Caput undecimum: De bello suscipiendo.

[11,1] Cum numquam oporteat Principem praecipiti esse consilio, tum haud alibi constantior erit aut circumspectior, quam in suscipiendo bello, quod aliis ex rebus alia nascantur incommoda, ex bello semel omnium bonarum rerum naufragium oriatur, omnium malarum rerum pelagus exundet: deinde quod non aliud malum haereat tenacius. Bellum e bello seritur, e minimo maximum, ex unico geminum, ex ludicro serium et cruentum nascitur: et alibi nata belli pestis in proximos etiam, immo in procul etiam dissitos propagatur.

[11,2] Bonus Princeps numquam omnino bellum suscipiet, nisi cum tentatis omnibus, nulla ratione uitari potuit. Hoc animo si fuerimus, uix umquam exsistet inter ullos bellum. Denique si uitari non potest res tam pestilens, tum proxima cura fuerit Principis, ut quam minimo suorum malo, quam minimo Christiani sanguinis impendio geratur, et quam potest ocyssime finiatur. Primum illud expendat Princeps uere Christianus, quantum intersit inter hominem paci ac beneuolentiae natum animal, et inter feras ac belluas praedationi, belloque natas: ad haec quantum intersit inter hominem, et hominem Christianum. Deinde contempletur, quam expetenda, quam honesta, quamque salutifera res sit pax. E diuerso, quam calamitosa simul et scelerata res bellum, quantumque malorum omnium agmen secum trahat, etiam si iustissimum sit, si quod omnino bellum iustum uocari debet: postremo sepositis affectibus, uel tantisper rationem in consilium adhibeat, dum uere supputarit, quanti constaturum sit bellum, et num id quod bello denique petitur, tanti sit, etiam si certa sit uictoria, quae non semper optimae causae fauere solet. Expende curas, sumptus, pericula, molestum et longum apparatum. Accersenda barbarica fex sceleratissimorum hominum, et dum Princeps erga Principem animosior uideri uis, etiam data pecunia blandiendum ac seruiendum militi mercenario, quo quidem hominum genere non est aliud uel abiectius, uel exsecrabilius. Nihil bono Principi carius, quam ut suos habeat quam optimos. At quae maior aut praesentior morum pernicies, quam bellum? Nihil Principi magis in uotis, quam ut suos incolumes, ac rebus omnibus florenteis uideat. At dum bellare discit, iuuentutem tot periculis obiicere cogitur, et una saepe hora tot orphanos, tot uiduas, tot orbos senes, tot mendicos, tot infelices reddit.

[11,3] Nimio constabit orbi Principum sapientia, si quam tetra res sit bellum, pergant experimento discere, ut senex aliquando dicat, non credebam bellum esse rem adeo pestilentem. Sed, o Deum immortalem! quam innumeris totius mundi malis istam didicisti sententiam. Intelliget aliquando inutile fuisse, regni propagasse fines: et quod initio lucrum uidebatur, summum fuisse detrimentum, sed interim tot hominum millia uel exstincta sunt, uel afflicta. Haec e libris potius discenda sunt, e commemoratione seniorum, e finitimorum periculis. Tot iam annos ille aut ille Princeps pro tali ditione digladiatur: quanto plus incommodi fuit illic quam commodi? Eiusmodi res instituet bonus Princeps, quae perpetuo placeant. Quae affectu sumuntur, tantisper probantur, donec eo tenemur affectu: at quae iudicio suscipiuntur, et iuueni placuerunt, eadem placebunt et seni. Verum id nusquam magis obseruandum, quam in suscipiendo bello.

[11,4] Plato seditionem uocat, non bellum, quoties Graeci cum Graecis belligerarentur: idque si quando incidisset, modestissime iubet geri. Quonam igitur nomme uocandum censemus, quoties Christiani cum Christianis digladiantur, tot uinculis inter sese connexi? Quid cum id ob titulum, nescio quem, ob priuatum odium, ob stultam aut iuuenilem ambitionem et crudelissime geritur, et in multos prorogatur annos?

[11,5] Sic Principes quidam imponunt sibi: est omnino bellum aliquod iustum, et mihi causa iusta est suscipiendi. Primum an omnino iustum sit bellum, in medio relinquemus, cui non uidetur sua causa iusta? Et inter tantas rerum humanarum mutationes ac uicissitudines, inter tot pacta foederaque nunc inita, nunc rescissa, cui possit deesse titulus, si qualiscumque titulus satis est ad mouendum bellum?

[11,6] At Pontificiae leges non improbant omne bellum. Et Augustinus alicubi probat. Laudat et diuus Bernardus milites quosdam. At Christus ipse, at Petrus, at Paulus ubique diuersa docent. Cur horum auctoritas minus apud nos ualet quam Augustini aut Bernardi? Augustinus uno aut altero in loco bellum non improbauit: at tota Christi Philosophia dedocet bellum. Apostoli nusquam non improbant: atque illi ipsi sancti Doctores, a quibus uolunt uno aut altero loco probatum bellum, quot locis idem improbant ac detestantur? Cur his omnibus dissimulatis captamus quod alat nostra uitia? Postremo si quis rem excutiat diligentius, is reperirt a nemine probatum hoc bellorum genus, quo nunc uulgo conflictamur.

[11,7] Quaedam artes ob hoc reiectae sunt a legibus, quod nimium affines essent imposturae, et plerumque dolo tractarentur, uelut Astrologia et Alchimistica, quam uocant, etiam si fieri potest, ut aliquis hisce rebus recte utatur. Id longe iustius fiet in bellis, quorum etiam si possit aliquod esse iustum, tamen ut nunc sunt res mortalium, haud scio an ullum eiusmodi reperire liceat, hoc est, cuius auctor non sit ambitio, aut ira, aut ferocitas, aut libido, aut auaritia. Saepenumero fit ut Proceres profusiores quam pro re familiari, data opera, bellum suscitent, quo suorum etiam expilationibus rem augeant domi. Fit aliquoties, ut Principes inter se colludant, et fictis titulis rem gerant, quo magis attenuent populi uires, et publicis malis parteis suas stabiliant. Quapropter bonus et Christianus Princeps omne bellum quantumuis iustum, suspectum habere debet.

[11,8] At inculcant non esse ius deserendum. Primum istud ius magna ex parte ad priuatum Principis negotium pertinet, si quid illi accreuit ex affinitate. Ut iniquum sit hoc tam immensis populi malis persequi, et dum nescio quam ditionis accessionem persequeris regnum uniuersum expilare, et in extremum discrimen adducere. Offendit Princeps Principem in re leuicula, eaque priuata, nempe in affinitate aut alia simili, quid hoc ad uniuersum populum? Omnia bonus Princeps publicis metitur commoditatibus, alioqui ne Princeps quidem fuerit. Non idem est ius in homines et in pecudes. Bona pars imperii, consensus est populi, ea res primo Reges peperit. Quod si quod dissidium ortum fuerit inter Principes, cur non potius ad arbitros itur? Sunt tot Episcopi, tot Abbates et eruditi uiri, tot graues Magistratus, quorum sententia rem confici decebat potius, quam tot stragibus, tot expilationibus, tot orbis calamitatibus.

[11,9] Primum suspectum esse debet Christiano Principi suum ius, deinde si maxime constet, expendere oportet, an tantis totius orbis malis sit uindicandum. Qui sapiunt, malunt aliquoties rem perdere quam persequi, quod hic perspiciant minus esse dispendii. Mallet (opinor) Caesar concedere de iure suo, quam Monarchiam illam ueterem persequi, et ius illud quod illi deferunt Iureconsultorum litterae. At quid erit tutum (inquiunt) si nemo ius suum persequatur? Persequatur sane, si id expediat Reipublicae, modo ne nimio constet ciuibus ius Principis. At nunc quid usquam tutum est, dum suum quisque ius tam ad uiuum persequitur? Videmus bella ex bellis nasci, bella bellis succedere, nec ullum tumultuandi modum aut finem. Satis igitur constat hisce rationibus nihil agi. Proinde diuersa tentanda remedia. Ne inter amiculos quidem constabit necessitudo, nisi alter alteri nonnumquam concesserit. Maritus saepe quaedam condonat uxori, ne scinde concordiam. Bellum quid gignat nisi bellum? At ciuilitas ciuilitatem inuitat, aequitas aequitatem.

[11,10] Mouebit et hoc Principem pium et clementem, quod perspiciat ex tam immensis malis, quae bellum omne secum inuehit, maximam partem ad eos redire, ad quos bellum nihil attinet, quique his calamitatibus sunt indignissimi. Posteaquam Princeps uniuersorum malorum subductis calculis summam collegerit (si tamen umquam colligi possit) tum ita secum cogitet, unus ego tot malorum auctor fuero? Tantum humani sanguinis, tot uiduae, tot luctu funestae domus, tot orbi senes, tot indigne egentes, tanta morum, legum, ac pietatis pernicies mihi uni imputabitur? haec mihi luenda Christo?

[11,11] Non potest Princeps ulcisci hostem, nisi prius hostilia fecerit in suos. Expilandus populus, accipiendus miles, non sine causa Maroni dictus, impius. Excludendi ciues ab hisce regionibus, quibus antea suo bono fruebantur. Includendi ciues, ut includas hostem. Et saepenumero fit, ut atrociora committamus in nostros, quam in hostem. Ut difficilius ita pulcrius est, exstruere praeclaram ciuitatem, quam demoliri. Videmus autem ab idiotis et priuatis condi florentissimas urbes, quas Principum irae demoliuntur. Et saepenumero maiore negotio et impensa demolimur oppidum, quam aliud nouum condi poterat, ac bellum tanto sumptu, tanto dispendio, tanto studio curaque molimur, ut decima earum rerum portione pax constare potuerit.

[11,12] Eam gloriam semper affecte bonus Princeps, quae sit incruenta, et cum nullius coniuncta malo. In bello ut optime res eueniat, tamen alterius partis felicitas, alterius est pernicies. Saepenumero flet et uictor nimio emptam uictoriam. Si non mouet nos pietas, si non orbis calamitas, certe moueat honos Christiani nominis. Quid censemus loqui de nobis Turcas et Saracenos, cum uideant tot iam seculis adeo nihil conuenire inter ullos Principes Christianos? Nullis foederibus cohaerere pacem? Fundendi sanguinis nullum esse modum? et minus esse tumultus inter Ethnicos, quam inter eos qui ex Christi doctrina summam profiteantur concordiam?

[11,13] Quam fugax, quam breuis, quam fragilis est hominum uita, et quot obnoxia calamitatibus, quippe quam tot morbi, tot casus impetunt assidue, ruinae, naufragia, terme motus, fulmina? Nihil igitur opus bellis accersere mala, et tamen hinc plus malorum quam ex omnibus illis. Concionatorum partes erant, dissidiorum affectus ex animis uulgi penitus reuellere. Nunc fere Gallum odit Anglus, Anglum Gallus, non ob aliud, nisi quod Anglus est. Britannum odit Scotus, tantum quia Scotus est, Germanum Italus, Heluetium Sueuus, atque item de caeteris; Regio regioni inuisa, ciuitas ciuitati. Cur haec stultissima nomina magis nos distrahunt, quam conglutinat omnibus commune Christi uocabulum?

[11,14] Ut donemus aliquod bellum esse iustum, tamen quoniam uidemus in hanc pestem insanire mortales omnes, Sacerdotum prudentiae fuit, in diuersam partem auocare plebis ac Principum animos. Nunc uidemus hos nonnumquam esse belli faces. Non pudet Episcopos uersari in castris: Illic crux, illic Christi corpus, et cum re plus quam Tartarea miscent coelestia Sacramenta, et in tam cruento dissidio adhibent summae caritatis symbola. Quodque magis est absurdum, in utrisque castris adest Christus, uelut ipse secum pugnans. Non sat erat inter Christianos tolerari bellum, nisi summus etiam haberetur honos.

[11,15] Si non tota undique Christi doctrina cum bello pugnat, si unum proferre possint illi, belli nomine commendatum, bellemus Christiani. Permissum erat Hebraeis bello conflictari, sed consulto Deo. At nostrum oraculum, quod assidue nobis in Euangelicis litteris resonat, a bello deterret, et tamen belligeramur insanius quam illi. Dauid aliis uirtutibus Deo fuit gratissimus, et tamen uetuit ab hoc sibi condi templum non ob aliud, nisi quod sanguinarius, hoc est, bellator esset. Solomonem pacificum in hoc delegit. Si haec acta sunt inter Iudaeos, quid de nobis fiet Christianis? Illi Solomonis umbram habebant, nos uerum Solomonem, pacificum illum Christum omnia conciliantem, quae in coelis sunt, et quae in terra. Ego nec in Turcas bellum temere suscipiendum esse censeo, primum illud mecum reputans, Christi ditionem longe diuersa uia natam, propagatam, et constabilitam. Neque fortasse conuenit aliis rationibus uindicari, quam quibus orta propagataque est. Et uidemus huiusmodi bellorum praetextibus iam toties expilatam plebem Christianam, nec aliud quidquam actum. Iam si fidei negotium agitur, ea martyrum tolerantia, non militum copiis aucta illustrataque est: sin de imperio, de opibus, de possessionibus pugna est, etiam atque etiam uidendum est nobis, ne res ea parum sapiat Christianismum. Quin ut nunc sunt fere, per quos huiusmodi bella geruntur, citius fiat, ut nos degeneremus in Turcas, quam illi per nos reddantur Christiani. Primum hoc agamus ut ipsi simus germane Christiani, deinde si uisum erit, Turcas adoriamur.

[11,16] Verum de belli malis alias plura conscripsimus, quae non est huius loci repetere. Tantum illud hortabor Principes Christiani nominis, ut omissis fictis titulis et fucatis praetextibus, serio totoque pectore hoc agant, ut tam diutina tamque foeda bellandi rabies inter Christianos finiatur, et inter eos quos tot copulant pignora, pax et concordia coeat. In hoc ingenium explicent suum, in hoc uires expediant, in hoc consilia conferant, in hoc neruos omnes intendant. Qui magni uideri student, sic se magnos probent. Id si quis praestiterit, is rem longe splendidiorem confecerit, quam si totam Africam armis subegerit. Nec admodum difficile factu fuerit, si suae quisque causae blandiri desinat, si sepositis affectibus priuatis, rei communis negotium agamus, si Christus nobis sit in consilio, non mundus.

[11,17] Nunc dum suum quisque negotium agit, dum Pontifices et Episcopi de ditione et opibus anxii sunt, dum Principes ambitione aut ira feruntur praecipites, dum his obsequuntur sui compendii gratia omnes, in has nimirum rerum procellas incurrimus stultitiae ductu. Quod si communi consilio, commune negotium ageremus, etiam ea quae cuique priuata sunt, magis florerent. Nunc et hoc perit, pro quo solo digladiamur.

[11,18] Neque mihi dubium est, Principum Illustrissime, quin hoc sis animo: sic natus es, sic ab optimis et integerrimis uiris institutus. Quod superest, precor, ut Christus optimus maximus tuos egregios conatus bene fortunare pergat. Dedit ille incruentum imperium: Idem uelit semper esse incruentum. Ille Princeps pacis dici gaudet: Faxit idem, ut tua bonitate tuaque sapientia tandem ab insanissimis bellis liceat feriari. Pacem nobis commendabit, etiam praeteritorum malorum recordatio, et tui beneficii gratiam, superiorum temporum calamitates conduplicabunt.