Expositio in Hexameron: text

[GEN. 1:1] IN PRINCIPIO CREAVIT DEUS CAELUM ET TERRAM.

Caeli et terrae nomine hoc loco quatuor elementa comprehendi arbitror, ex quibus tamquam materiali primordio caetera omnia corpora constat esse composita. Caelum quidem duo leuia elementa, ignem uidelicet atque aerem dicit. Reliqua uero duo, quae grauia sunt, terram generaliter uocat.

Caelum quippe tam aerium dicimus iuxta illud VOLUCRES CAELI, quam aethereum quod est igneum. Unde non incongrue tam aerem quam ignem caelum hic nominat. Constat etiam caelum aethereum: quo purior est ignis, caelum proprie solere dici. Unde merito nomen caeli, quod quanto purior est ignis, tanto leuioris est naturae; pro duobus, ut dictum est, leuibus elementis, igne scilicet atque aere, hic positum esse intelligitur; sicut e contrario per terram, cuius maxime grauis est et ponderosa natura, tam terram ipsam quam ei adhaerentem aquam determinat. Haec itaque quattuor /10/ elementa tamquam caeterorum corporum principia deum in principio fecissi praenuntiat.

Et tale est quod dicit: IN PRINCIPIO, ac si diceret 'ante illa omnia quae consequenter enumerat', et de quorum etiam consummatione postmodum subdit: IGITUR PERFECTI SUNT CAELI, etc. Tale est quod dicit in principio sequentium operum, ac si diceret 'in principio mundi', id est antequam quicquam de his quae de mundo sunt efficeret. Non enim angeli, cum incorporeae, sint naturae, inter mundanas creaturas comprehenduntur sicut homines, de quibus in II Topicorum Philosophus meminit:

Mundus, inquit, prouidencia regitur. Homines autem pars mundi sunt. Humanae igitur res prouidentia reguntur.

Potest etiam sic intelligi IN PRINCIPIO CREAVIT haec, ac si diceretur ut ipsa quae diximus elementa caeterorum corporum ex eis conficiendorum primordialis essent causa. Unde et bene elementa quasi alimenta dicta sunt, quod ex eis caetera suum esse trahant; sicut et quaecumque animantia per alimenta ciborum uiuere habent atque subsistere.

Bene autem de elementis dictum est 'creauit' potius quam 'formauit', quia creari proprie id dicitur, quod de non-esse ita ad esse perducitur, ut praeiacentem non haberet materiam, nec in aliquo primitus /11/ subsisteret naturae statu. Cum autem de ipsa iam materia praeparata adiunctione formae aliquid sit recte illud formari dicitur, sicut est illud quod in sequentibus ponitur:

Formauit igitur hominem de limo terrae.

Et iterum:

Formatis igitur de humo cunctis animantibus terrae.

Cum enim praeiacens materia denotatur, ueluti cum praemittitur de humo quoniam in speciem aliquam formaretur, tunc rectissime formari dicitur.

[GEN. 1:2] TERRA AUTEM ERAT INANIS ET VACUA, <ET TENEBRAE ERANT SUPER FACIEM ABYSSI, ET SPIRITUS DEI FEREBATUR SUPER AQUAS>.

Quoniam ad hominis creationem de terra formandi, et in terra conuersaturi, specialiter iste spectat tractatus, quo Propheta, ut diximus, ad cultum dei hominem allicere intendit, ad terrena opera stilum conuertit caelestis et superioris naturae, id est angelicae creatione praeterita, ne forte si eam prosequeretur et ad creatoris sui laudem eius excellentiam ostenderet, minus hominem ad amorem dei alliceret, qui sibi aliam praeferri naturam conspiceret.

Praemittens itaque terram in creatione sua inanem et uacuam extitisse, quomodo postmodum eius inanitati et uacuitati diuina operatio consuluerit posteriorum dierum operibus declarat. Inanem dicit terram a fructu quem nondum produxerat; uacuam ab habitatore, non solum homine, uerum etiam ab omni penitus animantium genere, cum nulla adhuc animantia uel terrestris uel aquatica /12/ mansio contineret, quae utraque, ut diximus, terrae uocabulo comprehendit. Terram itaque dicit, secundum quod expositum est, hanc ex elementis grauibus constantem inferiorem mundi regionem.

Et notandum quod dum ait: TERRA AUTEM ERAT INANIS ET VACUA, subinnuit ex illa apposita coniunctione aduersatiua de caelo non sic esse intelligendum cum uidelicet angeli uel ante ipsum caelum uel cum caelo creati esse intelligantur, qui quasi caelestes habitatores dicuntur, ut, licet eorum creationem Propheta non exsequatur, in transitu tamen eam perstringat, ne quid eius narrationi de diuinis operibus deesse uideatur.

ET TENEBRAE ERANT SUPER FACIEM ABYSSI. 'Abyssum', id est profunditatem, uocat totam illam confusam necdum distinctam, sicut postmodum fuit, elementorum congeriem. Quam quidem confusionem nonnulli philosophorum seu poetarum 'chaos' dixerunt, quod enim profundum est minus apparet et uisui patet. Illam itaque elementorum congeriem, nondum per partes ordinatas distinctam, ut cognitione nostrae uel uisui patere posset, etiam si iam homo creatus esset, abyssum nominat. 'Faciem' uero qua unusquisque cognoscitur pro notitia ponit. 'Facies' ergo 'abyssi' tenebris obducta erat, id est notitia illius congeriei /13/ ex propria confusione praepediebatur, ut nequaquam se uisibilem praeberet, uel aliqua eius utilitas in laudem creatoris adhuc appareret.

ET SPIRITUS DOMINI FEREBATUR SUPER AQUAS. Hebraicum habet "uolitabat super faciem aquarum." Translatio uero quaedam habet "fouebat aquas," quaedam FEREBATUR SUPER AQUAS, sicut haec praesens quam prae manibus habemus, ac primum nobis occurrit exponenda.

Quantum ergo nobis uidetur, aquarum etiam nomine fluidam illam atque instabilem congeriem, nondum certa partium suarum collocatione firmatam, comprehendit. Super hanc itaque SPIRITUS DOMINI FEREBATUR, quia, ut eam ordinaret, tamquam imperio suo subiectam diuina disponebat gratia, ne uidelicet ulterius esset inanis aut uacua, seu tenebrosa uel fluida. Quid enim spiritus dei nisi eius bonitas intelligitur, cuius participatione sunt bona uniuersa? Quae uidelicet dei bonitas quia nondum in illa elementorum confusione apparebat, superferri potius illi quam inferri dicebatur, quia nondum in ea operatus fuerat, unde aliquid utilitatis ipsa praetenderet. Unde nec in eius commendatione dicitur:

Videt deus quia bonum est

sicut in commendatione reliquorum operum. Diligenter etiam dicit 'ferebatur' super aquas potius quam 'erat', quasi ostendens eum habere quemdam transitum in istis, /14/ ut de tenebris ad lucem produceret, non in eis permanentiam habere, quas nequaquam in hac confusione proposuerat relinquere.

Alia etiam, ut diximus, translatio habet: "Et spiritus domini fouebat aquas," more uidelicet auis quae ouo incurabit, ut ipsum foueat atque uiuificet. Unde et bene uiuificatorem spiritum sanctura appellamus. Bene autem ouo nondum uiuificato aut formato illa confusa congeries comparatur; in qua tamquam in ouo quattuor in se continenti quattuor elementa comprehenduntur. Est quippe in ouo testa exterior, deinde intus tela, id est cartilago quaedam teste adhaerens, ac postmodum albugo, denique medium illud oui, quasi medulla eius. Quod quidem medium oui quod uitellum dicimus, quasi terra est in mundo, albugo quasi aqua terrae adhaerens, tela tamquam aer, testa ut ignis. Ex uitello autem et albugine oui, constat pullum in eo formari et nasci. Et ex terra uel aqua cuncta produci ac formari animantia, liber iste commemorat. Sicut igitur auis ouo incumbens et ei nimio affectu se applicans, ipsum calore suo fouet, ut inde sicut dictum est, pullum formet atque uiuificet, sic diuina bonitas quae spiritus sanctus intelligitur, et proprie caritas dei dicitur quae infusa cordibus fidelium ea feruere, in deum facit; et sic quodam suo foetu calentia reddit, /15/ illi adhuc fluide et instabili congeriei, quasi aquis praeesse dicitur, ut inde postmodum animantia producat, quia sic eam quasi sub se habebat, hoc est in sua potestate, ut inde postmodum hominem et animantia caetera quasi de ouo pullum formaret, ac formata uiuificaret.

Notandum uero quod ubi nos dicimus SPIRITUS DOMINI FEREBATUR SUPER AQUAS, pro 'spiritu' Hebraicum habet 'ruauh', quod tam spiritum quam uentum significat; et pro eo quod dicimus FEREBATUR SUPER AQUAS, in Hebraeo est "uolitabat super faciem aquarum," ut supra quoque meminimus, ex quo et uolitans alibi in eodem Propheta reperitur cum dicitur:

Sicut aquila prouocans ad uolandum pullos suos et super eos uolitans.

Quod itaque dicitur uentus dei iam tunc super faciem aquarum uolitare, id est uentilare, tale est fortassis iuxta litteram, ac si diceretur quod iam tunc uentus a deo aquis immissus, earum superiorem partem, quam semper constat leuiorem esse in omni aquarum congerie, sursum agitabat, ut uidelicet postmodum suspense firmarentur. Cum enim postmodum ait:

Fiat firmamentum in medio aquarum

et rursum:

Diuisit aquas quae erant sub firmamento ab his quae erant super

innuit iam eas fuisse diuisas, sed nondum esse firmatas. Nec mireris hoc loco uentum a domino aquis immissum, spiritum /16/ domini a Moyse dici, cum hoc idem Propheta tamquam in consuetudine habens alibi, dicat:

In spiritu furoris tui congregatae sunt aquae.

Et rursum:

Flauit spiritus tuus et operuit eos mare.

Nec mirum uentum a domino immissum spiritum eius uocari, cum malignus quoque spiritus nonnumquam ab eo furere permissus, spiritus domini malus nuncupetur, sicut in Saul legimus.

Bene autem uentus aquis immissus, et eas sustollens ut uniuersum tegerent mundum, typum nostrae regenerationis ex aqua et spiritu praesignabat. Hoc enim elementum spiritus sanctus caeteris dignitate praefecit ac superposuit, dum hoc ei suae gratiae beneficium contulit, ut quorumlibet hominum aqua baptismatis perfusorum uniuersa peccata sic tegerentur, uel delerentur, ut nec satisfactio pene corporalis restaret.

Si quis etiam hoc ad naturalem ordinem elementorum ita referat -- ut aerem aquae circumfusum dicat, sicut aqua terram tunc omnino ambibat, uel caelum aerem ambit, et tale sit spiritum tunc illum uolitare super aquas quasi mobili sua leuitate illas ambire -- uidetur haec quoque sententia naturali rerum ordini consentire nisi forte quod cum de aere dicitur 'spiritus' additur 'domini', quod nequaquam de terra uel caeteris dictum est elementis. Sed fortasse tanto id diligentius /17/ Propheta scripsit, quanto perfectius rem gestam simul et mysticam comprehendit.

Tale est ergo "spiritus domini uolitabat super aquas," ac si diceret 'uentus in eis spirabat', typum gerens spiritus sancti, aquas in baptismum sua gratia fecundaturi et quasi hoc beneficium eis inspiraturi. Cum ergo Propheta de caelo et terra manifestam prius fecisset mentionem, dicens:

Creauit caelum et terram

et in hoc patenter duo elementa comprehendisset, ignem uidelicet ac terram, praesertim cum nomine caeli et terrae; nonnisi terrenum elementum et igneum, ex quo est extrema mundi spera, hoc est aetherea, quae proprie caelum dicitur, intelligi soleat, duo quoque alia, scilicet aquam et aerem, consequenter exprimere curauit. Quae dum non creari tunc, sicut illa patenter dixerit, quamuis, ut diximus, haec quoque in eorum nominibus comprehenderit, curauit manifeste nunc ea distinguere, ut diligenter totam mundi constitutionem in quatuor istis consistere declararet.

[GEN. 1:3] DIXITQUE DEUS: FIAT LUX. <ET FACTA EST LUX.>

Dictum ipsius dei est uerbum patris, quod eius coaeternam sapientiam intelligimus, in qua primitus omnia disponuntur quam opere compleantur, sicut scriptum est:

Qui fecit caelos in intellectu

quae futura sunt; fecit, inquam, disponendo antequam faceret opere complendo. /18/ Sicut est itaque uerbum oris, ita et uerbum dicitur cordis, iuxta illud:

In corde et corde locuti sunt.

Cum igitur Propheta in diuers is rerum creationibus faciendis praemittit DIXIT DEUS, et ad dictum statim effectum adiungit, dicens: ET FACTUM EST ita, cuncta deum condidisse in uerbo, hoc est in sapientia sua ostendit, id est nihil subito uel temere, sed omnia rationabiliter ac prouide. De quo et Psalmista:

Dixit, inquit, et facta sunt

id est ratione et prouidentia praeeunte cuncta condidit siue ordinauit. Qui etiam alibi uerbum hoc apertius demonstrans non esse uerbum audibile et transitorium, sed intelligibile ac permanens, ait:

Qui fecit caelos in intellectu

primo uidelicet per rationem apud se eos constituendo quam opere complendo, quasi bina sit omnium rerum creatio: una quidem primum in ipsa diuinae prouidentiae, ordinatione, altera in opere.

Secundum quas etiam duas creationes duos esse mundos, unum uidelicet intelligiblem, alterum sensilem, astruxere philosophi. Quod nec ab euuangelica dissidet disciplina, si sententiae ueritatem magis quam uerborum attendamus proprietatem. Scriptum quippe est in euuangelio de hoc ipso dei uerbo:

Quod factum est in ipso uita erat.

Quod tamen philosophi ipsum etiam diuinae prouidentiae conceptum mundum appellant ab aecclesiasticae locutionis usu plurimum dissentire uidetur. Unde Augustinus /19/ in primo Retractationum:

Displicet, inquit, mihi quod philosophos non uera pietate praeditos dixi uirtutis luce fulsisse, et quod duos mundos, unum sensilem, alterum intelligibilem, sic commendaui tamquam hoc etiam dominus significare uoluerit, quia non ait: 'Regnum meum non est de mundo', sed Regnum meum non est de hoc mundo.

Item:

Nec Plato quidem in hoc errauit quia esse mundum intelligibilem dixit, si non uocabulum quod aecclesiastice consuetudini in re illa minime usitatum est, sed ipsam rem uolumus attendere. Mundum quippe ille intelligibilem nuncupauit, ipsam rationem qua fecit deus mundum. Quam qui esse negat, sequitur ut dicat irrationabiliter deum fecisse quae fecit.

Idem, De ciuitate dei, libro XVI hanc internam dei locutionem et intellectuale, non audibile uerbum diligenter describens:

Dei, inquit, ante factum suum locutio ipsius facti sui est incommutabilis ratio, quae non habet sonum strepentem atque transeuntem, sed uim sempiternae manentem et temporaliter operantem.

Quod itaque dictum est:

Dixit deus: Fiat lux, et facta est lux

tale est quod sicut prius in uerbo mentis ordinauit, id est propria ratione faciendum esse decriuit, ita postmodum opere compleuit. Lucem uero istam qua praedictas tenebras abyssi remouit, ipsam sequentium operum distinctionem accipimus, qua uidelicet /20/ confusa illa congeries, quae se nondum uisibilem praebebat, nec usui apta alicui cognosci poterat, uel ad quid creata esset ex ipsa adhuc percipi ualebat, ad eam ordinationem perducta est ut iam se omnino ipsis apta praeberet.

ET FACTA EST LUX. Hoc est iuxta hoc quod in uerbo mentis suae deus ordinauerat, opere compleuit, illis uidelicet confusionis quas diximus tenebris sequentis distinctionis luce remotis. Nec est praetereundum quod superius in creatione caeli et terrae non est scriptum: DIXIT DEUS, ET FACTUM EST ITA, sicut in sequentibus per singula opera scriptum uidemus; sed quasi primo tacuit deus, et a luce loqui exorsus est. Bene equidem. Quasi enim imperando dicit dominus FIAT, et ei subiecta famulatur creatura, quantumcumque irrationalis sit uel bruta, tamquam eius audierit atque intellexerit imperium, sicut et Ieremias meminit, dicens:

Perfecit terram et adimpleuit eam pecudibus. Vocauit eam et audiuit in tremore. Stellae autem dederunt lumen in custodiis suis, et letatae sunt. Vocatae sunt, et dixerunt, assumus et luxerunt cum iocunditate.

Quomodo itaque nondum creata materia, nec adhuc existente, cui imperaretur uerba imperii conuenienter dicerentur? Praeterea dictum illud dei, hoc est uerbum ipsius, de quo scriptum est:

Erat lux uera, quae /21/ illuminat omnem hominem... etc.

bene tunc primo Propheta demonstrauit, cum ad lucem operum dei peruenisset. Per quam quidem lucem operum deus homini quodammodo loqui et seipsum manifestare primo incepit, sicut et Apostolus patenter edocuit, dicens:

Inuisibilia enim ipsius a creatura mundi per ea quae facta sunt intellecta conspiciuntur... etc.

Dum igitur illa adhuc confusa congeries nec uisui nec notitiae se praeberet humanae, nec alicui apta usui, uel angelo uel homini (si iam esset creatus) appareret; quasi tacuisse deus ostenditur,quia nondum tale quid in illa egerat, unde aliquid ipse loqui ualeret, hoc est humanam instruere rationem atque aliquam excellentiae suae praebere notitiam.

Notandum uero in hoc ipso Genesis exordio fidei nostrae fundamentum circa unitatem dei ac trinitatem, Prophetam diligenter expressisse. Cum enim dixerit: SPIRITUS DOMINI, simul et personam spiritus sancti et patris a quo ipse spiritus, ut beatus meminit Augustinus, principaliter procedit manifeste distinxit. In eo uero quod addidit: DIXIT DEUS, dictum ipsius dei, id est uerbum eius quod est filius, cum ipso pariter patre patenter expressit. Nemo et enim sani capitis ita desipere potest, ut hoc dictum corporale aestimet, cum nec corporalis sit diuinitas, /22/ nec loqui corporaliter habeat, nec adhuc cui eum loqui corporaliter oporteret, assisteret.

Ubi autem nos dicimus: CREAVIT DEUS, pro eo quod est DEUS, in Hebraeo habetur 'heloym', quod diuinarum personarum pluralitatem ostendit. 'Hel' quippe singulare est, quod interpretatur deus; 'heloym' uero plurale est, per quod diuersitatem personarum, quarum unaqueque deus est intelligimus. Prouide autem dictum est: "Heloym creauit," non creauerunt, ut uidelicet ad plurale nomen singulare uerbum referetur; quatenus insinuaretur in tribus illis personis non tres creatores, sed unum tantum debere intelligi. Cum igitur dixit "Heloym creauit," in quo diuinas personas pariter cooperari docuit, profecto indiuisa esse opera trinitatis praefixit. Cum autem postmodum, ut diximus, patris et spiritus et uerbi personas distinxit, in quo illa consisteret trinitas determinauit.

Notandum uero pro eo quod dicimus: FIAT LUX, ET FACTA EST LUX, in Hebraeo haberi: "Sit lux, et fuit lux"; et similiter in caeteris quae sequuntur ubicumque nos habemus: Dixit deus: Fiat hoc, et factum est ita, in Hebraeo est: "Sit" hoc, "et fuit ita." Quibus fortasse uerbis maxima caeleritas diuinae operationis exprimitur. Quippe dum aliquid fit quod /23/ nondum est, aliqua mora in faciendo esse potest. Cum uero dicitur 'sit' et 'fuit', nulla interposita mora perfectio rei ostenditur.

[GEN. 1:4] ET VIDIT DEUS LUCEM, QUOD ESSET BONA. <ET DIVISIT LUCEM A TENEBRIS.>

Cum dicitur in diuersis operibus dei post eorum consummationem quia uidit deus quod esset bonum, tale est ac si diceretur 'intellexit nihil ibi per errorem factum quod sit corrigendum', etiam aliquid comparatione praecedentis imperfectionis esse perfectum innuitur. Bene lucem, id est distinctionem operum deus approbat, quia per eam excellentie suae laudem nobis manifestat, quoniam laus operis in artificem redundat. Unde etiam de his quae propter hominem facit, cum dicitur ipse uidere quia bona sint, nullomodo rectius intelligi puto, quam quod ea sic ordinat, ut nos etiam illa bona esse, uidere faciat, sicut et Abraham dicit:

Nunc cognoui quod timeas deum

id est "cognosci feci." Hinc est quod secunde diei opera in suspensione scilicet superiorum aquarum minime approbare dicitur, cum nos id minime laudare faciat, cuius operis rationem uel utilitatem nequaquam percipimus.

ET DIVISIT LUCEM A TENEBRIS. Hoc est operatione sua perfectum discreuit ab imperfecto et distinctum /24/ a confuso. Superius autem ubi ait: DIXITQUE DEUS: FIAT, ET FACTA EST LUX, ad imperium quidem dei lucem esse factam monstrauit. Hic uero cum ait: ET DIVISIT LUCEM A TENEBRIS, per ipsum quoque hanc distinctionem operum (quam lucem appellat) factam esse demonstrat, ut ipse idem materiae creator pariter et formator intelligatur, eique tota laus tam de creatione materiae quam de operum formatione tribuatur.

[GEN. 1:5] APPELLAVITQUE LUCEM DIEM ET TENEBRAS NOCTEM. <ET FACTUM EST UESPERE ET MANE DIES UNUS.>

Hoc est fecit eam hac appellatione dignam, ut uidelicet ipsa operum facta distinctio per similitudinem dies appelletur, et illa quae praecessit confusio nox dicatur, quae etiam superius tenebre, dicebatur.

ET FACTUM EST UESPERE ET MANE DIES UNUS. Diem unum hic uocat,totam illorum operum dei consummationem, prius in mente habitam et in opere postmodum sexta die completam. Vesperam autem huius totius temporis, quod hic unum diem appellat, totam illam operationem dei uocat, secundum quod prius in eius mente latebat, antequam per effectum ad lucem prodiret. Ac rursus ipsam eandem operationem mane nuncupat, secundum quod opere postmodum completa sese uisibilem praebuit. Diuinae itaque mentis conceptum in dispositione futuri operis uesperam dicit; mane uero /25/ appellat ipsam conceptus illius operationem et diuinae dispositionis effectum in sex diebus consummatum.

Cum itaque dicitur: ET FACTUM EST UESPERE ET MANE DIES UNUS, tale est ac si diceretur 'eadem est operatio quae in mente dei tamquam in uespere prius latebat, et quae postmodum per effectum operum ad lucem erupit'. Quod est dicere: Sicut prius mente concepit, ita postmodum opera consummauit, iuxta quod scriptum est:

Quod factum est in ipso uita erat.

Quasi enim de sinu quodam secreti sui singula deus producit, dum exhibit opere quod ante conceperat mente; nec a conceptu dissidet opus, dum quod mente disponitur, opere completur.

Cum itaque tam uespere quam mane totam diuinorum operum summam, ut dictum est, comprehendat, tam uidelicet conceptorum mente quam exhibitorum opere, bene dictum est DIES UNUS potius quam 'dies primus', cum enim omnia comprehendat opera, nullus est operum dies respectu cuius 'primus' hic dici possit. Unitas uero haec diei magnam diuinorum operum concordiam et conuenientiam demonstrat, in illa scilicet tota tam diuersorum operum summa. Hunc uero unum diem magnum totum uidelicet tempus illud diuinorum operum ipse in sequentibus Propheta declarat, dicens:

Iste sunt generationes caeli et terrae, quando /26/ creatae sunt, in die quo fecit dominus caelum et terram; et omne uirgultum agri... etc.

Cum uero in sequentibus dicit 'diem secundum' uel 'tertium', etc., diem primum intelligit quo caelum et terra creata sunt, sicut dictum est: IN PRINCIPIO CREAVIT DEUS CAELUM ET TERRAM, non quo etiam lux est creata uel a tenebris diuisa. Ad opera quippe primae diei sola creatio caeli et terrs pertinet quae primo diei deputanda est; respectu cuius uidelicet primae diei, secundus aut tertius dies dicatur, ut tale sit IN PRINCIPIO CREAVIT, ac si diceretur 'in prima die', hoc est ante caetera quae sequuntur opera. Prius quippe materiam creari oportuit quam formari. Si quis tamen quod dicitur: ET FACTUM EST UESPERE ET MANE DIES UNUS, ad opus solummodo primae diei referre uelit, sicut et in caeteris diebus de operibus eorum fit, nihil impedit. Nam et ipsam materiam sicut et materiata prius in mente deus habuit, uelut in uespere, antequam per creationem produceret in mane.