia.

Vnde quum ieiunant vno die vel duobus diebus nihil comedentes omnino de facili non videntur impatientes, sed cantant et ludunt quasi comederunt bene. In equitando multum sustinent frigus, et calorem nimium patiuntur. Non sunt hominess delicati. Inuidi ad inuicem non videntur. Inter eos quasi nulla placita sunt: nullus alium spernit, sed iuuat et promouet quantum congrue potest.

Castitas mulierum.

Mulieres eorum sunt casta: nec de impudicitia earum inter eas aliquid auditur. Verba tamen quadam ex eis in ioco satis habent turpia et impudica. Seditiones vero inter eas raro vel nunquam audiuntur. Et quamuis multum inebrientur, in ebrietate sua tamen verbis vel facto nunquam contendunt.

Insolencia aduersus exteros.

Nunc de malis moribus eorum est supponendum. Superbissimi aliis hominibus sunt, et despiciunt omnes: ideo quasi pro nihilo reputant, siue nobiles sint, siue ignobiles. Vidimus euim in curia Imperatoris nobilem virum Ieroslaum. magnum Ducem Russia, filium etiam Regis et Regina Georgia, et Soldanos multos, duces etiam Soldanorum nullum honorem debitum recipere inter eos. Sed Tartari qui erant eis assignati, quantumcunque erant viles, antecedebant eos, et semper primum locum et summum tenebant: immo sape oportebat eos post posteriora sedere.

Iracundia Mendacitas.

Iracundi multum et indignantis natura sunt: et etiam aliis hominibus plus sunt mendaces, et fere nulla veritas inuenitur in eis. In principio quidem sunt blandi, sed in fine pungunt vt scorpio.

Fraudulentia Sordes.

Subdoli sunt et fraudulenti, et se possunt astutia circumueniunt omnes. Homines sunt immundi, sumendo cibum et potum, et aliis factis suis. Qui cum volunt aliquid mali facere aliis hominibus, miro modo occultant, vt prauidere non possint, vel contra eorum astutias remedium inuenire.

Temulentia.

Ebrietas honorabilis est apud eos: et quum multum quis bibit, ibidem reiicit, nec propter hoc dimittit quin iterum bibat. Valde sunt cupidi et auari, exactores maximi ad petendum: tenacissimi retentores, et parcissimi donatores. Aliorum hominum occisio pro nihilo est apud illos.

Exortio Crudelitas.

Et, vt breuiter dicam, omnes mali moreseorum propter prolixitatem in scripto redigi non possunt.

Cibi.

Cibi eorum sunt omnia qua mandi possunt. Comedunt canes, lupos, vulpes, et equos; et in necessitate carnes humanas. Vnde quando pugnauerunt contra quandam ciuitatem Kytaorum, vbi morabatur imperator ipsorum; eam obsederunt tam diu, quod defecerunt ipsis Tartaris omnino expensa, Et quia non habebant quod manducarent omnino, tunc accipiebatur de decem hominibus vnus ad manducandum. Abluuiones etiam qua egrediuntur de iumentis cum pullis manducant. Imo vidimus etiam eos pediculos manducare: vidimus etiam eos commedere mures. Mensalibus et manutergiis non vtuntur: panem non habent, nec olera, nec legumina, nec aliquid aliud nisi carnes: et tam paucas habent, quod alia nationes vix inde viuere possent. Cum pinguedine carnium multum polluunt manus: quando vero comederunt, tunc manus ad ocreas suas, vel ad gramina, vel ad aliquid talium tergunt. Solent etiam honestiores habere aliquos panniculos paruos, cum quibus vltimo tergunt manus, quando carnes manducarunt. Cibum vnius eorum incidit, et alius accipit cum puncto cultelli morsellos, et vnicuique prebet, quibusdam plus, quibusdam minus, secundum quod plus vel minus volunt eos honorare. Scutellas non lauant, et si aliquando cum brodio lauant carnium, iterum cum carnibus in olla reponunt. Ollas etiam vel caldaria, vel alia vasa ad hoc deputata si abluunt, simili modo lauant. Apud eos est magnum peccatum, si de cibo vel potu perire permittatur aliquid. Vnde ossa, nisi prins extrahatur medulla, dari canibus non permittunt. Vestes etiam non lauant, nec lauari permittunt et maxime quo tonitrua ab illa hora incipiunt donec desinant. Lac iumentinum bibunt in maxima quantitate si habent: bibunt etiam ouinum, caprinum, vaccinum, et camelorum. Vinum, ceruisiam, et medonem non habent, nisi ab aliis nationibus mittatur, vel donetur eisdem. In hyeme, nisi diuites sint, lac iumentinum non habent. Millium cum aqua decoquunt, quod tam tenue faciunt, quod non comedere sed bibere possunt. Et vnus quisque ex eis bibit cyphum vnum vel duos in mane, et nil plus in die manducant. In sero vnicuique parum de carnibus datur, et brodium de carnibus bibunt. In astate autem, quia tunc habent satis de lacte iumentino carnes raro manducant, nisi forte donentur eis, aut venatione aliquam bestiam ceperint, siue auem.

Poena adulterii.

Legem etiam siue consuetudinem habent occidendi virum et mulierem quos in adulterio inuenirent manifeste. Similiter et virginem si fornicata fuerit, mulierem occidunt et virum.

Furti. Arcani cuulgali.

Si aliquis inuenitur in prada vel in furto manifesto in terra potestatis eorum sine vlla miseratione occiditur. Item si aliquis eorum deundat consilium, maxime quando volunt ire ad bellum; centum plaga dantur super posteriora, quanto maiores dare cum baculo magno vnus rusticus potest. Item quando aliqui di minoribus offendunt in aliquo a suis maioribus non parciter eis, sed verberibus grauiter affliguntur. Item inter filium concubina et vxoris nulla est differentia, sed dat pater vnicuique eorum quod vult, et si est de genere ducum, ita est dux filius concubina, sicut filius legitimus.

Poligamia.

Et cum vnus Tartarus habet multas vxores, vnaquaque per se suam stationem, et familiam habet; et cum vna comedit, et bibit, et dormit vna die, et altera die cum alia. Vna tamen ex ipsis maior est inter alias, et frequentius cum illa quam cum aliis commoratur. Et cum tam multa sint inter se tamen de facili non contendunt, Viri nihil operantur omnino exceptis sagittis: et etiam de gregibus aliquantulam habent curam, sed venantur, et exercent se ad sagittandum: Omnes enim a paruo vsque ad magnum sagittarii sunt et boni. Et statim pueri eorum, cum sunt duorum annorum vel trium, incipiunt equitare. Equos eorum regunt et currunt in eis: et dantur eis arcus secundum suam atatem, et instruunt ad sagittandum. Agiles enim sunt et audates valde. Virgines et mulieres equitant, et agiliter in equis currunt vt viri. Vidimus enim eas arcus et pharetras portare. Et tam viri quam mulieres diu in equitando possunt durare. Breuissimas habent strepas: equos valde custodiunt; imo rerum omnium sunt magni conseruatores.

Foemina Meta incognita eodem modo vestiuntur.

Mulieres eorum omnia operantur. Pellicia, vestes, calceos, ocreas, et omnia opera qua de corio fiunt. Currus etiam ducunt et reparant camelos onerant, et velocissima sunt et strenua in omnibus operibus suis: foemoralibus omnes vtuntur: aliqua, sicut viri, sagittant.