Caput secundum: De adulatione uitanda Principi.

[2,1] Atque id fieri non potest, nisi modis omnibus arceantur assentatores, cui pesti maxime obnoxia est magnorum Principum felicitas. Iam ipsa aetatis simplicitas huic malo praecipue patet, partim quod naturae propensione blandis magis gaudeat quam ueris, partim ob rerum imperitiam, quo minus suspicatur insidias, hoc minus cauere nouit. Et ne quis hoc ceu leue malum existimet negligendum, sciat florentissima summorum Regum imperia, linguis adulatorum fuisse subuersa. Nec usquam graui tyrannide legimus oppressam Rempublicam ubi non praecipuae partes tragoediae fuerint assentatorum. Perspectum habebat hoc Diogenes, ni fallor, qui rogatus, quod esset animal omnium maxime noxium; si de feris, inquit, sentis, Tyrannus; si de cicuribus, Adulator. Habet haec pestis blandum quoddam uenenum, sed adeo praesentaneum, ut olim hoc dementati Principes orbis domitores, nequissimis palponibus sese ludendos et equitandos permiserint: et in omnium rerum dominos hi teterrimi homunculi libertini, nonnumquam et serui dominabantur.

[2,2] Primum igitur prouidendum erit, ut nutrices adhibeantur, aut prorsus immunes ab hoc morbo, aut certe quam leuissime obnoxiae. Nam ipse sexus solet huic malo peculiariter obnoxius esse: deinde plerumque nutrices in matrum abeunt affectus, quarum uulgus liberorum ingenia saepenumero corrumpit indulgentia: imo totum hoc genus quoad fieri potest, arcendum a futuro Principe, natura pene ipsa duobus maximis affine malis, stultitiae et adulationi. Proxima cura erit, ut sodales adiungantur ingenio liberali, et alioqui in hoc formandi ab eo qui instituit, ut comes sint citra adulationem, ut ita consuescant urbane loqui, ne quid tamen in gratiam fingant aut mentiantur. Nam de praeceptore deligendo, iam dictum est.

[2,3] Neque mediocre momentum est in ministris, qui frequenter obsecundant cupiditatibus puerorum, uel ob stultitiam, uel quod hinc emolumenti nonnihil ad se rediturum sperent. Oportebit igitur hos, quoad fieri potest, cordatos et integros ad id muneris delegare, et insuper monitis ac minis ab assentando deterrere, ac rursum praemiis inuitare, ut sancte suo fungantur officio. Qua quidem in re magnopere conducet, si qui deprehensus fuerit hoc agere, ut alloquiis et obsequiis illiberalibus, Principis animum ad ea sollicitet, quae parum digna sunt Principe, is in aliorum exemplum publice det poenas, etiam capitis si delicti modus hoc postularit. Neque hoc cuiquam crudele uideri debet, si cum furem, qui pauculos nummos forte nactus sustulit, capite puniamus, idque praeter omnium legum ueterum exemplum: de eo extremum sumatur supplicium, qui id inficere uoluerit, quo nihil habet patria melius aut pretiosius. Quod si rei nouitas obstat, quo minus persuaderi queat (tametsi Alexander Romanus Imperator, Thurinum fumi uenditorem, palo alligatum, subiectis uiridibus lignis, fumo necari iussit) arte fieri potest, ut alia uia paretur exemplum, si qui forte de alio quopiam capitali facinore conuictus erit, tamen hoc titulo puniatur, quod Principis futuri mentem pestilenti adulatione corruperit. Si in poenis mali dati rationem conuenit expendere, plus laedit Rempublicam pestilens adulator, qui primam illam Principis aetatem tyrannicis opinionibus corrumpit et inficit, quam qui publicum aerarium expilarit. Qui Principis monetam adulterarit, in hunc exquisitis suppliciis animaduertitur: et propemodum praemium est iis, qui Principis animum corruperint.

[2,4] Atque utinam saltem apud Christianos minus uerum esset illud Carneadis apophthegma, qui negauit quidquam recte disci a Regum filiis, praeter artem equitandi, quod caeteris in rebus omnibus omnes obsecundent et assententur: at unus equus quoniam haud intelligit, patricius insideat an plebeius, diues an pauper, Princeps an priuatus, tergo excutit, quicumque parum scite insederit. At nunc saepenumero uidemus fieri, ut non nutrices solum ac sodales Ministrique, Principum liberis adulentur: uerum et ipse praeceptor moderatorque pueritiae, suum agat negotium, non huc spectans ut Principem dimittat meliorem, sed ut ipse discedat locupletior. Ad gratiam non raro loquuntur et ii qui de rebus sacris concionantur, aucupantes Principis et aulicorum fauorem: aut si quid reprehendunt, ita mordent, ut tum maxime adulentur. Non haec loquor, quod istos probandos existimem, qui seditiosis clamoribus debacchantur in uitam Priricipum, sed quod ab his citra contumeliam, boni Principis exemplar proponi cupiam, nec probari per assentationem in Christiano Principe, quae in Ethnicis damnarunt Ethnici: neque libere monent magistratus, neque satis amice consulunt consiliarii. Nam Proceres, quoniam fere studiis inter se dissentiunt, certatim omnes Principis fauorem ambiunt, sed quo premant aduersarium, uel ne quam ansam nocendi ministrent inimico. Adulantur Sacrifici, assentantur Medici. Nam ab Oratoribus aliunde missis, meras audire laudes, iam ubique solenne est. Supererat una sacra anchora, quae et ipsa saepenumero fallit: nimirum ii quos uulgus Confessores Regios uocat: ii si integri forent ac prudentes, certe in illo altissimo secreto possent amanter ac libere monere Principem. Verum plerumque fit, ut, dum suis quisque commodis studet, publicae utilitatis rationem negligat. Ac minus quidem laedunt Poetae Rhetoresque, quorum nemini iam ignotum est institutum, Principum laudes non ex ipsorum meritis, sed ex suo metiri ingenio. Longe pestilentius est Magorum ac Diuinorum genus, qui Regibus longaeuitatem, uictorias, triumphos, uoluptates et imperia pollicentur. Rursum aliis subitam mortem, cladem, molestiam, exsilium minantur, abusi ad id spe metuque, duobus praecipuis humanae uitae Tyrannis. Ad hunc ordinem pertinent Prognostae, qui ex astris futura praesagiunt, quorum an ulla sit ars, non est huius loci discutere. Certe ut nunc uulgo utuntur, non mediocrem pestem adfert rebus humanis.

[2,5] Sed est omnium pestilentissimum adulatorum genus, qui specie libertatis assentantur, ac miro quodam artificio dum repugnant, impellunt, dura obiurgant, laudant. Hos mire depinxit Plutarchus in libello cui titulum fecit, Quomodo dignosci possit amicus ab adulatore. Sunt autem duae aetates quae potissimum expositae sunt adulationi, pueritia ob rerum inscitiam, et senectus ob animi imbecillitatem. In quauis autem aetate stultitia, quae semper philautiam comitem ducit. At recte monuit Plato, periculosissimum esse adulandi genus, cura quis ipse sibi palpo est, et ob id sese facile praebet aliis idem agentibus, quod ipse iam sua sponte agebat.

[2,6] Est tacita quaedam adulatio et in picturis, statuis ac titulis. Sic Alexandro Magno adulatus est Apelles, pingens eum fulmen manu torquentem. Et Octauius Apollinis effigie pingi gaudebat. Eodem pertinent immanes Colossi, quos olim Imperatoribus erigebant, supra modum humanae magnitudinis. Fortassis hoc alicui leuiculum uidebitur, sed est nonnihil et in hoc momenti, ut Principem eo cultu habituque repraesentent artifices, qui sapiente grauique Principe maxime dignus sit. Et praestat aliquid agentem effingere, quod ad Rempublicam attineat, quam otiosum uelut Alexandrum in cognoscendis causis alteram aurem manu opposita claudentem. Aut Darium malum Punicum tenentem, aut Scipionem sponsam iuueni intactam restituentem, auro quod offerebatur reiecto. Huiusmodi salutaribus picturis decet ornari Principem aulas, non iis quae lasciuiam, fastum aut tyrannidem doceant.

[2,7] Iam in titulis haud equidem negarim Principi suum honorem esse tribuendum, malim tamen eiusmodi, qui nonnihil admoneant Principem officii sui, hoc est, malim Integerrimum, Incorruptissimum, Sapientissimum, Clementissimum, Beneficentissimum, Cordatissimum, Vigilantissimum, Moderatissimum, Patriae studiosissimum uocari, quam Inclytum, Inuictissimum, Triumphatorem, semper Augustum, ut ne commemorem interim Celsitudines, Sacras Maiestates, Diuinitates, et his etiam adulantiores titulos. Probo morem quo nunc Romanum Pontificem Sanctissimi titulo honorant. Dum enim haec audit assidue, commonefit quid ab illo praestari oporteat, et quid in illo sit pulcerrimum, non si ditissimus sit, aut latissime imperet, sed si sanctimonia praecellat.

[2,8] Quod si uitari non potest, quo minus haec audiat nonnumquam Princeps uel inuitus, tamen haud oportet dissimulare, quibus magis delectetur. Alexander Seuerus usque adeo fertur inuisos habuisse adulatores omnes, ut si quis salutasset abiectius, aut adulantius inflexisset caput, protinus cum conuicio submoueret hominem: quod si dignitas aut magistratus quempiam a conuicio uindicasset, hunc uultus austeritate castigabat.

[2,9] Praemonendus est igitur puer, ut hos titulos quos audire cogitur, in suum sibi uertat commodum. Audit, Pater Patriae: cogitet nullum umquam titulum Principibus additum, quam Patris Patriae, qui magis proprie quadraret in bonum Principem. Id igitur sibi agendum, ut hoc titulo dignus appareat. Ita si cogitat, admonitio fuerit: sin secus, adulatio.

[2,10] Inuictus dicitur, cogitet quam sit absurdum Inuictum dici, quem uincit iracundia, qui quotidie seruit libidini, quem captiuum quo lubet ducit agitque ambitio. Eum demum uere inuictum esse, qui nulli cedit affectui, nec ulla rerum specie ab honesto potest deflecti.

[2,11]Cum Serenissimus appellatur, succurrat Principis esse officium, omnia tranquillare, omnia componere. Quod si quis per ambitionem aut iram, seditionibus ac bellorum tempestatibus perturbat ac miscet uniuersa, hune titulus Serenissimi non ornat, sed uitium illi suum exprobrat. Cum dicetur Inclytus, cogitet nullum esse uerum decus, nisi quod a uirtute recteque factis proficiscitur. Quod si quem conspurcat libido, contaminat auaritia, foedat ambitio, quid aliud est Inclyti cognomen quam admonitio, si quis erret imprudens: conuicium, si prudens peccet?

[2,12] Cum audiet regionum titulos, non statim cristas erigat, ueluti tantarum rerum dominus: sed sic cogitet, quam multis bonum Principem debeo. Si Celsitudines, Maiestates, Diuinitates ingeret aliquis, meminerit haec non competere, nisi in eum qui ad Dei exemplum administre imperium, coelesti quadam animi magnitudine. Cum audiet solennes panegyricos, ne protinus credat, aut faueat suis laudibus, sed si talis nondum est, qualis praedicatur, admoneri se cogitet, detque operam ut ils laudibus aliquando respondeat. Si talis iam est, adniti debet, ut se ipso melior euadat. Quin ipsas etiam leges oportebit habere suspectas. Assentantur et haec nonnumquam Principi, nimirum, uel collectae uel conditae ab his qui Regibus aut Imperatoribus erant addicti. Cum negant Principem teneri legibus, eum semet illi submittunt, eum ius in omnia tribuunt, caueat ne statim putet sibi licere quidquid animo collibuit. Bono Principi tuto permitti possunt omnia, mediocri non omnia, malo nihil.

[2,13]Ac prudenter quidem Demetrius Phalereus ad euoluendos libros inuitat, quod saepenumero, quae non ausint admonere Principis amici, ex his cognoscat. Verum ad hoc prius antidoto praemuniendus est ad hunc modum. Hic quem legis, Ethnicus est, tu qui legis Christianus. Hic cum multa praeclare dicat, tamen exemplar boni Principis parum recte adumbrauit: caue ne quidquid usquam offenderis, id protinus tibi putes imitandum, sed omnia ad Christi regulam exigito.

[2,14]Ac primum quidem delectus habendus in auctoribus. Plurimum enim refert, quos libros primum legat et imbibat puer. Inficiunt animos colloquia mala; at non minus lectio mala. Abeunt enim in mores et in affectus mutae illae litterae, praesertim si nactae sint ingenium ad morbum aliquem procliue: ueluti puer natura ferox ac uiolentus, haud magno negotio commouebitur ad tyrannidem, si non praemonitus antidoto, Achillem, aut Alexandrum Magnum, aut Xersem, aut Iulium legerit. At hodie permultos uidemus, Arcturis, Lanslotis, et aliis id genus fabulis delectari, non solum tyrannicis, uerum etiam prorsus ineruditis, stultis et anilibus, ut consultius sit in Comoediis, aut Poetarum fabulis horas collocare, quam eiusmodi deliramentis.

[2,15] Quod si quis meo uelit uti consilio, statim a tradita loquendi ratione, proponet Prouerbia Solomonis, Ecclesiasticum, et librum Sapientiae, non ut puer ab ostentatore interprete quatuor illis Theologorum sensibus torqueatur, sed ut paucis accommode commonstret, si quid ad boni Principis officium pertinet. Cum primis autem inserendus est amor et auctoris et operis. Regno destinatus es, hic regnandi docet artem. Regis es filius, Rex futurus, audies Regem omnium sapientissimum, quid doceat filium suum, quem ad regni successionem praeparat. Mox Euangelia. Et hic magni referet, quibus modis ad amorem auctoris et operis inflammetur animus pueri. Non parum etiam situm erit in dexteritate et commoditate interpretantis, ut breuiter, ut dilucide, ut plausibiliter etiam ac uiuide doceat, non omnia, sed quae potissimum ad Principis munus attinent, quaeque ad perniciosissimas uulgarium Principum opiniones ex animo reuellendas faciunt. Tertio loco Plutarchi Apophthegmata, deinde Moralia: nihil enim his sanctius potest inueniri, cuius et uitas proponi malim, quam cuiusquam alterius. Plutarcho proximum locum facile tribuerim Senecae, qui scriptis suis mire exstimulat et inflammat ad honesti studium, lectoris animum a sordidis curis in sublime subuehit, peculiariter ubique dedocens Tyrannidem. Ex Politicis Aristotelis, ex Officiis Ciceronis permulta decerpere licebit, non indigna cognitu. Sed sanctius hisce de rebus locutus est Plato, mea quidem sententia, et hunc ex parte secutus Cicero in libris de Legibus: nam de Republica interciderunt.

[2,16] Iam uero non negauerim, ex Historicorum lectione praecipuam colligi prudentiam, uerum ex iisdem summam perniciem hauries, nisi et praemunitus, et cum delectu legeris. Vide ne tibi important celebrata seculorum consensu nomina scriptorum aut Ducum. Herodotus, Xenophon, uterque Gentilis fuit, et plerumque pessimum proponunt Principis exemplar, etiam si in hoc ipsum scripserunt historiam, ut aut delectarent narratione, aut egregii Ducis imaginem effingerent. Sallustius, Liuius multa quidem praeclare, addo, erudite omnia, sed non omnia probant quae narrant, et quaedam probant haudquaquam probanda Principi Christiano. Cura Achillem audis, cura Xersem, Cyrum, Darium, Iulium, ne quid te rapiat magni nominis praestigium. Magnos ac furiosos latrones audis: sic enim illos aliquoties uocat Seneca.

[2,17] Et tamen si quid in horum gestis inciderit dignum bono Principe, id curabis ceu gemmam e sterquilinio colligere. Nullus enim umquam fuit Tyrannus usque adeo illaudatus, qui non aliqua immiscuerit, quae si uirtute gesta non sint, certe ad uirtutis exemplum queant accommodari. Permulta sunt in Phalaridis epistolis, quae sancto quoque Rege uideantur non indigna. Et satis Regaliter in Perillum crudelitatis instigatorem, suum retorsit inuentum. Permulta furiose Alexander, sed recte a Darii mulieribus captiuis abstinuit, et recte mulierem reduci domum iussit, ubi sensit esse coniugatam. Haec igitur e multis erunt excerpenda, et uehementius accendunt Ethnicorum, aut illaudatorum hominum exempla. Si sic sibi temperauit Tyrannus et a Christo alienus, si iuuenis et uictor hanc sanctimoniam praestitit hostium foeminis, quid me facere conuenit erga meas Principem Christianum? Si tantum fuit animi mulierculae, quid a uiro praestari decet? Si id probro datum es Ethnico Principi, et ab Ethnicis, quanto studio mihi uitandum, Christi religionem profitenti?

[2,18] Porro quibus rationibus oporteat exempla per amplificationem conferre, satis, opinor, indicauimus in libello, De Copia Rerum. Caeterum et uitiosa exempla in bonum deflecti possunt. C - Caesaris industriam, et animi sublimitatem quam ille male praestitit ambitioni, tu bene impende patriae commodis. Clementiam quam ille simulauit ad parandam fulciendamque Tyrannidem, tu ex animo adhibe ad conciliandam ciuium tuorum in te caritatem.

[2,19] Quin pessimorum Principum exempla nonnumquam magis accendunt ad uirtutem, quam optimorum aut mediocrium. Quem enim non auocet ab auaritia, Titi Vespasiani uectigal e lotio collectum, et foedissimo facto par dictum Lucri bonus est odor ex re qualibet. Et exsecranda uox Neronis, qua solet mandare magistratus, scis quid mihi sit opus, et cura ne quis quid habeat. His rationibus fiet, ut quidquid obuium fuerit in Historiographis, uertatur in exemplum recte agendi. E tanta Ducum turba, fac, optimos tibi deligas, uelut Aristidem, Epaminondam, Octauium, Traianum, Antoninum Pium, Alexandrum Mameam: nec hos tamen ita, ut totos uelis exprimere, sed quod in optimis sit optimum, id tibi deligas; alioquin est quod uites etiam in Dauide ac Solomone, Regibus a Deo laudatis.

[2,20] Alioqui quid fingi possit insanius, quam hominem Christi sacramentis initiatum, Alexandrum, Iulium, aut Xersem sibi proponere, quorum uitam incessunt etiam Ethnici Scriptores, si quibus iudicium fuit paulo sanius? A quibus ut superari turpissimum est, si quid recte gesserunt, ita totos imitari uelle Christianum Principem, extremae dementiae sit.

[2,21] Praemonendus est Princeps, ut nec ea quae in sacris uoluminibus legerit, continuo putet imitanda. Discat Hebraeorum pugnas et caedes, immanitatem in hostes, ad allegoriam esse uocanda, alioqui pestiferam esse horum lectionem. Longe aliud permissum pro ratione temporis illi populo, aliud traditum coelesti populo Christianorum. Quoties Princeps librum sumet in manum, hoc animo sumat, non ut delectetur, sed ut melior a lectione discedat. Facile inuenit unde reddatur melior, qui hoc uehementer studet ut melior fiat. Magna pars bonitatis est, uelle bonum fieri, ueluti qui morbum ambitionis, aut iracundiae, aut libidinis agnoscit et odit, et in hoc explicat librum, quo malo suo medeatur, is facile reperit, quo molestiam uel depellat, uel leniat.

[2,22] A nullis auditur uerum sincerius, aut commodius, neque minore pudore quam a libris. Sed tamen sic amicos assuefaciat Princeps, ut qui libere monent, intelligant se gratiam inire. Est hoc quidem eorum qui cum Principe consuetudinem agunt, ut in tempore, ut commode, ut amice moneant, sed tamen conueniet etiam parum dextre monentibus ignoscere, ne recte monituri, ullo exemplo deterreantur ab officio.

[2,23] In graui tempestate quantumuis docti nautae patiuntur sese a quouis admoneri. At regno numquam deest tempestas. Quis satis laudarit Philippi Macedonum Regis ciuilem prudentiam, qui liberum esse iussit eum a quo clam submonitus est, quod pallio subducto in genu parum decore sederet. Quod ille fecit in re leuicula, id multo magis faciendum Principi in rebus patriae periculosissimis, uelut in suscipiendis peregrinationibus, in nouandis legibus, in pangendis foederibus, in mouendo bello.