DE OPERE SEXTAE DIEI

 

[GEN. 1:24] <DIXIT QUOQUE DEUS: PRODUCAT TERRA ANIMAM VIVENTEM IN GENERE SUO IUMENTA ET REPTILIA ET BESTIAS TERRAE SECUNDUM SPECIES SUAS; FACTUMQUE EST ITA.>

 

ANIMAM VIVENTEM, hoc est animatum ex se uiuens, non ex terra uitam contrahens, quamuis ex terra sit, sicut e contrario plantae faciunt. Viuentem, inquit, IN GENERE SUO, quia etsi iam illa animantia quae prius creata fuerunt in se defecerunt, nec iam eadem numero permanent quae prius facta sunt, in suo tamen genere quodammodo semper uiuunt, quia decidentibus indiuiduis genus siue species non deperit. Viuunt ergo IN GENERE, hoc est in specie sua quae primo creata sunt, etsi iam in se non uiuant, sicut et de aliquo dicitur tyranno iam mortuo, quia uiuit in /68/ filiis suis. Et nota quod cum ait ANIMAM VIVENTEM de his quae terra produxit, non adiecit motabilem sicut prius de his quae aquae produxerunt, quia cum elementum aquae leuius sit terra, profecto animalia de aquis producta faciliorem habent motum, et corpora eorum facilius ab anima moueri atque agitari possunt, ut iam supra meminimus.

 

IUMENTA, id est quadrupedia domestica, quasi sub iugo et dominio nostro posita.

 

REPTILIA TERRAE. Sic enim iungendum est ad differentiam scilicet supradictorum reptilium aquae.

 

BESTIAS, uidelicet siluestres, ut feras, uel quascumque a nostra conuersatione remotas.

 

[GEN. 1:25] <ET FECIT DEUS BESTIAS TERRAE IUXTA SPECIES SUAS ET IUMENTA ET OMNE REPTILE TERRAE IN GENERE SUO; ET VIDIT DEUS QUOD ESSET BONUM.>

 

ET FECIT. Primo dixit: FACTUM EST ITA, quod scilicet terra produxit animalia, secundum corporis substantiam. Sed postmodum haec dominus consummando fecit; quasi perfecit uitalem spiritum eis dando de aqua, ut nonnullis uidetur, siue de caeteris elementis, non ita corpulentis aut grauibus, sed magis leuibus atque mobilibus. Non dicitur deus benedixisse bestiis sicut piscibus et uolucribus, quia serpens cui maledicturus erat de bestiis tunc erat. Homini uero benedixit quamquam peccaturus esset, nec eum, sed terram propter eum maledictam dicit.

 

[GEN. 1:26] <ET AIT: FACIAMUS HOMINEM AD IMAGINEM ET SIMILITUDINEM NOSTRAM, ET PRAESIT PISCIBUS MARIS ET VOLATILIBUS CAELI ET BESTIIS UNIVERSAEQUE TERRAE OMNIQUE REPTILI QUOD MOVETUR IN TERRA.>

 

/69/ FACIAMUS HOMINEM. Creatis caeteris omnibus siue dispositis propter hominem, eum nouissime condidit, et tamquam in fine suorum operum constituit. Ad quem tamquam finem et causam suae creationis caetera omnia tendebat, cum propter eum fierent uniuersa. Unde nec eum creari oportuit nisi caeteris quibus praeesse debebat, uel quae ipsi in esum necessaria, uel saltem ad glorificandum deum congrua erant ante creatis et ei praeparatis, ne quid forte de indigentia in excusationem sui peccati praetendere posset, et tanto amplius ab offensa dei reuocari posset, quanto maiorem dilectionis eius causam haberet, qui eum praefecerit uniuersis, uel etiam post casum ad penitentiam citius moueretur, dolens se illum offendisse cui tanta debebat. Cuius quidem creationis excellentiam patenter insinuat, cum quasi ex quodam consilio loquens, dicit: FACIAMUS.

 

Sed cur pluraliter dicitur: FACIAMUS HOMINEM AD IMAGINEM NOSTRAM, si nulla prorsus pluralitas in deo sit, qui solus hominem creasse ad imaginem suam postea memoratur his uerbis: ET CREAVIT DEUS HOMINEM AD IMAGINEM SUAM, AD IMAGINEM DEI CREAVIT ILLUM -- dicant Iudei si possunt, uel nobiscum fateantur in una diuinitatis essentia, pluralitatem personarum magisquam rerum esse. Quod diligenter Propheta, /70/ considerans ad distinctionem personarum faciendam, dicit pluraliter: FACIAMUS; ad unitatem uero dei assignandam, subiunxit singulariter ET CREAVIT DEUS HOMINEM etc. Quasi ergo aliquis secum loquens se et rationem suam quasi duo constituit, cum eam consulit, sicut Boethius in libro De consolatione philosophiae, uel Augustinus in libro Soliloquiorum. Sic deus pater ad creationem hominis tam sapientiam suam quam bonitatem, hoc est filium et spiritum sanctum quasi inuitans, dicit: FACIAMUS eum talem ac tantum ut imago nostra sit uel similitudo. Quae quidem creatio quam excellens sit et caeteris suprapositis longe superior, ipsis quoque uerbis exprimitur tamquam in consilio quodam collatis ad magnum aliquid faciendum cum dicitur: FACIAMUS.

 

In caeteris uero creationibus non ita dictum est, sed solummodo ut fiat hoc uel illud, uel terra siue aqua hoc uel illud producat. Cum autem homo commune nomen sit tam uiri quam feminae, cum sit utrumque animal rationale mortale, unde et in sequentibus cum dicitur quia CREAVIT DEUS HOMINEM, statim subinfertur: MASCULUM ET FEMINAM CREAVIT EOS; intelligimus uirum ad imaginem dei creatum, feminam uero ad similitudinem. De uiro quippe Apostolus ait:

 

     Vir quidem non debet uelare caput suum, quia imago et gloria dei      est

 

hoc est gloriosior et praeciosor eius /71/ similitudo. Distat autem inter imaginem et similitudinem; quod similitudo rei potest dici quod conuenientiam aliquam habet cum ipsa, unde simile illi dici queat. Imago uero expressa tantum similii tudo dicitur, sicut figurae hominum quae per singula membra perfectius eos representant.

 

Quia ergo uir dignior quam femina est et per hoc deo similior, imago eius dicitur; femina uero similitudo, cum ipsa etiam sicut uir per rationem et immortalitatem animae deum imitetur. Vir autem hoc insuper habet quo deo similior fiat, quod sicut omnia ex deo habent esse, ita ex uno uiro secundum traducem corporis tam femina ipsa quam totum genus humanum initium habet. Si quis autem diligentius ac perfectius hanc imaginem uel similitudinem dei ad quam homo factus dicitur, considerare uelit, iuxta ipsarum personarum distionctionem, uidebit hominem ipsum tam patris quam filii uel spiritus sancti ex sua conditione similitudinem maximam adeptum esse. Constat quippe deo patri, qui a seipso non ab alio esse habet iuxta hanc eius proprietatem, id quod ad potentiam pertinet diuinam specialiter ascribi, sicut et filio qui eius sapienta dicitur quod sapiente est; et spiritui sancto qui amborum amor uocatur et proprie caritas dicitur, id /72/ quod ad bonitatem diuinae gratiae spectat tamquam proprium tribuitur.

 

Homo itaque, ut dictum est, secundum animae dignitatem ad similitudinem singularem personarum factus est, cum per potentiam et sapientiam et amorem caeteris praelatus animantibus, deo similior factus sit. Eo quippe anima humana per proprie naturae potentiam caeteris omnibus ualidior est, quod sola immortalis et defectus ignara est condita. Sola quoque capax est rationis et sapientiae et diuini amoris particeps. Quae enim deum recognoscere per rationem nequeunt nequaquam eum diligere possunt. Et haec quidem tria tam uiro quam feminae communia sunt, unde utrique ad similitudinem dei facti memorantur, cum in sequentibus dicitur: IN DIE QUA CREAVIT DEUS HOMINEM, AD SIMILITUDINEM DEI FECIT ILLUM; MASCULUM ET FEMINAM CREAVIT EOS.

 

Cum itaque ambo, iuxta praedicta, similitudinem cum diuinis personis habeant, uir tamen quo maiorem cum eis similitudinem tenet; non solum ad similitudinem, uerum etiam ad imaginem creari dicitur. Ut enim ex patre caetere personae habent esse, ita in humana creatione femina ex uiro creata esse inde habuit, non uir ex femina. Per sapientiam quoque siue rationem uirum feminae praeminuisse /73/ supra docuimus, et in hoc eum sapientiorem constare quod a serpente seduci non potuit. A quo etiam deum magis diligi non dubitandum est, qui nequaquam eum sibi inuidere uel dolose quicquam dicere uel in mendacium prorumpere credere potuit, sicut mulier seducta fecit.

 

Ex his itaque liquet uirum illum primo conditum non solum similitudinem, uerum etiam imaginem diuinarum personarum ex ipsarum cooperatione in sua creatione accepisse, quod similior illis in istis conditus sit. Unde recte de uiro dictum est: AD IMAGINEM NOSTRAM, hoc est ad expressiorem similitudinem, et de femina subiunctum est tantum: AD SIMILITUDINEM.

 

ET PRAESIT PISCIBUS. Non quidem hominem homini praeponit deus, sed insensibilibus tantum uel irrationabilibus creaturis, ut eas scilicet in potestatem accipiat et eis dominetur quae ratione carent et sensu, sicut postmodum ait ibi: ET DOMINANIMI PISCIBUS MARIS etc. Potestas autem et dominium in his ideo collata homini dicuntur, quod iuxta eius arbitrium haec omnia disponerentur, et pro uoluntate sua eis penitus uteretur, quamdiu ipse uoluntati sui conditoris subiectus esset.

 

/74/ In quos tamen usu haec omnia tunc haberet, non facile est de singulis disserere, si semper in paradiso persisteret, tamquam ad manum habens omnia necessaria, et sufficientem sibi de fructibus arborum uel herbis esum concessum, praesertim cum nec ad eum pertingere uniuersa possent animantia. Ut enim de bestiis et auibus praetermittamus, quis CETE GRANDIA uel marinos pisces illuc posse praeuenire uel etiam uiuere arbitretur? Quale denique dominium super haec exercere posset quae nunquam uideret,nec etiam ubi essent sciret, nec fortassis si essent cognosceret? Quomodo insuper uniuersae, ut dicitur, terrae dominari uel praeesse posset, in uno paradisi loco semper conclusus, caeteris omnibus mundi partibus ignoratis tanquam nondum uisis? Aut quod postmodum ait: CRESCITE ET MULTIPLICAMINI ET REPLETE TERRAM, quomodo unquam eueniret, si in tantula parte mundi conclusi nondum exirent in diuersas mundi regiones?

 

Nulla itaque ratio habet totam hominum futuram multitudinem in illo paradisi loco semper conuersaturam esse si non peccassent, sed inde postmodum sicut et de arca per mundum dispergendos esse, nihil penale alicui reperturos, cum nulla maledictione pro peccato terra percuteretur a deo. Ideo tamen primos homines in paradiso locatos primum /75/ credimus, quo temperies illa loci quem a principio dominus plantauerat, fructibus plurimum habundaret, nondum his ita uel caeteris per mundum propagatis. Sed nec de ligno uitae disserendum est, ne ante maledictionem terrae per plantationem multiplicari posset in terris. Tunc utique uniuerse terrae homo praeesse et dominari posset, et multis usibus ei animantia caetera esse, fortassis postmodum et in esum ei concessa, sicut post diluuium a domino Noe concessum est. Possent et delectationem nonnullam homini afferre, secundum sensuum diuersitatem, cum ex cantu auditum mulcerent, uel ex pulchritudine formae uisum oblectarent, uel odoris suauitate olfactum reficerent; uel quibuscumque modis diuersae ipsorum naturae diligenter cognitae in amorem et laudem creatoris nos amplius excitarent, iuxta quod ad eum Psalmista dicit:

 

     Delectasti me domine, in factura tua, et in operibus manuum      tuarum exultabo.

 

Sunt fortassis quibus huiusmodi quaestiones friuolae esse nec rationabiliter moueri uidentur, cum quis uidelicet quaerit de aliquo nunquam eueniente et dicit: "Quid fieret si ita esset?" Quae namque, inquiunt, ratio est quaerere si ita esset quod nec fieri habet, sicut nec illud esse? Dicunt itaque deum, praescium futurorum, hoc homini /76/ concessisse, ut per rationem dominaretur caeteris animantibus, et ea constringere posset atque opprimere, quamuis corpore ualidiora; ut uidelicet ex concessa sibi ratione, tanto eum homo amplius diligeret, quanto amplius in hac se ab eo accepisse cognosceret.

 

Cum dicit: VOLATILIBUS CAELI, hoc est auibus, non ad differentiam aliquam uolitilium additum est caeli, sed ad demonstrandum per quam partem mundi uolare habeant, sicut etiam dictum est: PISCIBUS MARIS, uel sidera caeli dicere solemus, non ad aliquorum determinationem sed magis ad eorum exprimendam proprietatem ubi esse habeant. Caelum ergo hic tam aerium quam aethereum comprehendens, quicquid ab inferioribus aquis usque ad superiores inter est, hoc uocabulo nuncupat.

 

ET BESTIIS. Quod superius per bestias et iumenta distinxit, hic nomine bestiarum communiter comprehendit.

 

UNIVERSAEQUE TERRAE. Nota quod cum hic concedatur homini tam bestiis quae in terra sunt quam ipsi terrae praeesse, nequaquam tamen ita superius ei concessum est, tam piscibus maris quam ipsi mari, uel tam uolatilibus caeli quam ipsi caelo praeesse. Non enim ita mare uel caelum in nostra est potestat sicut terra, in qua manemus et aedificia nostra constituimus, /77/ et quam ad nostras utilitates excolendo paramus.

 

REPTILI QUOD MOUETUR IN TERRA. Hoc est in hac mundi parte inferiori, ad differentiam fortassis caelestium animalium, id est siderum que, sicut philosophis uisum est, animata sunt, et reptilia potius in suo motu quam gressibilia sunt dicenda, cum pedibus careant.

 

[GEN. 1:27] <ET CREAVIT DEUS HOMINEM AD IMAGINEM SUAM AD IMAGINEM DEI; CREAVIT ILLUM MASCULUM ET FEMINAM CREAVIT EOS.>

 

AD IMAGINEM SUAM. Virum uidelicet prius condidit talem ut eius esset imago sicut exposuimus. Recte postquam dictum est: Faciamus hominem ad imaginem nostram, subditur hic creauit deus hominem ad imaginem suam, hoc est dei, non alterius rei sicut statim etiam supponitur, ad imaginem dei creauit illum, ne uidelicet cum praemitteretur NOSTRAM non solum ad imaginem dei factus intelligeretur, uerum etiam ad aliquorum aliorum quibus loqui uideretur cum ait: FACIAMUS HOMINEM.

 

Et nota quod cum ait hic: AD IMAGINEM DEI CREAVIT ILLUM, et postmodum addit: MASCULUM ET FEMINAM CREAVIT EOS, nec repetit AD IMAGINEM DEI, cum dicit pluraliter EOS; sicut fecit cum dixit ILLUM, patenter innuit de solo uiro accipiendum esse quod ad imaginem dei creatus sit. Potest etiam uideri quod adiunctum est: AD IMAGINEM DEI CREAVIT ILLUM aliter debere intelligi quam quod dictum est: AD IMAGINEM SUAM. Filius quippe /78/ imago dei dicitur, qui ex solo patre est, cum spiritus sanctus a patre et filio esse dicatur. Vir itaque ad imaginem dei creatus est, quia in hoc praecipuam habet cum filio dei similitudinem; quod sicut ille ex solo est patre tamquam genitus, ita iste ex solo deo habet esse tamquam creatus, non de aliquo animali assumptus, sicut mulier de uiro sumpta est, et de costa eius formata.

 

MASCULUM ET FEMINAM, hoc est tales qui ad propagationem humani generis sufficerent. De qua propagatione postmodum ait: CRESCITE ET MULTIPLICAMINI. Cum dicit EOS, masculino genere pro uiro simul et femina, pro dignitare uirilis sexus factum est. Quod in tantum etiam usque hodie seruamus, ut 'uno uiro multis feminis aggregato', cum de ipsis loquimur, plurale aliquod adiectiuum de ipsis simul proferentes, masculino genere contenti sumus, ueluti si de ipsis dicamus quia sunt boni uel albi.

 

[GEN. 1:28] <BENEDIXITQUE ILLIS DEUS ET AIT CRESCITE ET MULTIPLICAMINI ET REPLETE TERRAM ET SUBICITE EAM ET DOMINAMINI PISCIBUS MARIS ET VOLATILIBUS CAELI ET UNIVERSIS ANIMANTIBUS QUAE MOVENTUR SUPER TERRAM.>

 

BENEDIXITQUE, hoc est de meliori statu ipsorum immortali et incorruptibili futurae uitae iam tunc disponebat. Hoc autem Propheta dixit, praeueniens futurum eorum lapsum, ne quis forte cum postmodum audieret eos expelli de paradiso terrestri, desperaret de caelesti.

 

/79/ CRESCITE ET MULTIPLICAMINI. Sicut superius animantibus aquaticis dixisse memoratur: CRESCITE ET MULTIPLICAMINI ET REPLETE AQUAS MARIS, ita hic hominibus creatis dicere narratur: CRESCITE ET MULTIPLICARE ET REPLETE TERRAM, ut haec quoque locutio sicut illa non prolatio sermonis, sed dispositio diuinae operationis subintelligatur, praesertim cum nondum lingue alicuius institutio facta esset, nondum impositis ab Adam nominibus, sicut postmodum fecisse refertur. Unde ista quoque dei locutio, sicut et supradictae, non tam de prolatione uerborum accipienda uidetur quam de dispositione diuina, cum uidelicet ita de ipsis facere deus apud se ordinaret ut crescerent et multiplicarentur, id est crementum multiplicationis acciperent commixtione masculi et feminae, quos iam supra distinxit tamquam ad hoc masculum et feminam creatos. Ex quo patenter insinuat quantum a creatione dei et institutione naturae illa sodomitarum abominabilis commixtio recedat, qua se ipsos tantum polluunt, nullum de prole fructum reportantes. Damnantur et ex hoc loco praecipue dampnatores nuptiarum, cum primis hominibus creatis ex auctoritate dominica coniugium statim sancitum sit.

 

ANIMANTIBUS QUAE MOVENTUR SUPER TERRAM. Quod adiungit, quae mouentur super terram, potest uideri /80/ additum esse ad exclusionem tam caelestium animalium, iuxta illam scilicet opinionem philosophorum qua sidera deos appellant, id est animalia rationalia, immortalia, impassibilia, quam aeriorum, id est daemonum.

 

[GEN. 1:29] <DIXITQUE DEUS: ECCE DEDI UOBIS OMNEM HERBAM ADFERENTEM SEMEN SUPER TERRAM, ET UNIVERSA LIGNA QUAE HABENT IN SEMET IPSIS SEMENTEM GENERIS SUI, UT SINT VOBIS IN ESCAM;

 

[GEN. 1:30] ET CUNCTIS ANIMANTIBUS TERRAE, OMNIQUE VOLUCRI CAELI ET UNIVERSIS QUAE MOVENTUR IN TERRA ET IN QUIBUS EST ANIMA VIVENS UT HABEANT AD VESCENDUM. ET FACTUM EST ITA.

 

[GEN. 1:31] VIDITQUE DEUS CUNCTA QUAE FECIT ET ERANT VALDE BONA. ET FACTUM EST VESPERE ET MANE DIES SEXTUS.>

 

ECCE DEDI. Ac si diceret 'in praesenti tempore siue loco', quia et post diluuium carnium quoque esum homini dominus indulsit. Sed cum nonnullas modo bestias uel aues uideamus quibus carnium esus necessarius sit, quomodo his quoque sicut homini solummodo herbae et arbores nunc in esum conceduntur, tamquam haec illis primum sufficerent, nec nisi post peccatum hominis carnibus indigerent, ut pena uidelicet hominis ex peccato proueniens in ea quoque redundaret, quibus homo praeesse et dominari habuit, ut alia scilicet animantia aliis in rapinam et esum traderentur? Et fortassis nulla sunt animantia de his quae hodie inter nos carnium indigent alimento, quibus in aliquibus mundi partibus sufficiens esus reperiri non possit in herbis uel arboribus. Et attende quantum sibi in omnibus hominem uelit obedire, cum nec eum comedere ut uiuat nisi per obedientiam uelit, nec sine permissione sua quicquam in quibuscumque necessariis attingere, nec ad sustentationem etiam uitae. Ex quo /81/ patenter innuit totam hominis uitam non nisi in obedientiam dei consistere, et ad hoc eum solummodo debere uiuere.

 

VOBIS ET CUNCTIS ANIMANTIBUS TERRAE. Aliam quidem uobis, alia illis, uel aliqua pariter uobis et illis. Non enim omnia pabula uel homini uel illis conuenire uidentur, quamuis ante peccatum nullum escu genus homini nouicum esset uel fortassis incongruum. Sed si hominibus omnia conuenire ponamus, nequaquam credibile est ut hoc de animantibus annuamus, ut eis quoque tam lignum uitae quam caetera omnia sint concessa, nisi forte quis uelit ea quoque sicut homines inde contra mortem et senium habere remedium. Quibus etiam lignum scientiae boni et mali nunquam legimus esse prohibitum, sicut postmodum hominibus dicitur interdictum. Non enim apparet quomodo de omnibus lignis haec concessio facta sit hominibus et caeteris animantibus, si arbor illa uetita nunquam fuerit hominibus uel illis concessa. Et nota quod illae quoque arbores quae infructuosae dicuntur, aliquod alimentum in foliis saltem uel floribus seu cortice nonnullis animantibus ministrare possunt.

 

Et attende quod cum de cibo etiam hominis sicut de cibo animalium prouidet, et omnibus pariter terrena /82/ concedit alimenta, patenter insinuat mortales quoque homines creatos fuisse, et eos in corporibus animalibus non spiritalibus factos esse, et ne morte dissoluerentur tunc quoque homini sicut nunc cibum necessarium esse. Unde nec iste animalis uitu status, in quo uidelicet homo conditus fuerat, laudem habere meruit, comparatione scilicet spiritalis illius uitae ad quam transferendus erat. Non enim de homine quoque creato sicut de caeteris animantibus dictum est, quia VIDIT DEUS QUOD ESSET BONUM, quia commendari non debuit in homine uita illa ad quam obtinendam nequaquam creatus erat, sed de illa transiturus ad longe meliorem. Communiter uero cum caeteris laudari potuit, quia comparatione aliorum hic etiam mortalis status hominis tamquam excellens et optimus commendandus fuit, cum tamen ad hoc quod futurus erat nequaquam in tantum dignus laude censebatur, ut per se optimus, id est ualde bonus diceretur.

 

ET FACTUM EST ITA. Hoc non ad creationem hominis tantum uel operationem sextae diei, sed ad totam praecedentium operum summam referendum uidetur. Quae uniuersa statim comprehendit, cum in eorum laudem prorumpens ait: CUNCTA QUAE FECERAT, tam de creatione scilicet caeli et terrae quam de luce, operum superaddita, et in creatione hominis consummata. Ad quem /83/ quidem tamquam finem, hoc est finalem caeterorum causam, omnia spectabant, cum propter hominem creata sint siue disposita: homo uero non propter illa, sed propter deum solum glorificandum. Cum ergo illa usque ad hominem per suas utilitates peruenerint, cursum suum quasi in meta quadam et stadii termino sibi praefixo consummabunt. Homo uero usque ad deum peruenire habet, et in eius uisione tamquam in sabbato uero quiescere.

 

Et nota quod non ait 'uidit quod essent cuncta ualde bona', sicut superius in diuersis operibus dictum est: VIDET QUOD ESSET BONUM, sed ita distinxit: VIDIT DEUS CUNCTA QUAE FECERAT, et postmodum nequaquam repetens VIDIT, subintulit: ET ERANT VALDE BONA. Non enim iuxta hoc, quod exposuimus, de singulis: VIDIT DEUS QUOD ESSET BONUM, hoc est uidere hoc nos et intelligere fecit ex manifesta eorum utilitate; potuit de omnibus dici quia uiderit cuncta bona propter operationem, saltem secundae diei de suspensione aquarum, quarum, ut diximus, utilitatem nondum probare ualemus. Quod ergo dictum est: VIDIT CUNCTA, ET ERANT VALDE BONA, tale est quod nihil in eis ab ipso perfecte cognitis corrigendum censuit, sed tantum omnia bona condidit, quantum bona condi oportuit, ut nihil scilicet in conditione sua plus /84/ boni accipere illa decuerit, iuxta illam quoque Platonis sententiam qua mundum ab omnipotente et non aemulo factum deo conuincit nequaquam meliorem fieri potuisse. Quod et Moyses considerans, asserit omnia ualde bona creata quanuis de omnibus rationem reddere nec ipsi etiam concessum esse credamus. Non tamen singula in se, sed omnia simul ualde bona dicit, quia, ut beatus quoque meminit Augustinus, bona sunt singula in se, sed cuncta simul ualde bona; quia quae in se considerata nihil aut parum ualde uidentur, in tota omnium summa ualde sunt necessaria. Unde dictum est:

 

     Magna opera domini exquisita in omnes uoluntates eius.

 

Mouet fortassis aliquos cum dicitur: VALDE BONA, quid de quibusdam animantibus uel plantis uenenatis dicamus, uel de aliis quibusdam quae omnino superflua censentur, uel de ipsis denique apostatis angelis qui ab ipso statim exordio suae creationis superbiendo mali facti sunt. Sed quia malitiam istam ex se postmodum habuerit, non in sua creatione acceperunt; nequaquam a deo facti sunt mali, sed a seipsis superbiendo corrupti. Quia ergo et illi spiritus facti sunt boni et absque peccato, sed non tales perstiterunt, nequaquam propter hoc negandum est opera dei bona fuisse, cum illos quoque spiritus /85/ bonos condiderit, in ipsa scilicet spiritalis substantiae natura, quam ipsi superbiae labae maculauerunt, non destruxerunt.

 

Opera itaque dei cuncta bona sunt, et omnis creatura bona est praedicanda, quia nihil peccati uel mali in ipsa suu creationis origine accipit, sed singulis tantum confert deus quantum conuenit, ut non solum bonae, uerum etiam optimae, id est ualde bonae, singule, ab ipso fiant creaturae: nec solum tunc cum primo crearentur, uerum etiam cotidie cum ex illis primordialibus causis nascendo procreantur uel multiplicantur. Etsi enim infans cum nascitur nondum bonus homo dicatur, quod ad mores pertinet bona tamen est creatura. Sic et pullus cum nascitur, quanuis nondum sit bonus equus et ad usitandum idoneus, bona tamen est creatura, et quantum ei conuenit in ipsa creatione a deo accepit, qui nihil sine ratione uel facit uel fieri permittit, etiam cum abortiui fetus producuntur uel uiciati nascuntur. De sarmentis uero plantarum quae superflua uidentur, et a nobis saepe resecari conuenit, sicut et capillos nostros uel ungues, seu de uenenatis quae diximus: illud fortassis ad solutionem sufficere uidetur, quod ait: ERANT UALDE BONA, tunc uidelicet ante peccatum hominis non nunc, etiam post peccatum in poenam nobis conuersa. /86/

 

Constat quippe si homo non peccasset, nec ex ueneno illi imminere periculum, nec ex aliqua re cruciatum, sed omnia illi animalia quantamcumque seua, quantumcumque crudelia, ei mansueta quasi domestica, fore per omnia illius dominio subiecta, quamdiu ille suo creatori qui haec ipsi subiecerat per obedientiam subiectus esset. Quod postquam ille neglexit, multa illi ex his periculosa facta sunt et usque ad mortem in eum praeualere permissa, ut ex his miser iam disceret quantum deliquerit non obediendo deo, qui nec tamdiu in potestatem habere mereretur, quamdiu ille summae potestati subiceretur, a qua acceperat ut his ipse dominaretur.

 

Quem ergo ratio retrahere debuit a peccato et quid cauendum esset praedocere, irrationabiles uel insensibiles quoque creaturae nunc ei periculosae factae patenter edocent, quantum deliquerit, tamquam quadam ui diuina sentientes iam se homini nullam subiectionem debere, postquam ille deo subiectus esse neglexerit, utpote quae nihil ei nisi propter deum deberent. Ex quo et patenter ipsa etiam quae ratione uel sensu carent nostram insipientiam erudiunt, ne aliquibus in his obediamus quae contra deum facere praesumunt, cum nihil cuiquam nisi propter deum debeamus et omnium quae agimus finem in deo constitui oporteat. /87/

 

Nemo itaque inobedientiae, est arguendus, nec etiam arguendus ubicumque offensa dei cauetur, quae sola quemlibet reum constituit. Iuret quislibet alicui quod ab eo ille requisierit et tamdiu iuramentum teneat, quamdiu non recognouerit se id quod iurauit exequendo deum esse offensurum, sicut et ex ipsis, ut diximus, quae ratione carent, iam edocti sumus, quae iam nostrum non curant dominium, tamquam intelligant nos respuisse diuinum. Quae dum nos perimunt uel cruciant, diuinum in hoc iudicium exercendo, ac debitam poenam inferendo, falso in eis opera dei quasi mala calumniamur, quia nobis in dolorem pro meritis nostris conuertuntur. Alioquin et poenam ipsam quae iusta est, et tam deum quam quemlibet iudicem iustum, cum reos punit et quod debet agit arguere possemus. Non sunt igitur opera dei ulla dicenda mala, quamuis nonnullis, ut iustum est, periculosa sint ac nociua, uel cum nonnumquam iustum perimendo, ab huius uitae angustiis liberant, uel alquibus afflictionibus purgant. Sed nec aliqua in creaturis superflua sunt dicenda, quamuis nos nonnunquam maxime grauent, quia pro diuersis usibus ea quae ad unum minime ualent, ad aliud commoda sunt, ut sarmenta praecisa quae fructui uitis nocerent si in ea remanerent, ad faciendum ignem uel ad alias necessitudines non inutila sunt. /88/ Denique quanto amplius uita haec periculosior uel magis poenalis habetur, tanto ardentius illa expetitur quae ab his omnibus immunis existit.

 

Quid autem proprie bonum ac per se, scilicet sine adiectione, uel quid malum siue indifferens dicatur, in secunda Collatione nostra quantum arbitror satis est definitum.

 

De creaturis autem nonnulla est quaestio, utrum uidelicet, ut quibusdam uidetur, quicquid est et creator non est creatura dicatur, an solae substantiae, non etiam earum accidentia dicendae sint creaturae, an res etiam aliquae sicut est sessio. Non enim cum aliquem sedere accidit, quandam rem tunc dicimus esse quae prius non fuerit, uel quandam rem perisse quae prius instante fuisset.

 

ET FACTUM EST VESPERE. Sicut in caeteris diebus tali fine opera eorum sic concludit, ut nihil supra intelligendum sit quod ad opera uniuscuiusque diei pertineat; ita et de hoc die intelligendum uidetur, ut nihil scilicet supra id quod dictum est ad operationem huius diei pertinere dicatur, sed statim primis parentibus creatis, totam operationem huius sextae diei consummatam esse. Unde quod in sequentibus additur de prohibitione ligni facta uel transgressione praecepti, et de eiectione paradisi /89/ uel impositione nominum quam Adam fecit, uel si qua sunt alia, non necesse est haec omnia nos profiteri sexta die hoc facta; praesertim cum incertum sit quanto temporis spacio illi parentes in paradiso perstiterint, ut haec scilicet omnia quae postea referuntur ibi facta fuisse, peragi possent ante ipsorum deiectionem. Quod enim multis annis uel diebus ante transgressionem in paradiso fuerint, tam auctoritas quam ratio habere uidetur, sicut postmodum loco suo ponere decreuimus.

 

Dies sextus. Quod in sex diebus opera sua deum consummasse Propheta retulerit non uacat a misterio, ut uidelicet perfectioni operum ipsa quoque numeri attestaretur perfectio. Hic quippe numerus qui senarius dicitur, inter eos numeros qui perfecti dicuntur, primus occurrit. Tres quippe numerorum species secundum computationem partium suarum distinguuntur, cum uidelicet alii perfecti, alii habundantes, alii dicantur diminuti.

 

Perfecti uero sunt quorum partium computatio summae totius adequatur. Verbi gratia: senarius mediam partem habet ternarium, tertiam binarium, sextam unitatem. Quibus quidem ad inuicem ita iunctis, ut dicas unus, duo, tres, solum perficit senarium. Habundantes uero numeri dicuntur quorum computatio /90/ partium ipsos excedens maiorem reddit numerum, ut duodenarius. Huius quippe, senarius media pars est, quaternarius tertia, ternarius quarta, binarius sexta, unitas duodecima. Quae omnes ad inuicem coniunctae sedecim faciunt, qui profecto numerus duodenario maior est. Diminuti uero sunt quorum partibus computatis et sibi coniunctis summa totius reddi non potest, ut est octonarius. Hic quippe numerus mediam partem habet quaternarium, quartam binarium, octauam unum. Quae simul iuncte, septenarium faciunt, quem octonario minorem esse constat.