LIBER TERTIUS

 

[3.1] Cum omnis controuersiae discussio aut in scripto aut in ratione uersetur et in eisdem terminetur, si huiusmodi est quae finem accipiat, primo nobis necessarium duximus ex scriptis praecellentium sapientum ad nostrae fidei firmamentum auctoritates conferre. Deinde ipsas etiam auctoritates ad nostrae perfectionem disputationis superest rationibus fulcire in his quidem in quibus non irrationabiliter uidentur oppugnari, ne forte illud comici poetae nobis improperetur:

 

Huic opus est patrono quem mihi paro defensorem.

 

Beatus quoque Augustinus capitulo primo libri De moribus ecclesiae contra Manichaeos auctoritatem rationi praemittendam censet, dicens:

 

Naturae quidem ordo ita se habet, ut cum aliquid dicimus, rationem praecedat auctoritas. Nam et infirma ratio uideri potest quae, cum reddita fuerit, auctoritatem postea per quam firmetur assumit.

 

[3.2] Restat itaque nunc nobis post auctoritatum fundamentum fulcimenta superinducere rationum, maxime ideo ne uerbositas inimicorum Christi nostrae insultet simplicitati. Qui cum aliquos idiotas aut minus eruditos Christianos inductionum suarum laqueis praepedierint, summae id sibi gloriae adscribunt.

 

[3.3] Multi namque iam clamant magni antichristi praecones per quos hostis humani generis fidem, 'omnium bonorum fundamentum', labefactare conatur. Talium ora quondam miraculis obstrusa sunt, cum illi uerbis, sancti uero patres dimicarent factis. Praeterierunt miracula, creuit malitia; fallacia membra sua aduersus ueritatem iam effrenis armat atque unum iam superest, ut qui non possumus factis, pugnemus uerbis, in ipsa confisi Veritate quae nos confortat dicens:

 

Ponite in cordibus uestris non praemeditari quemadmodum respondeatis: ego enim dabo uobis os et sapientiam, cui non poterunt resistere et contradicere omnes adgersarii uestri.

 

[3.4] Supra uniuersos autem inimicos Christi, tam haereticos quam Iudaeos siue gentiles, subtilius fidem sanctae Trinitatis perquirunt et acutius arguendo contendunt professores dialecticae seu importunitas sophistarum, quos

 

uerborum agmine atque sermonum inundatione beatos

 

esse P1ato irridendo iudicat. Hi argumentorum exercitio confisi, quid murmurent scimus, ubi facultas aperte garriendi non datur hi, inquam, non utentes arte sed abutentes. Neque enirn scientiam dialecticae aut cuiuslibet liberalis artis sed fallaciam sophisticae condemnamus, praesertim cum sanctorum quoque patrum iudicio haec ars maxime, ut supra meminimus, commendetur et caeteris praeferatur.

 

[3.5] Tenet itaque haec philosophia, acutissimi gladii instar quo tyrannus ad perniciem princeps utitur, ad defensionem ac pro intentione utentium, sicut plurimum prodesse ita et plurimum nocere potest. Scimus quidem a Peripateticis, quos nunc dialecticos appellamus, nonnullas et maximas haereses tam Stoicorum quam Epicureorum rectis rationibus esse repressas; sicut est illa de qua contra Stoicos disputant, et firmissimis adstruunt argumentis quod, licet Deus ab aeterna cuncta prouiderit atque ipsius prouidentia omnino falli non possit, non tamen ideo cuncta ex necessitate proueniunt, ut scilicet humani pereat libertas arbitrii. Alioquin, inquit princeps Peripateticorum Aristoteles in I Perihermeneias:

 

non oportebit consiliari neque negotiari.

 

De libero autem arbitrio conuenientius alibi disserendum nobis reseruamus.

 

[3.6] Sed neque ullam scientiam malam esse concedimus, etiam illam quae de malo est; quae iusto homini deesse non potest, non ut malum agat sed ut a malo praecognito sibi prouideat, quod nisi cognitum, teste Boethio, uitare non posset. Non est enim malum scire decipere uel adulterari sed ista committere, quia eius rei bona est cognitio cuius pessima est actio; et nemo peccat cognoscendo peccatum sed committendo. Si qua autem scientia mala esset, utique et malum esset quaedam cognoscere ac iam absolui a malitia Deus non posset, qui omnia nouit. In ipso enim solo omnium plenitudo est scientiarum cuius donum est omnis scientia. Scientia quippe est comprehensio ueritatis rerum quae sunt, atque is cuncta ueraciter discernit cui ea quoque quae non sunt quasi praesentia assistunt. Unde et enumeratis donis Spiritus eius, ipse spiritus scientiae esse dicitur. Sicut autem mali quoque scientia bona est, ad euitandum scilicet malum necessaria, ita potestatem etiam mali bonam esse constat et ad promerendum necessariam. Si enim peccare non possemus, nihil non peccando promereremur; et ei qui liberum non habet arbitrium, nullum ex his quae coactus agit, debetur praemium. At uero e contra, ut ait propheta,

 

qui potuit transgredi et non est transgressus, facere mala et non fecit: ideo stabilita sunt bona illius in Domino.

 

[3.7] Ex his itaque liquidum est nullam aut scientiam aut potestatem malam esse, quantumcumque mala sint exercitia ipsarum, cum et Deus omnem tribuat scientiam et omnem ordinet potestatem. Qui etiam de postestate iniquissimi Pilati aduersus se ait:

 

Non haberes in me potestatem nisi datum tibi esset desuper.

 

Scientias itaque approbamus sed fallaciis abutentium resistimus. Non enim, teste Tullio, mediocriter errant qui ex uitio hominis scientiam culpant.

 

[3.8] Sic enim cum de reprehensione argumentationum in Rhetorica doceret, ait inter caetera:

 

Non ad id quod instituitur accommodabitur aliqua pars argumentationis, si res ex hominis uitio uituperabitur, ut si quis doctrinam ex alicuius docti uitiis reprehendat.

 

[3.9] At sicut erroneam penitusque irrationabilem esse talium reprehensionem non ambigimus, ita et eorum impietatem maximam impietatem profitemur, qui donum Dei maximum, quod ex collatione scientiae susceperunt, improbitate sua culpari faciunt atque uilescere, et immeritam atque innocentem artem in suae culpae trahunt participationem. Quod quondam et de rhetorica contigisse in ipsa statim Tullius Rhetorica meminit, et nos quotidie modo de dialectica fieri non ignoramus. Quippe sicut illam malitiosorum oratorum sollertia omnibus fere bonis hominibus odiosam fecerat, propter incommoda scilicet ciuitatibus per eam frequenter illata, ita etiam fere omnibus religiosis contemptibilem reddidit dialecticam impudentium scholarium eius uita et garrulitas, sanctam Dei ciuitatem, quae est ecclesia, plurimum perturbantium. Qui dum intollerabili uerbositate gloriam sibi comparare nituntur, non sinit miseros animaduertere singularis eorum superbia, in quantam secum ignominiam ipsam de qua gloriantur artem deiiciant.

 

[3.10] Aduersus impudentiam quorum et Tullius in II Rhetoricae ad Herennium inuectus ait, de causa scilicet ambigui scripti disserens hoc modo:

 

Sunt qui arbitrentur ad hanc causam tractandam uehementer pertinere cognitionem amphibologiarum, eam quae a dialecticis profertur. Nos uero arbitramur non modo nullo adiumento esse sed potius maximo impedimento. Omnes enim illi amphibologias occupant, eas etiam quae parte ex altera sententiam nullam possunt interpretari. Itaque et alieni sermonis molesti interpellatores et scripti, tum odiosi, tum obscuri interpretes sunt, et dum caute et expedite loqui uolunt, infantissimi reperiuntur. Ita dum metuunt in dicendo ne quid ambiguum dicant, nomen suum pronuntiare non possunt. Verum horum pueriles opiniones rectissimis rationibus, cum uoles, refellemus. Inpraesentiarum hoc interdicere non alienum fuit, ut huius infantiae garrulam disciplinam contemneremus.

 

[3.11] Sed nec ipse maxirnus eorum praeceptor, Aristoteles, sophisticas ipsorum importunitates reticuit, dicens in I Perihermeneias:

 

Et quaecumque, inquit, caetera talium, determinamus contra argumentatorum sophisticas importunitates.

 

[3.12] His et illa saluberrima tam apostoli Pauli quam beati Ambrosii adhortatio consonat libro I De fide ad Gratianum imperatorem, sic continens:

 

Scriptum est: 'Cauete ne quis uos depraedetur per philosophiam et inanem seductionem, secundum traditionem hominum et secundum elementa huius mundi, et non secundum Christum'. Omnem enim uim uenenorum suorum in dialecticis disputationibus constituunt, quae philosophorum sententia definitur non adstruendi uim habere sed studium destruendi.  Sed non in dialectica placuit Deo saluum facere populum suum. Regnum enim Dei in simplicitate fidei est, non in contentione sermonis.

 

Quam etiam beati Ambrosii sententiam in eadem adhortatione Responsiones Adriani papae contra obiectiones quorumdam ad Carolum, capitulo XLIX, ita commemorant:

 

Omnem uim uenenorum suorum in dialectica disputantes ponunt haeretici, quae philosophorum sententia definitur non adstruendi uim habere sed studium destruendi etc.

 

[3.13] Item:

 

Aufer hinc argumenta ubi fides quaeritur. In ipsis gymnasiis suis iam dialectica taceat. Non quaero quid loquantur philosophi, requiro quid faciant. Soli in suis gymnasiis remanserunt. Vide quam fides argumentis praeponderet. Illi quotidie a suis consortibus deseruntur qui copiose disputant, isti quotidie crescunt qui simpliciter credunt.  Non creditur philosophis, creditur piscatoribus; non creditur dialecticis, creditur publicanis. Illi uoluptatibus et deliciis orbem ligarunt, isti ieiuniis et doloribus exuerunt. Plures itaque iam cepit illicere iniuria quam uoluptas.

 

Item de Arrianis:

 

Nonne ex philosophia omnem impietatis suae traxerunt colorem?

 

[3.14] Et Apostolus ad Corinthios:

 

Si quis, inquit, contentiosus uidetur esse, nos talem consuetudinem non habemus neque ecclesia Dei.

 

Et ad Timotheum I scribens epistolam, diligenter ad ultimum admonet, ut summo opere inusitata uerba quasi profana et falsae scientiae loquens deuitet per quos a fide quosdam iam excedisse asserit, dicens:

 

O Timothee, depositum custodi, deuitans profanas uocum nouitates et opponens falsi nominis scientiae, quam quidam promittentes, circa fidem exciderunt.

 

Idem ad eumdem in II:

 

Haec commoneo, testificans coram Deo, noli uerbis contendere: in nihil utile est nisi ad subuersionem audientium. Profana autem et uaniloquia deuita. Multum enim proficiunt ad impietatem, et sermo eorum ut cancer serpit.

 

Item:

 

Iuuenilia autem desideria fuge, sectare uero iustitiam, fidem, caritatem, pacem cum his qui inuocant Deum de corde puro. Stultas autem et sine disciplina quaestiones deuita, sciens quia generant lites. Seruum autem Domini non oportet litigare, sed mansuetum esse ad omnes, docibilem, patientem, cum modestia corripientem eos qui resistunt.

 

Unde et ab his quos obstinatos atque importunos uiderimus certatores declinare nos Veritas admonet, dicens:

 

Nolite sanctum dare canibus neque mittatis margaritas uestras ante porcos, ne forte conculcent eas pedibus suis, et conuersi dirumpant uos.

 

[3.15] De illis autem quos deuotos ad inquisitionem ueritatis percipiendae uiderimus, ut eis scilicet per rationes satisfacere studeamus, Petrus apostolus admonet dicens:

 

Dominum autem Christum sanctificate, parati semper ad satisfaciendlfm omni poscenti uos rationem, de ea quae in uobis est spe et fide.

 

Et coapostolus Paulus:

 

Sermo, inquit, uester in gratia conditus sit sale, ut sciatis quomodo oporteat uos unicuique respondere.

 

Aliud quippe est conferendo ueritatem inquirere, aliud disputando contendere ad ostentationem. Illud quippe deuotionis est studium ad aedificationem, hoc elationis impetus ad gloriationem. Ibi scientiam quam non habemus percipere nitimur, hic eam ostentare quam nos habere confidimus. Quo enim est excellentius scientia bonum, facilius ad elationem trahit, iuxta illud Apostoli:

 

Scientia inflat, caritas aedificat.

 

[3.16] Unde et magnus ilte apostata angelus qui pro maiori perspicacitate intelligendarum naturarum rerum caeteris a propheta praelatus est, et prae nimia scientiae illuminatione lucifero comparatus, dicente propheta:

 

Tu, Lucifer, qui mane oriebaris etc.

 

quanto maiori praeditum sapientia se conspexit tanto facilius altiusque intumuit et prostratus deterius ruit. Cuius, ni fallor, imaginem mter uniuersos philosophos dialectici sibi hoc tempore uindicant, quasi magis egregiam adepti philosophiam, quia magis uerbosam, hi, inquam, tam Deo infesti quam hominibus ingrati, sicut scriptum est:

 

Vir linguosus non dirigetur in terra etc.

 

Et Boethius:

 

Si arrogans est, inquit, odiosus est.

 

[3.17] Haec quidem, omnis peccati initium, angelum primum, ut diximus, statim a conditoris sui uisione, hoc est a uera beatitudine, expulit: quae sicut illum apostatare fecit, ita et multos ei adhuc per haeresim acquirit. Non enim ignorantia haereticum facit sed superbia, cum quis uidelicet, ex nouitate aliqua nomen sibi comparare desiderans aliquod inusitatum proferre gloriatur, quod aduersus omnes importune defendere nititur, ut superior omnibus uideatur, aut ne confutata sententia sua inferior caeteris habeatur.

 

[3.18] Unde Augustinus in libro De utilitate credendi, haereticum diligenter describens:

 

Haereticus, inquit, est, ut mea fert opinio, qui alicuius temporalis commodi et maxime gloriae principatusque sui gratia, falsas ac nouas opiniones uel gignit uel sequitur.

 

Idem in XVIII De ciuitate Dei:

 

Qui in ecclesia aliquid prauum sapiunt, si correpti contumaciter resistunt et sua pestifera dogmata emendare nolunt sed et defendere persistunt, haeretici fiunt.

 

[3.19] Unde Augustinus in epistola Ad Optatum ait:

 

Si de anima falsitatis assertio proferatur, et falsitas mendacem et falsitatis importuna defensio haereticum facit.

 

Idem, Super Genesim:

 

Non ob aliud sunt haeretici nisi quod, scripturas canonicas non recte intelligentes, suas falsas opiniones contra earum ueritatem peruicaciter asserunt.

 

[3.20] Ad quod tanto facilius professores dialecticae pertrahi solent, quanto se amplius rationibus armatos esse autumant, et tanto securiores liberius quidlibet aut defendere aut impugnare praesumunt; quorum tanta est arrogantia, ut nihil esse opinentur quod eorum ratiunculis comprehendi atque edisseri non queat, contemptisque uniuersis auctoritatibus, solis sibi credere gloriantur. Qui enim id solum recipiunt quod eis ratio sua persuadet, profecto sibi solis acquiescunt, quasi eos habeant oculos qui in nullis caligare nouerint. Aduersum quales illud Augustini dicitur super XXXIX psalmum:

 

Nonne superbus inueniris cum dicis: primo uideam et sic credam?

 

[3.21] Quibus, quod mirum est, ex scientia ignorantia generatur, ut contlarium uitium uirtus pariat. Scientiam quippesuperbia, superbiam caecitas comitatur, cum quis uidelicet donum maximum, quod a Deo recepit, sibi adscribit et non recognoscendo dantem amittit datum; et tanto postmodum deterior fit quanto melior ante factus factori gratias agere contempsit. Iustum quippe est ut cui plus committitur, plus ab eo exigatur. Talium uero iustam excaecationem et sensus et uitae reprobae ignominiam Apostolus conspiciens ait:

 

Qui cum cognouissent Deum, non sicut Deum glorificauerunt aut gratias egerunt, sed euanuerunt in cogitationibus suis, et obscuratum est insipiens cor eorum. Dicentes enim se esse sapientes, stulti facti sunt. Propter quod tradidit illos Deus in passiones ignominiae, etc.

 

[3.22] Et psalmista de huiusmodi contentiosis elatis qui se quasi magistros ac principes aliorum aestimant:

 

Effusa est, inquit, contemptio super principes, et errare fecit eos in inuio et non in uia.

 

Haereticus quippe, ut aiunt, 'electus' interpretatur, eo uidelicet quod nemo haereticus fiat nisi quem propriae elationis aestimatio caeteris praeferat, ut iam de communione aliorum uideri erubescat. Unde Isidorus, Etymologiarum libro VIII, capitulo III:

 

Haeresis, inquit, Graece ab 'electione' uocatur, quod scilicet unusquisque sibi eligat quod melius sibi esse uidetur

 

ac si diceret: non spiritum Dei sed suum sequentes.

 

[3.23] Omnem autem elatum sicut impatientem ita et contentiosum necesse est esse, cum quis ei quoquo modo resistere ceperit. Et haec quidem ea est contentio quae, ut supra meminimus, haereticos facit. Unde Gennadius, De orthodoxa fide ecclesiasticorum dogmatum, capitulo VII ita dicit:

 

Quolibet quis acquiescat modo non est haereticus nisi in contentione haereticus fiat.

 

Augustinus, De unico baptismo, libro IV:

 

Istum nondum haereticum dico nisi manifestata sibi doctrina Catholicae fidei resistere maluerit et illud quod tenebat elegerit.

 

[3.24] De talibus quidem electis psalmista commemorat dicens:

 

Et non communicabo cum electis eorum.

 

Quem Apostolus quoque sententiam prosecutus, scribens ad Titum ait:

 

Haereticum hominem post unam et secundam correptionem deuita sciens quia subuersus est qui eiusmodi est et deliquit, cum sit proprio iudicio condemnatus.

 

Quippe qui se ipsum magis ad contentionem praeparat quam ad disciplinam, et magis gloriam suam desiderat quam salutem, et se importune contendere apud se recognoscit, proprio eum iudicio ipsa eius conscientia accusat.

 

[3.25] Haec illi effrenes et indomiti certatores attendant qui singulari superbiae cornu erecti, in ipsum etiam conditorem irruentes, posuerunt in caelum os suum. A fallaciis quorum simplicitatem fidelium protegi precatur qui ait:

 

Salua me ex ore leonis, et a cornibus unicornium humilitatem meam.

 

[3.26] A quibus et summo opere Apostolus cauendum admonet, hoc est a fallaciis ipsorum prouidendum, dicens:

 

Cauete ne quis uos decipiat per philosophiam inanem secundum elementa mundi

 

ac si diceret: prouidete ab a argumentis eorum qui de singulari et incorporea diuinitatis natura ad similitudinem corporum ex elementis constantium ratiocinari praesumunt, non tam pro percipienda ueritate quam pro philosophiae suae ostentatione; ideoque ad eius notitiam minime assurgunt qui superbis resistit semper et humilibus dat gratiam.

 

[3.27] De talibus in Prouerbius scriptum est:

 

Abominatio Domini est omnis illusor et cum simplicibus sermocinatio eius. Illusores ipse deludet et mansuetis dabit gratiam.

 

Unde et Veritas ipsa:

 

Confiteor, inquit, tibi Pater caeli et terrae, quia abscondisti haec a sapientibus et prudentibus, et reuelasti ea paruulis.

 

[3.28] Et Apostolus:

 

Scriptum est, inquit, Perdam sapientiam sapientum et prudentiam prudentium reprobabo.

 

Item:

 

Nonne stultum fecit Deus sapientiam huius mundi? Nam quia in Dei sapientia non cognouit mundus per sapientiam Deum, placuit Deo per stultitiam praedicationis salllos facere credentes.

 

Et post aliqua:

 

Videte, inquit, uocationem uestram, fratres, quoniam non multi sapientes secundum carnem, non multi potentes, non multi nobiles, sed quae stulta sunt mundi elegit Deus ut confundat sapientes, et infirma mundi elegit ut confundat fortia, et ignobilia mundi et contemptabilia elegit et quae non sunt ut ea quae sunt destrueret, ut non glorietur omnis caro in conspectu eius, ut quemadmodum. scriptum est: 'Qui gloriatur, in Domino glorietur'.

 

[3.29] Unde et consilium de uia disciplinae per humilitatem arripienda in eadem adnectit epistola, dicens:

 

Nemo se seducat. Si quis uidetur inter uos sapiens esse in hoc saeculo, stultus fiat ut sit sapiens. Sapientia enim huius mundi stultitia est apud Deum. Scriptum est enim: Comprehendam sapientes in astutia eorum.

 

Et iterum:

 

Dominus nouit cogitationes hominum quia uanae sunt. Itaque nemo glorietur in hominibus.

 

Et post pauca cum omnia bona diuinae tribueret gratiae:

 

Quid habes, inquit quod non accepisti? Si autem accepisti, quid gloriaris quasi non acceperis?

 

Et alibi:

 

Noli altum sapere, sed lime.

 

[3.30] Qui etiam ea maxime quae ad notitiam Dei attinent nonnisi eo reuelante percipi posse, quem soli mundicordes conspicere ualent, ualida similitudine conuincit dicens:

 

Quis scit hominum quae sunt hominis, nisi spiritus hominls qui in ipso est?

 

Ita et quae Dei sunt nemo cognouit, nisi Spiritus Dei, praesertim cum nec minimum aliquid doceri quis ualeat, nisi eo nos interius illuminante, qui nisi mentem instruat interius frustra qui docet aerem uerberat exterius. Quid est enim quod cum alicuius doctoris uerba aequaliter ad aures diuersorum perferuntur, nec tamen aequaliter ab eis intelliguntur, nisi quod quibusdam praesto est interior magister, quibusdam minime, qui quos uult etiam sine sono docet?

 

[3.31] De huius quidem magistri sapientia ipse Sapientiae liber continet ita:

 

Sentite de Domino in bonitate et in simplicitate cordis quaerite illum, quoniam inuenitur ab his qui non tentant illum, apparet autem eis qui fidem habent in illum. Pers uersae enim cogitationes separant a Deo, quoniam in maliuolam animam non introibit sapientia nec habitabit in corpore subdito peccatis.

 

Et Apostolus:

 

Animalis, inquit, homo non percipit ea quae sunt spiritus Dei.

 

Et iuxta psalmistam:

 

Intellectus bonus omnibus facientibus eum

 

hoc est illis qui quod bene intelligunt, operatione implere satagunt, ut ex hoc aperte doceamur plus per intelligentiam apud Deum ex religione uitae quam ex ingenii subtilitate proficere. Alioquin Dominus plus sibi humanum ingenium quam sanctitatem uitae placere ostenderet. Quippe quod plus de Deo a nobis sentitur, plus a nobis diligitur; et cum profectu intelligentiae, caritatis accenditur flamma, licet hi qui simplices atque idiotae nobis uidentur et in Deo uehementer sint feruentes, nec tantum exprimere aut disserere queant quantum eis intelligentiae diuina inspiratio confert.

 

[3.32] Haec utinam et illi attenderent qui impudenter magisterii nomen in diuina Pagina sibi arrogant, cum uitam non emendent et cum carnaliter et spurce uiuant, specialem diuinorum aenigmatum intelligentiam sibi reuelatam et caelestia sibi arcana commissa esse mentiuntur, ac si se templum Spiritus Sancti apertissime iactent!

 

[3.33] Quarum saltem impudentiam falsorum Christianorum gentiles conterant philosophi, qui notitiam Dei non ratiocinando sed magis bene uiuendo acquirendam censebant et ad eam moribus potius quam uerbis nitendum esse. Unde Socrates ut iam praefati sumus, nolebat immundos terrenis cupiditatibus animos se in diuina conari -- quandoquidem ab eis causas rerum uidebat inquiri quas nonnisi in Dei uoluntate esse credebat -- et ideo purgandae bonis moribus uitae censebat instandum.

 

[3.34] Cuius et ipse non immemor Augustinus sententiae, libro I Super Genesim contra calumnias Manichaeorum, ipsam quoque alus explicauit uerbis hoc modo:

 

Qui dicit: quare fecit Deus caelum et terram? respondendum est illi: quia uoluit. Voluntas enim Dei causa est caeli et terrae, et ideo maior quam caelum et terra. Qui autem dicit: quare uoluit? maius aliquid quaerit quam est uoluntas Dei. Nihil autem maius inueniri potest. Ac si uoluntatem Dei nosse quisque desiderat, fiat amicus Dei, quia si uoluntatem hominis nosse uellet cuius amicus non esset, omnes eius impudentiam aut stultitiam deriderent. Non autem efficitur amicus Dei, nisi purgatissimis moribus et illo fine praecepti de quo dicit Apostolus: Finis autem praecepti est caritas de corde puro et conscientia bona et fide non ficta. Quam isti, si haberent, non essent haeretici.

 

[3.35] Quantum etiam in Deum reuerentiam Socrates habuerit ut ei uidelicet omnia nostra tribuerit atque adscripserit bona, maxime ea quae ad percipiendae ueritatis attinent discussionem, ipsemet profitetur. Cuius persona in Timaeo Platonis introducta, ut supra quoque meminimus, omnem intelligentiam et rationem in omni ueritate discutienda a Deo supplici obsecratione petendam censet, in tantum ut eos omnes pro furiosis et inexpiandis habeat qui in omnibus recte agendis diuinam non inuocent opem. In quo aperte se nihil ex se posse, sed ex diuinae beneficio gratiae protestatur.

 

[3.36] Audiant saltem philosophorum consilium hi qui se philosophos profitentur. Audiant magistros suos, qui contemnunt sanctos, ut si uidelicet Deum cupiunt intelligere, uelint ad intelligendum se bene uiuendo praeparare et uiam humilitatis arripere, qua sola ad celsitudinem illam intelligentiae acceditur, non quidem peruenitur, quamdiu scilicet in hac mortali carne uiuitur.

 

Corruptibile enim corpus aggrauat animam, et deprtmit terrena inhabitatio sensum multa cogitantem.

 

Unde et Dominus Aloysi quaerenti faciem eius uidere respondit:

 

Non uidebit me homo et uiuet.

 

Ipsa quippe uisio diuinitatis ipsa est a futura beatitudo, de qua dicit Apostolus:

 

Nunc uidemus per speculum in aenigmate, tunc autem facie ad faciem

 

et alibi:

 

In quem desiderant angeli prospicere.

 

Sed et cum dictum est:

 

Tollatur impius ne uideat gloriam Dei

 

tale est: ne uidendo fruatur, quia uidere frui est. Tanta est enim illius gloriae beatitudo ut nemo eam uidere queat qui simul non sentiat. Unde et psalmista:

 

Satiabor, inquit, cum apparuerit gloria tua.

 

Tunc quidem implebitur quod ipsa sapientia Dei promittit dicens:

 

Si quis diligit me, diligetur a Patre meo, et ego diligam eum et manifestabo ei me ipsum.

 

Nisi enim se ipse Deus manifestet, nec tunc natura nostra eum uidere sufficiet, nedum nunc mortales omni spurcitia peccatorum pleni ratiunculis suis comprehendere incomprehensibilem nitantur, qui nec se ipsos nec quantulaecumque naturam creaturae discutere ratione sufficiunt.

 

[3.37] Quod etiam maximus ille sapientum considerans in Ecclesiaste profitetur dicens:

 

Cunctae res difficiles. Non potest eas homo explicare sermone.

 

Idem in eodem:

 

Ego Ecclesiastes fui rex Israel in Ierusalem, et proposui in anirno meo quaerere et inuestigare sapienter de omnibus quae fiunt sub sole.

 

Item:

 

Et apposui cor meum ut scirem sapientiam et intelligerem distestionem quae uersatur in terra. Et intellexi quod omnium operum Dei nullam possit inuenire homo rationem eorum quae fiunt sub sole, et quanto plus laborauerit ad quaerendum tanto minus inueniet. Etiamsi dixerit sapiens se nosse, non poterit reperire. Omnia haec tentaui in corde meo, ut curiose intelligerem.

 

Et iterum:

 

Cuncta tentaui in sapientia. Dixi: sapiens efficiar, et ipsa longius recessit a me multo magis quam erat, et alta profunditas quis inueniet eam?

 

Ac si aperte magnus iste sapiens profiteatur se in omnibus rerum naturis inuestigandis et ratione discutiendis insufficientem atque imbecillem reperiri, qui prius ad haec se sufficere arbitrabatur et summa praeditus sapientia uidebatur.

 

[3.38] Consule etiam ipsam sapientiam et attende quid de hoc ipsa consulat, illam, inquam, quae a quodam summo sapiente singularis et maxima praedicatur, ut magis diuina quam humana uideatur, ubi scilicet in libro Sapientiae scriptum est, summo illo sapiente ita dicente:

 

Mihi dedit Deus dicere ex sententia et praesumere digna horum quae mihi dantur. Ipse enim dedit mihi horum quae sunt scientiam ueram, ut sciam dispositionem orbis terrarum et uirtutes elementorum, initium et consummationem et medietatem temporum, uicissitudinum permutationes et consummationes temporum, anni cursus et stellarum dispositiones, naturas animalium et iras bestiarum, uim uentorum et cogitationes hominum, digerentias uirgultorum et uirtutes radicum. Et quaecumque sunt abscondita et improuisa didici.

 

[3.39] Ecce quanta sit haec sapientia, et quam longe omnem humanum exsuperet sensum. Sed attende quid in sequentibus et ipsa dicat:

 

Cogitationes, inquit, mortalium timidae et incertae proutdentiae nostrae. Corpus enim quod corrumpitur aggrauat animam, et deprimit terrena inhabitatio sensum multa cogitantem, et difficile aestimabimus quae in terra sunt, et quae in prospectu sunt inueniemus cum labore.  Quae in caelus sunt autem quis inuestigabit?

 

Ille, inquam, maximus ac studiosissimus naturae indagator cui incomparabiles opes, cui pacem ac sospitatem continuam, is quoque, qui sapientiam ei largitus est, contulit ne qua forte necessitatis sollicitudo, ne qua periculorum instantia studium eius praepediret.

 

[3.40] De huius quidem sapientia ac studio liber III Regum sic continet:

 

Et praecedebat sapientia Salomonis sapientiam omnium orientalium et Aegyptiorum, et erat sapientior cunctis hominibus, et nominatus uniuersis gentibus per circuitum. Locutus est quoque tria milia parabolas et fuerunt carmina eius quinque milia. Et disputatsit super lignis, a cedro quae est in Libano usque ad hyssopum quae egreditur de pariete, et disseruit de iumentis et uolucribus et reptilibus et piscibus. Et ueniebant de cunctis populis ad audiendam sapientiam Salomonis, et ab uniuersis regionibus terrae.

 

De cuius etiam incomparabili diuitiarum affluentia inter caetera eodem subscriptum est libro:

 

Sed et omnia uasa de quibus potabat rex Salomon erant argentea, et uniuersa supellex domus saltus Libani de auro purissimo. Non erat argentum nec alicuius pretii putabatur in diebus Salomonis.

 

Item post pauca:

 

Fecitque ut tanta esset abundantia argenti in Ierusalem, quanta lapidum et cedrorum praebuit multitudinem, quasi sycomorum quae nascuntur in campestribus.

 

[3.41] Mirae quidem opes Salomonis, mira opera quae construxit, sed mirabilior sapientia qua, cum modico praeesset regno, tanta congregauit. Quam etiam per exorcismos quos inuenit, seu per quasdam naturae rerum uires occultas quas cognouit, daemonibus quoque ipsis certum est dominari, sicut in VIII Iudaicae antiquitatis Iosephus narrat et se ipsum id uisu probasse perhibet, abstracto uidelicet daemonio per nares cuiusdam quem uexabat, immisso anulo ipsius naribus cui suberat radix Salomonis.

 

[3.42] Cum itaque tantae excellentia sapientiae cunctas res adeo difficiles esse intelligat, ut explicari sermone nullatenus possint, quasi illud philosophicum ipse clamet: 'Latet omne uerum', perpende, quisquis es, quanta praesumptio sit de eo quod cuncta transcendit humana discutere ratione, nec aliter acquiescere uelle donec ea quae dicuntur aut ex sensu aut ex ratione humana sint manifesta. Quod est penitus fidem et spem tollere, cum utramque de non apparentiblls esse constet. Unde Ambrosius:

 

Si ratione conuincor, fidem abnuo

 

et Apostolus:

 

Fides, inquit, est substantia sperandarum rerum, argumentum non apparentium

 

et alibi:

 

Spes autem quae uidetur non est spes. Quod enim uidet quis, quomodo sperat?

 

Ex quo liquidum est tales omnium hominum miserrimos esse qui, tam fide quam spe destitutos, nec cum philosophis immortalitatem animae credent, nec Deum remuneratorem bonorum exspectabunt, toti sensuum experimentis dediti sicut pecora, et cum pecoribus suam ponentes sortem, quae cum carne penitus deficiunt atque hic omnino moriuntur.

 

[3.43] Ad haec quippe recipienda et credenda, nec sensuum experimentis nec humanis cogi rationibus poterunt, sed sola auctoritate sunt conducendi. Quod si ex auctoritate his acquiescunt, quibus tamen ratione satisfieri non potest, cur de Deo ista reprobant quae tot testimoniis tantorum comprobata sunt sapientum? Scimus omnes in his quae ratione discuti possunt non esse necessarium auctoritatis iudicium. Id quoque pro ratione satis esse debet, ut, qui cuncta longe transcendit per omnia, humanae discussionis atque intelligentiae uires excedat, et qui capi non potest loco, humano non comprehendatur animo.

 

[3.44] Quae etiam maior indignatio fidelibus habenda esset quam eum se habere Deum profiteri quem ratiuncula humana possit comprehendere aut mortalium lingua disserere? Hoc autem nec ipsos latuit philosophos, quorum maximus in Timaeo suo ait:

 

Opificem genitoremque uniuersitatis tam inuenire difficile est quam inuentum impossibile est profari digne.

 

Qui etiam, cum noun ex Deo natam esse assereret, id explicare non praesumpsit quod inexplicabili modo esse cognouit atque professus est, sed tantum de ineffabili illa generatione dixit quantum uoluntas diuina permisit. Qui etiam, teste Macrobio,

 

Quid sit Deus dicere non est ausus, hoc solum de eo sciens quod sciri qualis sit ab hominibus non possit

 

qui nec ab ipsis spiritibus caelestibus maiori sapientia praeditis plene cognoscitur.

 

[3.45] Unde Augustinus, libro Quaestionum ueteris et nouae legis:

 

Cherubim, inquit, et seraphim non comprehendunt penitus quid Deus sit, quia nemo nouit Patrem nisi Filius.

 

Hermes quoque, cum de Filio Dei supra loqueretur, adiunxit:

 

Cuius nomen non potest humano ore narrari.

 

Hinc est enim quod merito Deum appellabant ignotum, quasi qui a paucis uel summis sapientibus intelligeretur aut crederetur, nec in communem uulgi ueniret opinionem. Cui nec simulacrum, iuxta Macrobium, ausi sunt constituere. Quem iuxta etiam philosophos soli mundicordes et purgati animi conspicere possunt. De quo et Lucanus ait:

 

Incerti Iudaea Dei

 

hoc est absconditi atque ignoti. Cuius quidem ignoti dei aram magnus ille philosophus Dionysius Areopagita Paulo apostolo apud egregiam studus ciuitatem Athenas legitur ostendisse. Haec quidem, ni fallor, illa est ara misericordiae cui a supplicibus non immolabatur nisi illud Brachmanorum sacrificium, hoc est orationes uel lacrymae; cuius uidelicet arae et Statius in XII meminit, dicens:

 

Urbe fuit media nulli concessa potentum Ara Deum, mitis posuit clementia sedem.

 

[3.46] Quid ad hoc responsuri sunt professores dialecticae, si illud ratione conantur discutere quod praecipui doctores eorum perhibent explicari non posse? Irridebant doctores suos quia inspiratam sibi a Deo ueritatem non tacuerunt, quam tamen ipsimet edisseri non posse profitentur, et tanto id uenerabilius habuerunt quanto amplius ipsum omnem humanae intelligentiae exsuperat sensum. Non pudebat eos profiteri se multa audire uel etiam dicere et uera profiteri, quae non sufficerent disserere. Qui etiam adeo obscuritate aenigmatum gaudebant, sicut supra meminimus, ut in his quoque quae facile possent edisseri, litterae uelamen obducerent, ne scilicet nuda et aperta ueritas ex facilitate intelligentiae contemneretur.

 

[3.47] Unde et Macrobius in argumentum mysticarum locutionum philosophorum illud assumpsit quomodo Numenio philosopho irata per somnia apparuerint numina, ipsae Eleusinae deae in habitu meretricio uisae sint ei ante lupanar consistere, conquerentes ab ipso se adyto pudicitiae per eum ui fuisse abstractas, eo uidelicet quod de eis ille aperta sit interpretatus expositione, et non sicut alii de eis mystice et inuolute sic locutus. O utinam uel per somnium et isti qui se philosophos profitentur a praesumptione sua compescerentur, ut ueri et summi numinis incomprehensibilem maiestatem esse non negarent, nisi eam aperte discuti audirent!

 

[3.48] Sed fortasse inquiunt: quid eam ueritatem dici attinet ab aliquo, quam ipse se non ualet explicare ut intelligi possit? Multum equidem, respondeo. Cum enim auditur de Deo quod non intelligitur, excitat auditorem ad inquisitionem, quod non fieret nisi audiretur. Inquisitio uero facile intelligentiam parit, si deuotio adsit cui se Deus reuelare dignetur. Et saepe quod diuina inspiratione dicitur uel diuina operatione geritur, non ad opus eorum fit per quos agitur sed ad commodum aliorum extenditur, sicut de miraculis supra meminimus.

 

[3.49] Aliis itaque dicendi gratia data est, aliis intelligendi reseruatur, quousque opus sit secundum diuinae consilium prouidentiae; et aliquorum sincera deuotio, tum orationibus, tum bonis operibus id promeruerit. Interim autem, dum ratio latet, satisfaciat auctoritas, et ea notissima atque maxima de uigore auctoritatis, in ipso corpore artis a philosophis tradita, conseruetur:

 

Quod omnibus uel pluribus uel doctis uidetur hominibus, ei contradici non oportere.

 

[3.50] Credi itaque salubriter debet quod explicari non ualet, praesertim cum nec pro magno habendum sit quod humana infirmitas disserere sufficit, nec pro fide reputandum quod de manifestis recipimus, humana compulsi ratione. Nec apud Deum meritum habet, in quo non Deo creditur qui in sanctis loquitur, sed ratiunculis humanis quae frequenter falluntur et uix deprehendi possunt quando sint rationes. Unde Gregorius in Homilia XX Super euangelia:

 

Sciendum, inquit, nobis est quod diuina operatio, si ratione comprehenditur,' non est admirabilis, nec fides habet meritum, cui humana ratio praebet experimentum.

 

Ad hoc et illud Ambrosii occurrit consilium De fide ad Gratianum imperatorem scribentis his uerbis:

 

Mihi impossibile est generationis scire secretum. Supra potestates, supra angelos, supra cherubim, supra seraphim, supra omnem sensum est.  Scrutari non licet superna mysteria. Licet scire quod natus, non licet discutere quemadmodum.

 

Item idem:

 

Credere iussum est, non discutere permissum.

 

Ac rursus adiecit:

 

Mysterium Patris nec angeli potuerunt comprehendere.

 

[3.51] Hinc et beatus Augustinus, De fide symboli ad Laurentium papam scribens, inter caetera ait:

 

Propheta dicit: Nisi credideritis, non intelligetis.

 

Item in eodem:

 

Quomodo sane Deus Pater genuerit Filium nolo discutias, nec te curiosius inferas in profundi huius arcanum, ne forte, cum inaccessae lucis fulgorem pertinacius perscrutaris, exiguum ipsum quod mortalibus diuino munere concessum est perdas aspectum.

 

Unde et illa est comminatio sapientis siue consilium: Scrutator maiestatis opprimetur a gloria. Et Hieronymus, Super Ieremiam libro VI:

 

Quid sibi, inquit, in loco hoc uoluerit editio uulgata possim dicere et sensum aliquem reperire, nisi de uerbis Dei humano sensu argumentari esset sacrilegium.

 

Rursus, De baptismo paruulorum, Augustinus:

 

Ubi, inquit, de re obscurissima disputatur, non adiuuantibus diuinarum scripturarum certis clarisque documentis, cohibere se debet humana praesumptio, nihil faciens in alteram partem declinando.

 

[3.52] Ad extremum illud nobis opponendum arbitror ut dicere illi tales uelint, se non ideo fidem nostram reprobare quia probari uel disseri non ualet, sed magis quia defendi non potest, cum eam penitus manifestissimae rationes stare non permittant. A quibus id requirendum puto quid de magistris suis censeat, qui haec docuerunt nec falsa esse deprehenderunt? Scimus quidem a solo Boethio omnium argumentationum quibus nunc utimur traditum esse documentum, et omnium argumentorum uires ab ipso nos didicisse. Scimus et ipsum de fide sanctae Trinitatis diligenter ac philosophice iuxta decem praedicamentorum distinctionem disseruisse. Arguent magistrum ipsum rationum et dicent eum in rationibus oberrasse, quas tamen se ab eis gloriantur didicisse. Non animaduertit magister quod animaduertunt discipuli, quibus scilicet rationibus id quod adstruebat impugnari posset? Ignosco tam manifestae talium impudentiae, quantumlibet iam detrahant nobis, qui nec parcere nouerunt suis -- dummodo simplicitatem fidelium non perturbent, et eisdem laqueis sophismatum, quibus iam ipsi abstracti sunt, in suam alios foueam non trahant. Quod ne forte eueniat, unum superest aduersus hanc pestem a Domino petere medicamentum, ut eorum ipse machinamenta dissipet, qui crebro argumentorum suorum ariete uerum ipsius templum dissoluere conantur.

 

[3.53] Cum itaque talium importunitas corrixatorum neque sanctorum neque philosophorum auctoritate compesci possit, nisi humanis rationibus eis obsistatur qui humanis rationibus inuehuntur, decreuimus et nos stultis secundum stultitiam suam respondere et eorum impugnationes ex ipsis artibus quibus nos impugnant conquassare. Nam et diuino fretus auxilio paruulus Dauid immensum et tumidum Goliam proprio ipsius gladio iugulauit. Et nos eodem dialecticae gladio, quo illi animati simplicitatem nostram impugnare nituntur, in ipsos conuerso, robur eorum aciesque argumentorum suorum in Domino dissipemus, ut iam minus simplicitatem fidelium aggredi praesumant, cum de his confutati fuerint de quibus praecipue impossibile eis uidetur responderi, de diuersitate scilicet personarum in una et indiuidua penitus ac simplici diuina substantia et de generatione Verbi seu processione Spiritus.

 

[3.54] De quo quidem nos docere ueritatem non promittimus, quam neque nos neque aliquem mortalium scire constat, sed saltem aliquod uerisimile atque humanae rationi uicinum nec sacrae fidei contrarium proponere libet aduersus eos qui humanis rationibus fidem se impugnare gloriantur, nec nisi humanas curant rationes quas nouerunt multosque facile assentatores inueniunt, cum fere omnes animales sint homines ac paucissimi spiritales. Sufficit autem nobis quocumque modo summorum inimicorum nostrorum robur dissipare praesertim cum alio modo non possimus nisi has quas nouerunt rationes ex ipsorum artibus afferamus. Absit enim hoc ut credamus Deum, qui malis quoque ipsis bene utitur, non bene etiam omnes artes quae eius dona sunt ordinare, ut hae quoque eius maiestati deseruiant, quantumcumque male his abutantur peruersi!

 

[3.55] Unde et beatus Augustinus caeterique doctores ecclesiastici saeculares quoque artes atque ipsam praecipue dialecticam sacrae Scripturae admodum necessarias perhibent. Qui et alibi suo nos instruit exemplo nonnumquam ad rationes, cum de diuinis agitur, transmeare, ubi uidelicet cum illis conferimus qui sacras non admittunt auctoritates. Unde in libro De moribus ecclesiae contra Manichaeos capitulo II ait:

 

Unde igitur oriar, ab auctoritate an a ratione? Naturae quidem ordo ita se habet, ut cum aliquid dicimus rationem praecedat auctoritas.  Nam infirma uideri ratio potest quae, cum reddita fuerit, auctoritatem postea per quam firmetur assumit. Sed quoniam cum his nobis res est, qui omnia contra ordinem et sentiunt et loquuntur et gerunt, nihilque aliud maxime dicunt nisi rationem prius esse reddendam, morem illis geram, et quod fateor in disputando uitiosum esse suscipiam. Rationem igitur quaeramus quemadmodum sit hominibus uiuendum etc.

 

[3.56] His contra aduersarios praelibatis, ad propositum festinemus, illo prius a nobis commemorato atque constituto, ne si in tanta obscuritate ratio nostra calligauerit quae magis religione quam ingenio conspicitur, aut tot et tantis subtilissimis inquisitionibus paruitas nostra non suffecerit, aut etiam uicta succubuerit, ne ob id, inquam, culpare aut reprehendere fidem nostram praesumant, quae minus in se non ualet si quis in disserendo eam deficiat. Nemo etiam mihi praesumptioni imputet si quod agressus sum non perfecero, sed piae ignoscat uoluntati, quae apud Deum sufficit, si facultas desit.

 

[3.57] Quidquid itaque de hac altissima philosophia disseremus, umbram, non ueritatem esse profitemur, et quasi similitudinem quamdam, non rem. Quid uerum sit, nouerit Dominus; quid autem uerisimile ac maxime philosophicis consentaneum rationibus, quibus impetimur, dicturum me arbitror.

 

[3.58] In quo quidem si culpis meis exigentibus, a Catholica, quod absit! exorbitauero intelligentia uel locutione, ignoscat ille mihi qui ex intentione opera diiudicat, parato semper ad omnem satisfactionem de maledictis uel corrigendis uel delendis, cum quis me fidelium uel uirtute rationis uel auctoritate Scripturae correxerit. Scio namque quod scriptum est:

 

Corripiet me iustus in misericordia et increpabit me, oleum autem peccatoris non impinguet caput meum

 

et in Prouerbiis:

 

Via uitae increpatio disciplinae: qui autem odit increpationem, insipiens est

 

et iterum:

 

Qui custodit increpationes, astutior fiet, et qui increpationes odit morietur

 

et rursum:

 

Non amat pestilens eum qui se corripit, si autem corripuerit sapientem, intelliget disciplinam

 

item:

 

Viro, qui corripientem dura ceruice contemnit, repentinus superueniet interitus.

 

[3.59] Primum autem ponendum est totius nostrae disputationis thema et summa fidei breuiter concludenda, de unitate scilicet diuinae substantiae ac Trinitate personarum quae in Deo sunt, immo Deus unus sunt. Deinde obiectiones aduersus proposita, denique solutiones aduersus obiecta subiiciemus.

 

[3.60] Tenet itaque Christianae fidei religio, tenet incommutabiliter et credit salubriter, asserit constanter, profitetur ueraciter, unum Deum tres personas esse, Patrem et Filium et Spiritum Sanctum, unum, inquam, tantummodo Deum ac nullo modo plures deos, unum creatorem omnium tam uisibilium quam inuisibilium, unum principium, unum bonum, unum dispositorem omnium et Dominum, unum aeternum, unum omnipotentem; ac per omnia solam praedicat et credit singularitatem unitatis, excepto quod ad trium personarum attinet discretionem, id est Patris et Filii et Spirit us Sancti, in quibus uidelicet personis solummodo pluralitatem ac multitudinem seu diuersitatem profitetur, cum in caeteris omnibus, ut dictum est, unitatem conseruet. Tres quippe personas dicimus ab inuicem suis proprietatibus diuersas, Patrem et Filium et Spiritum Sanctum, sed non tres deos aut dominos. Et sic unitatem per omnia profitemur, excepta multitudine personarum, licet unaquaeque harum personarum non sit aliqua aliarum et unaquaeque in se ipsa sit Deus plenus aut Dominus, ita ut, iuxta beati Hieronymi assertionem, De fide scribentis ad Damasum papam, exceptis uocabulis quae proprietatem personarum indicant, quidquid de una persona dicitur, de tribus dignissime possit intelligi. Neque enim Pater est Filius aut Spiritus Sanctus, nec ipse Filius est Spiritus Sanctus. Sed et Pater Deus est et Filius Deus et Spiritus Deus, nec ideo tres dii sunt aut plures, sed unus solummodo Deus in tribus personis aeternaliter atque incommutabiliter consistit. Sic et unus creator et unus Dominus, et ita in caeteris. Nec refert ad ueritatis enuntiationem siue unum Deum dicamus de singulis tribus personis, siue de eis simul, cum aeque et unaquaeque ipsarum trium sit unus et idem Deus cum duabus alus, et tres simul, hoc est ipsa Trinitas sit unus Deus, unus Dominus, etc.

 

[3.61] Est itaque harum trium personarum una et eadem omnino substantia et indiuidua penitus et simplex essentia una prorsus potentia, una gloria, una maiestas, una ratio, una uoluntas, eadem operatio, non diuisa. Vnum atque idem per omnia ipsae sunt, excepto quod ad differentiam attinet proprietatum, per quas ipsae ita ab inuicem perpetuo diuersae consistunt, ut numquam unius personae proprietas in aliam transfundatur personam nec umquam ab altera communicetur persona. Alioquin non esset proprietas sed communitas.

 

[3.62] Proprium autem [est] Patris a se ipso tantum, non ab alio esse, et coaeternum sibi Filium aeternaliter gignere uel genuisse. Filii uero proprium est a solo Patre aeternaliter gigni seu genitum esse, non creatum, non factum, non procedentem esse, sed tantummodo genitum. At uero Spiritus Sancti proprium est a Patre simul et Filio procedere, non creatum esse, non factum, non genitum, sed procedentem tantum. Et haec quidem est trium personarum ab inuicem discretio iuxta proprietates singularum.

 

[3.63] Quaedam itaque sic de Deo dicuntur ut de una tantum trium personarum et non de pluribus earum dici possint, et rursus quaedam ita de pluribus personis dici possunt ut de eis tam diuisim quam coniunctim dicantur, hoc est de eis singulis et de eis simul, quaedam uero coniunctim tantum. Verbi gratia, 'Pater' et 'generans' siue 'ingenitus' de solo Patre dicuntur. Quamuis enim et Spiritus Sanctus, cum non sit genitus, sit ipse quoque non genitus, non tamen et ipsum consueuimus dicere ingenitum, sed solum Patrem, ut tale sit hoc loco dicere 'ingenitum' ac si eum dicamus esse 'non ab alio', sicut in priore libello praetaxati sumus.

 

[3.64] Est itaque hoc loco aliqua differentia dicere 'ingenitum' et dicere 'non genitum', sicut aliqua est differentia dicere 'iniustum' et dicere 'non iustum'. Quippe quod iniustum est, necesse est esse non iustum sed non e conuerso. Lapis namque est non iustus sicut et non rationalis, nec tamen iniustus dicitur aut irrationalis. Illa quippe infinita sunt siue abnegatiua nomina, haec priuatoria. Augustinus tamen, De Trinitate libro V, 'ingenitus' hoc nomen abnegatiue pro 'non genito' ponit, ubi uidelicewt capitulo VII de diuinis similiter disserit personis, his quidem uerbis:

 

Quod ergo dicitur 'ingenitus', hoc ostenditur quod non sit Filius. Sed 'genitus' et 'ingenitus' commode dicuntur; 'filius' autem Latine dicitur, sed 'infilius' ut dicatur non admittit loquendi consuetudo.  Nihil tamen intellectui demiturei dicatur 'non filius', quemadmodum etiam si dicatur 'non geritus' pro eo quod dicitur 'ingenitus', nihil aliud dicitur.

 

Item:

 

Non ergo iam dicemus 'ingenitum', quamuis dici Latine possit, sed pro eo dicamus 'non genitum', quod tantum ualet. Non ergo aliud dicimus quam 'non filium'.

 

Item:

 

'Ingenitus' porro quid est nisi 'non genitus'? Sicut enim 'genitus' non ad se ipsum dicitur sed quod ex Patre sit, ita cum dicitur 'ingenitus', non ad se ipsum dicitur sed quod ex genitore non sit ostenditur.

 

[3.65] Ex his itaque liquet Augustinum hoc loco 'ingenitum' large pro 'non genito' dicere, nisi forte diligens lector hoc ad hvpothesim per consensum potius deflectat quam ad ueritatis assertionem, ut, quemadmodum supra iam adstruximus, 'Pater' et 'generans' sicut 'ingenitus' tantum de solo Patre dici liceat, non etiam 'non genitus'; 'Verbum' autem, id est Filius, seu 'genitus' siue 'incarnatus' de solo Filio, et 'Spiritus Sanctus' seu 'procedens a Patre et Filio' de solo Spiritu Sancto. At uero Deus, Dominus, ceator, omnipotens, immensus, aeternus, principium, uita, lumen, et quaecumque ad diuinae naturae dignitatem attinent, non ad personarum significantiam, tam de singulis personis quam de eis simul dicenda sunt. 'Trinitas' uero de tribus tantummodo personis simul et coniunctim dicitur, non diuisim de una earum uel de duabus per se, sed de tribus tantum. Neque enim Pater est Trinitas, hoc est tres personae simul, sed una tantum. Deus autem ipse Trinitas est et Deus ipse est Pater, nec tamen ideo Pater est Trinitas. Sic nec Filius nec Spiritus Sanctus Trinitas dici potest, sed una tantum in Trinitate persona.

 

[3.66] Pater itaque et Filius et Spiritus Sanctus propria sunt nomina singularum personarum, et Trinitas trium simul proprium est nomen. Deus uero et Dominus et caetera supra posita communia sunt tam singulis personis quam toti Trinitati. Unum uero nomen est quod singulis personis et non eis simul commune est, hoc uidelicet nomen 'persona'. Quod in caeteris minime reperies. Non ergo mirum si et id solitarie hoc nomen possideat, ut ipsum solum ex communibus personarum nominibus pluraliter efferatur. Plures quippe personas dicimus quia tres personas praedicamus, sed non plures deos aut dominos, licet unaquaeque trium personarum in se ipsa Deus sit et Dominus, nec ullo modo una persona sit alia.

 

[3.67] Plures itaque personae dicuntur secundum diuersitatem proprietatum, quas superius singulis personis assignauimus. Plures autem deos aut dominos si diceremus, aut caetera nomina quae substantialiter magis de Deo dicuntur quam relatiue, hoc est ad se ipsum et non ad alium, sicut est 'magnus', 'bonus' et similia, pluraliter efferremus multitudinem diuersarum rerum et numerum substantiarum essentialiter diuersarum, quarum unaquaeque Deus et Dominus esset, et magna siue bona explicaremus.

 

[3.68] Unde Augustinus, De Trinitate, libro V, capitulo VIII:

 

Quapropter illud praecipue teneamus, quidquid a se dicitur diuina sublimitas substantialiter dici; quod autem 'ad aliquid', non substantialiter sed relatiue, tantamque uim esse eiusdem substantiae in Patre et Filio et Spiritu Sancto, ut quidquid de singulis ad se ipsos dicatur, non pluraliter in summa sed singulariter accipiatur.

 

Item:

 

Quidquid ergo ad se ipsum dicitur Deus, et de singulis personaliter dicitur et simul de ipsa Trinitate, non pluraliter sed singulariter dicitur. Quoniam quippe non est aliud Deo 'esse' et aliud 'magnum esse', sed hoc idem illi est 'esse' quod 'magnum esse', propterea sicut non dicimus tres essentias, sic non dicimus tres magnitudines.

 

[3.69] Una quippe tantum et eadem res est in singulis personis, una et indiuidua penitus substantia atque omnino simplex essentia, cui tres illae insunt proprietates secundum quas personarum consistit diuersitas, non aliqua in rerum numero multitudo, cum sit una tantum res singularis atque omnino indiuisibilis. Unde sanctam et indiuiduam dicimus Trinitatem, cum nulla in ea sit multitudo rerum sed sola diuersitas proprietatum. Constat itaque tres personas sibi per omnia coaequales sicut et coaeternas esse, quia nullam dignitatis differentiam habere possunt, quarum eadem est penitus essentia singularis et indiuidua.

 

[3.70] Constat ex hoc quoque nullam trium personarum ab alia substantialiter esse diuersam, uel etiam secundum numerum rerum esse discretam, sed tantummodo proprietate sua diuersam esse unam ab alia, non aut substantia dissimilem aut numero, ut Arrius putat. Unde est illud Ambrosii, De fide ad Gratianum, libro II:

 

Apostolus dicit imaginem Patris Christum esse. Arrius dicit esse dissimilem et uult ut Pater dissimilem genuerit sui, quasi impotens qui generare sibi similem non potuerit.

 

Item:

 

Imago docet non esse dissimilem.

 

[3.71] Non est itaque Pater aliud quam Filius uel Spiritus Sanctus, aut Filius quam Spiritus Sanctus, nec etiam in nume,ro diuersus. Non est, inquam, aliud in natura, cum unaquaeque trium personarum sit eadem penitus diuina substantia. Sed alius est in persona alter ab altero, id est in proprietate sua diuersus ab illo, cum hic non sit hic qui ille sed hoc ipsum quod ille; nec alter alterius proprietatem communicet, ut supra meminimus. Alioquin personas sibi permiscendo confunderemus.

 

[3.72] Sed nec Socrates cum sit a Platone numero diuersus hoc est ex discretione propriae essentiae ab ipso alius, ullo modo ideo ab ipso aliud dicitur, hoc est substantialiter differens, cum ambo sint eiusdem naturae secundum eiusdem speciei conuenientiam, in eo scllicet quod uterque ipsorum homo est; atque ideo nulla substantiali differentia disiuncti sunt, ut hic aliud sit quam ille ex diuersae speciei substantia, sed alius, ut dictum est, in persona, ex discretione scilicet propriae substantiae. Multo minus ergo aliqua trium personarum quae in Deo sunt dicenda est aliud ab alia, quarum unica est penitus substantia singularis, nullam partium aut formarum diuersitatem recipiens. Quippe quod partibus constat, ipsis partibus naturaliter posterius est ex quibus constituitur, et ad esse perducitur et suum esse contrahit.

 

[3.73] Nulli etiam fidelium dubium esse arbitror diuinam substantiam, sicut partium constitutione, ita etiam ab omni proprietatis informatione alienam, ut uidelicet in ea nihil esse possit quod non sit ipsa. Unde Augustinus in XI De ciuitate Dei disputans de simplicitate ac sinceritate diuinae substantiae ait:

 

Non propter hoc naturam istam boni simplicem dicimus quia est Pater in ea solus aut Filius solus aut Spiritus, aut sola est ista nominis Trinitas sine substantia personarum, sicut Sabelliani putauerunt; sed ideo simplex dicitur quia hoc est quod habet excepto quod relatiue quaeque persona ad alteram dicitur. Nam utique Pater habet Filium, nec tamen ipse est Filius, et Filius Patrem, nec tamen est Pater. In quo uero ad semetipsum dicitur, non ad alterum, hoc est quod habet; sicut ad semetipsum dicitur uiuus, habendo utique uitam, et eadem uita ipse est. Propter hoc utique natura haec dicitur simplex quod non sit aliud habens, aliud quod habet sicut in caeteris rebus. Neque enim uas habens liquorem liquor est nec corpus color, nec aer lux siue feruor, nec anima sapientia est. Hinc est quod etiam priuari possunt rebus quas habent, et in alios habitus uerti atque commutari.

 

Idem in VII Confessionum ad Deum loquens ait:

 

Nec cogeris inuitus ad aliquid, quia uoluntas tua non est maior quam potentia. Esset autem maior, si te ipso tu ipse maior esses.

 

Item:

 

Voluntas et potentia Dei Deus ipse est.

 

[3.74] Boethius quoque in libro De Trinitate, cum de summa illa unitate diuinitatis loqueretur in qua nec partium nec formarum potest esse diuersitas:

 

Quocirca, inquit, hoc uere unum in quo nullus numerus, nullum in eo aliud praeter id quod est. Neque enim subiectum ideri potest. Forma enim est, formae uero subiectae esse non possunt.

 

Formam itaque Boethius hoc loco dixit diuinam substantiam secundum hoc quod nullarum formarum sustentamentum est.

 

[3.75] Bene autem omnium theologorum auctoritas diuinam substantiam simplicem omnino esse adstruxerit, hoc est ab omni accidente, ab omni formae participatione immunem, ut nihil scilicet in Deo sit quod Deus non sit. Omne quippe quod naturaliter existit aut aeternum est, ut Deus, aut coepit, ab eo summo principio quod Deus est ducens exordium. A se quippe nihil est, praeter illud a quo sunt omnia.

 

[3.76] Unde Gennadius, De orthodoxa fide, capitulo XI:

 

Satis est, inquit, Christiano rerum creatarum causam nonnisi credere bonitatem creatoris nullamque esse naturam quae non aut ipse sit aut ab ipso.

 

'Naturam', ut arbitror, siue rem naturalem dicit quae ad humanae operationis efficaciam non attinet, nam peccatum et idolum nostra magis dicenda sunt opera quam naturae. Unde Apostolus:

 

Scimus, inquit, quoniam nihil est idolum in mundo

 

hoc est non est idolum de uniuersis creaturis Dei, neque ad res naturales et ad ipsa naturae opera pertinet quae de mundo esse dicuntur, sed ad nostram formationem. Unde et uilius hoc ipsum apparet quod dicitur idolum quam quod dicitur lignum, cum illud factitium sit, hoc naturale.

 

[3.77] Si itaque potentia Dei siue sapientia, aut etiam pars aliqua seu aliud aliquid in Deo sit quod Deus non sit, utique ab ipso incepit a quo sunt omnia. Quod si incepit aut potentia eius aut sapientia, profecto ipse qui aeternus est exstitit absque istis, ut uidelicet non semper aut potens fuerit aut sapiens, donec scilicet ipse impotens in se ipso potentiam creasset aut adhuc insipiens sapientiam sibi condidisset. Quae cum fecerit absque discretione sapientiae, quippe quam nondum habebat, utique nonnulla eius opera irrationabilia sunt.

 

[3.78] Si quis autem dicat qualitates in Deo sic esse ut nec Deus sint nec a Deo factae, sed in Deo aeternaliter permanentes atque ipsi diuinae substantiae, in qua sunt, coaeternas esse, quaerendum restat utrum ei substantialiter an accidentaliter insint. Si autem substantialiter, ut scilicet diuinam substantiam conficiant, profecto ipso Deo naturaliter priores uidentur cui esse conferunt, sicut rationalitas homine prior dicitur, quia eius scilicet constitutiua est forma atque in ipsa eius constitutione pars quaedam formalis est, cuius conuentu ad substantiam 'animalis' quasi ad materiam 'homo' ipse perficitur.

 

[3.79] Nec refert etiam ad constitutionem quae ex materia uenit et forma, siue sapientia quae inest Deo sit ei substantialis siue accidentalis, dummodo sit forma aliqua in Deo et res diuersa ab ipsa diuina substantia. Similiter enim 'homo albus' uel 'corpus album', ex homine uel corpore et albedine con stat ad similitudinem materiae et formae, sicut 'aerea statua' ex aere et compositione. Atque eadem ratione oportet concedi quod 'Deus sapiens' ex ipsa diuinitatis substantia et sapientia constitueretur, si uidelicet sapientia in Deo res alia esset a Deo, cuius conuentu ad substantiam ipsam Deus sapiens esset, duabus inuicem conuenientibus rebus: ac per hoc Deum sapientem quoddam esse totum ex materia et forma compositum, ipsamque materiam et formam ex quibus conficitur principium sui habere. Quis etiam dicere praesumat aliquid Deo per accidens posse inesse et ipsum quoque accidentibus esse subiectum, quod omnium tam philosophorum quam Catholicorum anathematizat auctoritas?

 

[3.80] Unde Augustinus, De Trinitate, libro V, capitulo VIII:

 

Accidens dici non solet, nisi quod aliqua mutatione eius rei cui accidit amitti potest. Nihil itaque accidens in Deo, quia nihil mutabile aut amissibile. Quamobrem nihil in eo secundum accidens dicitur, quia nihil ei accidit. Nec tamen omne quod dicitur secundum substantiam dicitur. Dicitur enim 'ad aliquid', sicut Pater ad Filium et Filius ad Patrem, quod non est accidens, quia et ille semper Pater et ille semper Filius. Quod si aliquando esse cepisset aut aliquando esse desineret Filius, secundum accidens diceretur. Si uero quod dicitur 'Pater' ad se ipsum diceretur, non ad Filium, secundum substantiam diceretur.

 

[3.81] Praeterea, philosophi accidentia determinant esse posterioris generis et aduentitiae naturae. Unde et Porphyrius proprium quoque ipsum, quod in natura speciei insitum esse uidetur, posterius specie naturaliter esse confirmat, eo scilicet quod substantiam speciei minime conficiat sicut substantiales, id est specificae differentiae. Ait enim:

 

Species ante subsistit quam proprium; proprium uero postea fit in specie. Oportet enim hominem esse ut sit risibile.

 

[3.82] Qui etiam cum accidens generaliter definiret dicens:

 

Accidens est quod adest et abest praeter subiecti corruptionem

 

patenter docuit omne accidens subiecto tam adesse quam abesse posse praeter corruptionem ipsius subiecti. At uero quomodo sapientiam Dei in ipso uel posterioris generis uel aduentitiae naturae dicemus esse, aut eam ei praeter corruptionem posse abesse, cum nullo penitus modo ei possit abesse? Omnino enim Deum necesse est esse sapientem, nec ullo modo aut non esse potest aut non esse sapiens aut aliquam suscipere corruptionem, ut ei aliquid accidere possit. Quippe cum definitur 'accidens quod adest et abest praeter subiecti corruptionem', patenter innuitur accidens non inesse nisi corruptibili rei, quae uidelicet possit non esse aut corrumpi, ut tale sit ac si ita dicatur: accidens est forma corruptibilis rei, sine qua illa res et esse et non esse potest praeter corruptionem, id est egressum a substantia, quam per illam formam incurrat. Tale quippe est quod ait 'praeter corruptionem subiecti', ac si apertius dicat quod earum corruptionem, quas pati potest subiectum, nullam per aduentum uel recessum huiusmodi formae incurrit. -- De quo alibi plenius nobis disserendum fuit.

 

[3.83] Non est itaque sapientia in Deo uel substantialis ei forma uel accidentalis, immo sapientia eius ipse Deus est. Idem de potentia eius sentiendum est et de caeteris quae ex nominum affinitate formae esse uidentur, in Deo quoque sicut in creaturis.

 

[3.84] His itaque rationibus patet diuinam substantiam omnino indiuiduam, omnino informem perseuerare, atque ideo eam recte perfectum bonum dici et nulla re alia indigens sed a se ipso habens, non aliunde quod habet accipiens. Creaturae autem quantumlibet bonae adiunctione egent alterius, ex qua quidem indigentia imperfectionem suam profitentur. Virtutes quippe, quae animam bonam faciunt, subiecto indigent quo sustententur, quia pietas esse non poterit, si non habeat fundamentum in quo sit. Ipsa autem anima, ut bona sit, uirtutum indiget ornamentis.

 

[3.85] De hac etiam informitate ac sinceritate seu simplicitate diuinae substantiae Boethius, in eo quem De Trinitate componere libro dicitur, ait:

 

Quod non est hoc atque hoc sed tantum est hoc, illud uere est id quod est et hoc fortissimum quod nullo nititur. Quocirca hoc est uere unum in quo nullus numerus, nullus in eo aliud praeter id quod est.

 

Qui etiam ibidem statim ipsam diuinam substantiam, in eo quod nullis accidentibus subiecta est, tamquam sustentamentum, sicut sunt caeterae substantiae, formam potius quam substantiam nominat, ut iam supra meminimus. Quam rursus in sequentibus substantiam 'quae sit ultra substantiam' esse profitetur, nec proprie secundum usitatam significationem substantiae dici substantiam, his uerbis:

 

Substantia in illo non est uere substantia sed ultra substantiam.

 

Item:

 

Cum dicimus, inquit, 'Deus', substantiam quidem significare uidemur sed eam quae sit ultra substantiam. Cum uero 'iustus', qualitatem quidem, sed non accidentem, sed eam quae sit substantia et ultra substantiam. Item cum dicimus 'magnus' uel 'maximus', quantitatem quidem significare uidemur, sed eam quae sit ipsa substantia talis qualem esse dicimus ultra substantiam.

 

[3.86] Sicut ergo Boethius Deum proprie dici substantiam negat, quae sit scilicet accidentium sustentamentum, ita et proprietates quae ipsi diuinae substantiae insint, accidentia siue formas substantiae dici non conuenit; sed tam 'accidens' hoc nomen quam 'forma' et nouem praedicamentorum nomina, quae in his duobus includuntur, proprie in rebus tantum creatis accipiuntur. Unde et Boethius in eodem cum ait:

 

Substantia in illo non est uere substantia sed ultra substantiam

 

adnectit statim:

 

Item qualitas et caetera quae euenire queunt

 

hoc est quae possunt accidere, ut scilicet accidentia dicantur, in ipso uere non sunt.

 

[3.87] Cum itaque diuina substantia singularis prorsus et unica sit, in qua tres personae consistunt, ita ut unaquaeque personarum sit eadem penitus substantia quae est et altera nec ulla sit partium aut formarum diuersitas illius simplicis boni, multo minus haec persona aliud ab illa dici potest quam Socrates a Platone, cum uidelicet trium personarum una sit singularis essentia, Socratis uero et Platonis non sit eadem essentialiter substantia, sed magis discretae eorum substantiae, ita quidem ut haec essentia Socratis non sit illa Platonis. At uero eadem essentia quae est Patris, eadem penitus est Filii, eadem etiam prorsus est Spiritus Sancti. Nec minus tamen Pater alius est, id est diuersus in persona a Filio siue a Spiritu Sancto, necnon et Filius a Spiritu Sancto, cum hic non sit ille, licet sit illud quod ille.

 

[3.88] Magna autem et subtilissima discretio hic adhibenda est, ut nec identitas singularis substantiae et indiuidua unitas essentiae impedimento sit diuersitati personarum, et cum Sabellio oberrantes unam tantum profiteamur personam sicut unum Deum, nec diuersitas personarum impedimento sit singularit ati subst antiae, et in foueam Arrii corruentes, tres asseramus deos sicut et tres personas, sed simul et unus omnino in singularitate substantiae sit Deus et trinus ipse sit in trium personatum discretione.

 

[3.89] Quo in loco prauissimae et diicillimae dialecticorum quaestiones occurrunt. Hi quippe ex unitate essentiae Trinitatem personarum impugnant ac rursus ex diuersitate personarum identitatem essentiae oppugnare laborant. -- Horum itaque obiectiones primum ponamus, postea dissoluamus.

 

[3.90] Aut enim, inquiunt, haec diuersitas personarum in solis uocabulis consistit, non in re, ut uidelicet uocabula tantum diuersa sint et nulla sit in Deo rei diuersitas, aut in re sola et non in uocabulis; aut simul et in re et in uocabulis. At uero si alterum horum auferri poterit, non remanebit utrumque. Quod si ad uocabula respiciamus, iam non est Trinitas personarum aeterna, cum ipsa impositio nominum ab hominibus facta sit.

 

[3.91] Praeterea, si ad numerum uocabulorum haec distinctio personarum sit accipienda, multo plures personas confiteri quam tres nos oportet, quia multa sunt et alia diuinae substantiae nomina, sicut hoc nomen 'Deus', uel 'Dominus', uel 'aeternus', uel 'immensus', uel 'creator', et alia infinita nomina.

 

[3.92] Sin autem haec diuersitas personarum magis accipienda sit in ipsa re quam in uocabulis, in Deo autem nihil est in re praeter singularem substantiam et indiuiduam et informem, quis dubitet Trinitatem accipi secundum substantiae unitatem, ut et trinus sit in substantia dicendus Deus?

 

[3.93] Aut si idem penitus in Deo substantia sit et personae, ut uidelicet nihil aliud substantia sit quam personae uel personae quam substantia, numquid si unus est Deus in substantia, unus est et in personis? aut si trinus est in personis, trinus et in substantia?

 

[3.94] Quomodo etiam tres personae sunt, ubi nullo modo tria sunt? Aut quomodo tria sunt, si multa non sunt? Aut quomodo multa esse possunt, si nulla sit rerum multitudo? At uero multitudo rerum esse non potest ex una tantum re, nisi uidelicet ex pluribus constet partibus. Partes autem nullae in ipso esse possunt, ut supra confirmauimus. Quomodo ergo Trinitas ibi est, ubi nulla est multitudo? Aut quomodo tres sunt, si multi non sunt?

 

[3.95] Praeterea, quomodo dicitis: 'Talis Pater qualis Filius uel Spiritus Sanctus', si nulla sit personarum similitudo quarum nulla est multitudo? Omne quippe simile in aliquo dissimile est, et nulla est nisi in discretis rebus similitudo. Unde nemo hunc hominem et hunc album similes dicit, de eodem homine agens, cum non sint ab inuicem essentialiter discreti.

 

[3.96] Amplius, cum unumquodque quod existit aut substantia sit aut forma in substantia subsistens, sicut est albedo uel pietas aut quaelibet res nouem praedicamentorum, quomodo possunt esse aliqua multa, nisi aut substantiae sint aut formae aut ex utrisque coniuncta?

 

[3.97] Aut et cum Deus substantia sit et hoc nomen 'deus' substantiae sit, non personae, hoc est propter naturam substantiae, non propter personam distinguendam inuentum, sicut est 'pater' et 'filius', quomodo melius dicitur Deus trinus quam substantia trina uel quam Pater trinus? Sicut enim una tantum substantia est et unus Pater, ita etiam unus tantum Deus, non plures.

 

[3.98] Trinus etiam Deus uel trina substantia quid aliud sonat quam tres dii uel tres substantiae? Quippe quid aliud est trina oratio quam tres orationes, uel bina percussio quam duae percussiones?

 

[3.99] Ad haec fortasse et illud in oppositionem ducitur quod Deum tripertitum Augustinus in Enchiridion capitulo XI, his uerbis dicit:

 

Satis est Christiano rerum creatarum causam nonnisi credere bonitatem creatoris qui est Deus unus, nullamque esse naturam quae non aut ipse sit aut ab ipso, eumque tripertitum, Patrem scilicet et Filium et Spiritum Sanctum'.

 

Quomodo enim, inquient, tripertitus est Deus, si partitus non est aut partes habeat? Aut quomodo partitus est, nisi primum integer fuerit ac postmodum diuisus? Sed hoc quis adeo infidelis est, ut non anathematizet?

 

[3.100] Quomodo etiam fieri potest ut tres personae ita ab inuicem sint discretae, ut haec non sit illa et unaquaeque ipsarum substantia sit et Deus, et non sint ideo plures substantiae uel dii? Quippe quid aliud est dicere plures substantiae quam dicere plura quorum unumquodque est substantia? Ipsum nempe plurale uocabulum nihil aliud est quam geminatio uel multiplicatio sui singularis, ut uidelicet plurale multa simul nominet quibus singillatim conuenit singulare.

 

[3.101] Qua etiam ratione melius dicuntur tres personae, quia unaquaeque ipsarum persona est, quam tres dii uel tres substantiae, cum unaquaeque ipsarum Deus sit siue substantia?

 

[3.102] Quod si ideo plures substantias uel plures deos dici negemus, quia, licet unaquaeque personarum substantia sit siue Deus, nulla est unius personae differentia ad aliam in eo quod substantia est uel Deus, profecto eadem ratione numquam dicendum est plures homines nec etiam plures personas, cum uidelicet hic homo non differat ab illo in eo quod homo est, aut haec persona ab illa in eo quod persona est.

 

[3.103] Quomodo etiam uere dicimus 'tres personae sunt' si multa entia non sunt, hoc est multae essentiae? Ipsum quippe participium ubique in numero suum uerbum sequitur, ut uidelicet de quo dicimus 'ambulat' dicamus 'est ambulans', et de quibus dicimus 'ambulant' dicamus 'sunt ambulantia'. Unde Aristoteles, in II Perihermeneias:

 

Nihil, inquit, differt dicere hominem ambulare et hominem ambulantem esse.

 

Ex quo apparet quod de quibuscumque dicimus 'sunt', dici oportet 'sunt entia', id est essentiae.

 

[3.104] Quomodo etiam hoc nomen 'Deus' singulare est et non: magis uniuersale, si plura sint personaliter discreta, hoc est numero differentia, de quibus singulis praedicetur, cum uidelicet et Pater sit Deus et Filius Deus et Spiritus Deus, nec iste sit ille?

 

[3.105] Quae etiam rerum differentia esse potest, ubi eadem est singularis et indiuidua penitus essentia? Omnis quippe differentia aut in rebus discretis accipitur, cum uidelicet haec essentia non est illa, aut in eadem re secundum uariationem eius uel aliquam mutationem per temporis successionem, ut si aliquis modo stet, modo sedeat. Discretio autem rerum nulla est ubi unica est et indiuidua essentia. Sed nec in Deo ulla potest esse uariatio, cum scriptum sit:

 

Apud quem non est transmutatio nec uicissitudinis obumbratio.

 

De quo etiam ille philosophus ait:

 

                                 Qui tempus ab aeuo Ire iubes stabilisque manens das cuncta moueri.

 

Cuius etiam uerum esse et incommutabile ipsemet Dominus aperit Moysi dicens:

 

Ego sum qui sum. Haec dices filiis Israel: Qui est misit me ad uos.

 

[3.106] Praeterea, cum Pater sit Deus, hoc est haec essentia diuina, et Deus sit Filius, numquid et Pater Filius est? Quomodo enim ex eo quod Pater est Deus et Deus est aeternus, melius ostenditur Pater esse aeternus quam ex eo quod Pater est Deus et Deus est Filius siue incarnatus, Pater etiam esse Filius siue incarnatus? Praesertim cum hoc nomen 'Deus' singulare esse constat, sicut hoc nomen 'Socrates', immo etiam magis singulare, hoc est indiuiduum uidetur, cum indiuiduam, hoc est omnino indiuisibilem ac prorsus simplicem unicamque substantiam significet.

 

[3.107] At uero cum hic sedens sit Socrates et Socrates sit albus, constat etiam hunc sedentem esse album, cum eadem prorsus essentia sit huius sedentis et huius albi; nec multa numero dicantur hic sedens et hic albus, cum eadem sit essentia huius et illius. Quae diuersis licet occupata sit formis, non tamen aut multae personae aut multa numero Socrates esse dicitur. Alioquin hoc nomen 'Socrates' uniuersale esset potius quam singulare, cum de differentibus numero diceretur. Multo autem minus multa numero in Deo sunt ubi nec ulla est formarum multitudo; et multo magis concedendum est in Deo quia hic qui Pater est, Filius est, quam in creaturis, in quibus est saltem formarum diuersitas atque ipsius substantiae instabilitas assiduaque uariatio.

 

[3.108] Quomodo ergo, si concedamus in creaturis propter identitatem essentiae quod hic sedens est hic albus, uel hic qui pater est filius est, non hoc magis in Deo recipiamus, ut is uidelicet qui Pater est, Filius sit, cum sit utriusque unica et indiuidua prorsus ac mera substantia, aut hic qui Pater est, sit incarnatus sicut et Filius, cum eadem substantia quae Pater est, carnem susceperit, sicut ea quae Filius est, cum eadem penitus substantia sit utriusque personae?

 

[3.109] Denique, cum nihil in Deo sit praeter unicam essentiam simplicis et indiuiduae omnino substantiae et Deus Deum generet, hoc est Pater Filium, numquid substantia substantiam generat? Et cum eadem sit penitus substantia quae generatur cum ea quae generat, numquid idem se ipsum generat? Quod autem eadem res se ipsam gignat, non solum omnium ratio, uerum etiam sanctorum patrum scripta detestantur, maxime in hac ipsa generatione diuina, de qua Augustinus in I De Trinitate ait:

 

Qui putat eius potentiae Deum ut se ipsum ipse genuerit, eo plus errat quod non solum Deus ita non est, sed nec spiritualis creatura nec corporalis. Nulla enim omnino res est quae se ipsam gignat.

 

[3.110] Constat quippe omne quod de Deo dicitur, de personis ipsis aut singillatim aut coniunctim dicendum esse, hoc est de una earum aut de pluribus simul. Si ergo Deus se ipsum genuerit, utique aut aliqua trium personarum se ipsam, aut plures earum se ipsas genuerunt. Quod si aliqua trium personarum se ipsam generet, uel Pater ipse gignit se, uel Filius ipse, uel Spiritus Sanctus. Quod si Pater se ipsum gignat, profecto ipse sui est filius, et ita confusae sunt personae, cum ille qui Pater est, sit Filius. Eadem quoque confusio est, hoc est permixtio personarum, si aliqua aliarum se ipsam gignat, hoc est sit pater sui.

 

[3.111] Praeterea, si Deus Deum generat, utique uel se ipsum uel alium Deum. Alius uero Deus ab alio non potest esse sed unus tantum Deus, nec, iuxta Augustinum et supra positam rationem, Deus se ipsum generare potest. Quippe si se ipsum Deus genuerit, utique ipse Deus sui pater est. Quod si ipse Deus pater est sui, profecto uel Deus Pater est pater sui, uel non Deus Pater est pater sui. At uero Deus Pater solius Filii et non sui ipsius Pater est. Non igitur Deus Pater est pater sui. At rursus, si falsum sit Deum Patrem esse patrem sui, utique falsum est Deum Patrem sui esse patrem sui. At uero quis ponat aliquid esse patrem sui et contradicere audeat ipsum patrem sui esse patrem sui?

 

[3.112] Qua etiam ratione, cum una tantum substantia sit trium personarum, ut sit uidelicet eadem penitus substantia Patris quae Filii sit et Spiritus Sancti, ipse Filius tantum ex substantia Patris dicitur esse et non ex substantia Spiritus Sancti uel sua?

 

[3.113] Aut cum similiter una eademque sit sapientia trium personarum quarum unaquaeque sapiens aeque est ut aliae, eademque caritas singularum, cur non aeque dicitur Filius sapientia Spiritus Sancti uel sui ipsius, sicut dicitur sapientia Patris? uel ipse Spiritus amor sui ipsius, sicut amor Patris uel Filii? Numquid enim uel Filius uel Spiritus Sanctus sapiens est et non per sapientiam sui? aut sapientia est et non est sua sapientia sed alia? aut diligens est et non est sua dilectio, sicut ipse est potentia sua, magnitudo sua, iustitia sua, pietas sua et uoluntas?

 

[3.114] Quomodo etiam potest esse ut Filius ew Patre sit genitus, uel ex Patre esse habeat tam Filius quam Spiritus Sanctus, non Pater ex illis, et non sit Pater prior illis?

 

[3.115] His et consimilibus obiectis respondere non differamus in ipso confisi de quo loquimur, in ipso securi pro quo dimicamus. Summa, ut arbitror, omnium quaestionum haec est, quomodo scilicet in tanta unitate indiuiduae ac penitus merae substantiae diuersitatem personarum consideremus, cum nullus differentiae modus a philosophis distinctus uideatur hic posse assignari secundum quem diuersitas personarum ualeat ostendi.

 

[3.116] Ad quod illud primum respondendum esse arbitror quod mirabile non debet uideri, si illa diuinitatis natura, sicut singularis est, ita singularem modum loquendi habeat. Aequum equidem est ut quod ab omnibus creaturis longe remotum est, longe diuerso genere loquendi efferatur, nec illa unica maiestas communi ac publica locutione coerceatur; nec quod omnino incomprehensibile est atque ineffabile ullis subiaceat regulis, cui sunt omnia subiecta, quod nec ab homine intelligi potest qui ad manifestandos intellectus suos uoces instituit. Hoc autem nec philosophorum latuit reuerentiam, qui quantum reueriti sint semper summum illud bonum uerbis etiam attingere quod omnino incomprehensibile atque ineffabile profitentur, ex supra positis liquidum est, cum summus philosophus 'nec quid sit dicere ausus sit, hoc solum de eo sciens quod sciri non possit ab homine'. Hoc enim docere recte sophiae incarnandae reseruandum erat, ut ipse per se ipsum sui notitiam afferret Deus, cum ad eius notitiam nulla assurgere creatura sufficiat. Ipse itaque solus quid ipse sit manifeste aperuit, cum gentili illi et Samaritanae mulieri ait:

 

Spiritus est Deus

 

hoc est diuinitas spiritualis substantia est non corporalis. At uero sicut in corporibus alia aliis subtiliora sunt, utpote aqua quam terra, et aer quam aqua, et ignis quam aer, ita longe et inexcogitabili modo omnium spirituum naturam ita propriae sinceritatis subtilitate diuinitas transcendit, ut in comparatione eius omnes alii spiritus quasi corpulenti seu corpora quaedam dicendi sint.

 

[3.117] Unde Gennadius, De orthodoxa fide:

 

Nihil, inquit, incorporeum et inuisibile in natura credendum est nisi solum Deum Patrem et Filium et Spiritum Sanctum, qui ex eo incorporeus creditur, quia ubique est et omnia implet atque constringit, et ideo inuisibilis omnibus creaturis, quia incorporeus est. Creatura omnis corporea, angeli et omnes caelestes uirtutes corporeae, licet non carne subsistant. Ex eo autem corporeas credimus intellectuales naturas quia localiter circumscribuntur, sicut et anima humana quae carne clauditur, et daemones qui per substantiam angelicae naturae sunt corporei.

 

[3.118] Ex his itaque liquidum est quantae subtilitatis sit diuina substantia, atque animae a natura corporum disiuncta et a uigore nostrorum sensuum penitus remota. De qua si quid forte etiam philosophi dicere animati sunt, ad similitudines et exempla se contulerunt, quasi praesumptionem suam uelantes, quae de ineffabili fari uiderentur, cuius gloriam in creaturis quoquo modo, non in ipsa, uestigabant atque per ipsas assignabant, sicut de Platone supra meminimus ad similitudinem solis cum de Deo loqui praesumeret recurrente.

 

[3.119] Quod autem illi quoque doctores nostri qui maxime intendunt logicae, illam summam maiestatem quam 'ignotum Deum' esse profitentur, omnino ausi non sint attingere aut in numero rerum comprehendere, ex ipsorum scriptis liquidum est. Cum enim omnem rem aut substantiae aut alicui aliorum generalissimorum subiiciant, utique et Deum, si inter res ipsum comprehenderent, aut substantiis aut quantitatibus aut caeterorum praedicamentorum rebus connumerarent, quod nihil omnino esse ex ipsis conuincitur. Omnes quippe res praeter substantias per se existere non possunt, nisi scilicet subiectis sustententur, ut albedo nulla ratione esse potest nisi in subiecto corpore, aut pietas nisi in anima, aut quaelibet res nouem praedicamentorum nisi subiectis substantiis insint. Substantiae uero in propria natura per se ipsas subsistere ac perseuerare possunt, omnibus et aliis rebus destructis. Unde et substantiae quasi 'subsistentiae' dictae sunt, et caeteris rebus quae eis assistunt, non per se subsistunt, naturaliter priores sunt. Unde liquidum est Deum, qui omnium rerum numero est unicum et singulare principium, nullo modo in eo rerum contineri quae substantiae non sunt. Sed nec substantiae secundum eos supponitur Deus, licet ipse maxime sit res per se existens, et uerum et incommutabile esse ipse solus a se habeat a quo sunt omnia. Propter quod Moysi dicit:

 

Haec dices filiis Israel: Qui est misit me ad uos.

 

[3.120] De cuius quidem ueritate ac simplicitate seu incommutabilitate substantiae Augustinus in libro V De Trinitate ait:

 

Sic intelligamus Deum, si possumus, quantum possumus, sine qualitate bonum, sine quantitate magnum, sine indigentia creatorem, sine situ praesentem, sine habitu omnia continentem, sine loco ubique totum, sine tempore sempiternum, sine ulla sui mutatione mutabilia facientem nihilque patientem. Quisquis Deum ita cogitat, etsi nondum potest omnimodo inuenire quid sit, pie tamen cauet, quantum potest, aliquid de illo sentire quod non sit. Est tamen sine dubitatione substantia, uel, si melius hoc appellatur, essentia, quam Graeci usiam uocant.

 

[3.121] Quod autem nec iuxta philosophos ipse Deus substantia sit dicendus, facile conuinci potest ex ipsis scriptis omnium dialecticam tractantium quam nunc Latinitas celebrat, Porphyrii scilicet, Aristotelis et Boethii. Ait quippe Porphyrius in Isagogis quas ad Categorias Aristotelis perscribit, ait, inquam:

 

Unamquamque substantiam una specie participare, pluribus uero accidentibus et separabilibus et inseparabilibus.

 

Aristoteles quoque in Categoriis proprie proprium substantiae assignans inquit:

 

Maxime autem proprium substantiae uidetur esse quod, cum sit unum et idem numero, contrariorum est susceptibile.

 

Item idem de eodem:

 

Quare proprium erit substantiae quod, cum unum et idem numero sit, susceptibile est contrariorum.

 

[3.122] Cum itaque Deo ista aptari omnino non possint, cuius substantia nec accidentibus uariari nec ullis omnino formis subiacere potest, liquet nec inter substantias eum philosophos recepisse, ea profecto ratione qua Plato 'inter nullam et aliquam substantiam' hylem collocauit, quam omnino adhuc 'informem' conceperit. Neque enim substantia non est Deus, si uere subsistentiae naturam et incommutabile esse in ipso attendamus. Nec rursus substantia est, si usitatam nominis substantiae appellationem sequamur, cum uidelicet accidentibus subiectus esse non possit. Unde et illo argumento non esse substantia Deus aperte ostenditur quo Boethius, quamuis Christianus opinionem secutus philosophorum, cum de philosophia tractaret, Themistium scilicet et Tullium in Topicis suis uestigans, probat in II ipsorum Topicorum albedinem non esse substantiam his uerbis:

 

Substantia est quod omnibus accidentibus possit esse subiectum; albedo autem nullis accidentibus subiecta est; albedo igitur substantia non est.

 

[3.123] Ipse quoque Augustinus hanc usitatam et propriam significationem substantiae aperte profitetur in VII De Trinitate libro, capitulis quarto et quinto, his quidem uerbis de Deo disputans:

 

Si hoc est Deo esse quod subsistere, ita non erunt dicere tres substantiae, ut non dicuntur tres essentiae, quemadmodum quia hoc est Deo esse quod sapere, sicut non tres essentias ita nec tres sapientias dicimus. Sic enim quia hoc illi est Deum esse quod est esse, tam tres essentias quam tres deos dici fas non est. Si autem aliud est Deo esse, aliud subsistere sicut aliud est Deo esse, aliud Patrem esse uel Dominum esse, (quod enim est, ad se dicitur; Patrem autem ad Filium et Dominus ad seruientem creaturam relatiue subsistit, sicut relatiue gignit et relatiue dominatur), ita iam substantia non erit substantia, quia relatiuum erit. Sicut enim ab eo quod est esse appellatur essentia, ita ab eo quod est subsistere substantiam dicimus. Absurdum est autem ut substantia relatiue dicatur. Omnis enim res ad se ipsam subsistit, quanto magis Deus? si tamen dignum est ut Deus dicatur subsistere. De his enim rebus recte intelligitur, in quibus subiectis sunt ea quae in aliquo subiecto esse dicuntur, sicut color in corpore.

 

Item:

 

Res ergo mutabiles neque simplices proprie dicuntur substantia.

 

Item:

 

Nefas est autem dicere ut subsistat et subsit Deus bonitati suae, atque illa bonitas non substantia sit uel potius essentia, neque ipse Deus sit bonitas sua, sed in illo sit tamquam in subiecto. Unde manifestum est Deum abusiue substantiam uocari, ut nomine usitatiore intelligatur essentia, quod uere ac proprie dicitur, ita ut fortasse Deum solum dici oporteat essentiam. Est enim uere solus, quia incommutabilis est idque suum nomen Moysi esse nuntiauit cum ait: Ego sum qui sum, et dices ad eos: Qui est misit me ad uos. Sed tamen siue essentia dicitur quod proprie dicitur, siue substantia quod abusiue, utrumque ad se dicitur, non relatiue. Unde hoc est Deo esse quod subsistere, et ideo si una essentia Trinitas, una etiam substantia.

 

[3.124] Ex his itaque liquidum est nec etiam iuxta Augustinum Deum proprie dici substantiam, sicut nec iuxta philosophos ullo modo, cum uidelicet aliquid in eo non sit ut in subiecto, hoc est ut accidens, sicut supra satis disseruimus. Cum igitur Deus nec iuxta Augustinum proprie dicatur substantia, nec ullo modo iuxta philosophos, qui tamen omnem rem aut substantiae aut alicui aliorum praedicamentorum applicant, patet profecto a tractatu Peripateticorum illam summam maiestatem omnino esse exclusam nec ullo modo regulas aut traditiones eorum ad illam summam atque ineffabilem celsitudinem conscendere, sed creaturarum naturis inquirendis eos esse contentos, secundum quod scriptum est: Qui de terra est, de terra loquitur -- quas nec adhuc comprehendere ac ratione discutere ad liquidum sufficiunt.

 

[3.125] Quod uero omnis hominum locutio ad creaturarum status maxime accommodata sit, ex ea praecipua parte orationis apparet sine qua, teste Prisciano, nulla constat orationis perfectio, ex ea scilicet quae dicitur 'uerbum'. Haec quippe dictio temporis designatiua est, quod incepit a mundo. Unde si huius partis significationem attendamus, oportet per eam cuiusque constructionis sensum infra ambitum temporis coerceri, hoc est ad eas res tantum inclinari quas temporaliter contingere, non aeternaliter subsistere uolumus demonstrare. Unde cum dicimus Deum priorem esse mundo siue exstitisse ante tempora, quis sensus in his uerbis uerus esse potest de praecessione Dei et successione istorum, si haec uerba ad hominum institutionem accipiamus secundum ipsam temporis significationem, ut uidelicet dicamus Deum secundum tempus priorem esse mundo uel exstitisse, hoc est in praeterito tempore fuisse antequam tempus aliquod esset?

 

[3.126] Oportet itaque, cum ad singularem diuinitatis naturam quascumque dictiones transferimus, eas inde quamdam singularem significationem seu etiam constructionem contrahere, atque per hoc quod omnia excedit, necessario propriam institutionem excedere. Constat quippe iuxta Boethium ac Platonem 'cognatos, de quibus loquuntur, rebus oportere [esse] sermones'. Quod recte Gregorius attendens in prologo Moralium ait:

 

Indignum uehementer existimo ut uerba caelestis oraculi restringam sub regulis Donati.

 

[3.127] Sed nec proprium et usitatum nomen Dei ad illam unicam diuinitatis maiestatem, quae excogitari non ualet necdum disseri, ipsi magni philosophi nouerunt accomodare, qui cum deum in arce nominant, quem animali rationali supponunt, de mundo et caelestibus corporibus illud, ut supra meminimus, accipiunt.

 

[3.128] Quid itaque mirum si, cum omnia ineffabiliter transcendat Deus, omnem quoque institutionis humanae sermonem excedat? Et cum eius excellentia omnem longe exsuperet intellectum, propter intellectus autem uoces institutae sint, quid mirum si effectus transcendit qui transcendit causas? Multo quippe facilius res excogitari quam edisseri ualet. Quid etiam mirum si in se ipso Deus philosophorum infringat regulas aut exempla quae in factis etiam suis frequenter quassat, cum uidelicet aliqua noua contra naturam facit siue supra naturam, hoc est supra hoc quod prima rerum institutio potest? Numquid enim illuminatione caeci nota illa philosophorum regula infringitur qua ab Aristotele dictum est:

 

Ab habitu quidem in priuationem fit mutatio, a priuatione uero in habitum impossibile est: neque enim caecus factus rursus uidet etc.?

 

[3.129] Numquid et Virginis partus omnino illi praeiudicat propositioni quae frequenter a philosophis in exemplum necessariae consequentiae seu argumentationis affertur:

 

Si peperit, cum uiro concubuit?

 

Ut hinc quoque appareat quod ait Apostolus:

 

Nonne stultam fecit Deus sapientiam huius mundi?

 

[3.130] Quod si, ut philosophos salues, ea quae per sophos salues, ea quae per miracula fiunt excipias aut in his uocabula propriam significationem non obseruare dicas, ut uidelicet improprie dicatur uisio quae per miraculum contingit, quanto magis in ipso auctore miraculorum idem concedi oportet?

 

[3.131] Responde tu mihi, acute dialectice seu uersipellis sophista, qui auctoritate Peripateticorum me arguere niteris de differentia scilicet personarum et earum proprietatibus quae in Deo sunt, quomodo ipsos quoque doctores tuos absoluis secundum traditiones quorum, ut iam ostendimus, nec Deum substantiam esse nec ipsum esse aliquid aliud cogeris confiteri?

 

[3.132] Quem tamen solum uere ac propne esse, qui uidelicet perpetuam eius et incommutabilem permanentiam tam ipse, ut dictum est, ad Moysen loquens innotuit quam ab ipso instructi ueni philosophi. Unde et beatus Iob inter caetera de eo commemorat:

 

Ipse enim solus est et nemo axertere potest cogitationes eius.

 

Attendite, fratres et uerbosi amici, quantum ab inuicem dissonent diuinae et humanae traditiones, spiritales et animales philosophi, sacrarum et saecularium scripturarum disciplinae. Ut enim supra docuimus, constat secundum uestrarum artium disciplinas quae omnium rerum naturas in decem praedicamenta distribuunt, Deum penitus nihil esse, quem tamen ipsius Dei ac discipulorum eius testimonio solum esse profiteri cogimur: Quod si ut uestras defendatis disciplinas, naturis, ut diximus, creaturarum differendis eas esse contentas annuatis nec de celsitudine diuinitatis eas praesumpsisse, et uos eis innitentes, minus nos infestare praesumite, cum talia fides uerba protulerit quorum intelligentia uestris incognita est disciplinis.

 

[3.133] Certum quippe est quoniam unaquaeque scientia atque cuiuslibet artis tractatus propriis utitur uerbis, et unaquaeque doctrina proprus locutionibus gaudet, et saepe eiusdem artis tractatores uerba uariare delectat, quia semper'in omnibus' teste Tullio, 'identitas mater est satietatis', hoc est fastidium generans. Quanto magis ergo illius singularis et summi boni tractatores singularia uerba habere oportuit, quibus id quod singulare est singulariter efferretur nec publicis et uulgaribus locutionibus illud ineffabile, illud incomprehensibile coerceretur. De quo si quid dicitur, aliqua similitudine de creaturis ad creatorem uocabula transferimus; quae quidem uocabula homines instituerunt ad creaturas designandas, quas intelligere potuerunt, cum uidelicet per illa uocabula suos intellectus manifestare uellent.

 

[3.134] Cum itaque homo uoces inuenerit ad suos intellectus manifestandos, Deum autem minime intelligere sufficiat, recte illud ineffabile bonum effari nomine non est ausus. Unde in Deo nullum propriam inuentionem uocabulum seruare uidetur, sed omnia quae de eo dicuntur, translationibus et parabolicis aenigmatibus inuoluta sunt et per similitudinem aliquam uestigantur ex parte aliqua inductam, ut aliquid de illa ineffabili maiestate suspicando potius quam intelligendo degustemus. Et quoniam minus plenarias similitudines inuenimus ad illud quod singulare est inducendas, minus de eo satisfacere possumus per similitudines.

 

[3.135] Quas tamen possumus aggrediemur, maxime ut pseudodialecticorum importunitatem refellamus, quorum disciplinas et nos paululum attigimus atque adeo in studiis eorum profecimus, ut, Domino adiuuante, ipsis in hac re per humanas rationes, quas solas desiderant, satisfacere nos posse confidamus. Habet enim humanas etiam rationes conditor ipse rationis, quibus animalium hominum ora obstruere possit qui nos per sapientem illum admonet dicens:

 

Responde stulto iuxta stultitiam suam, ne sibi sapiens esse uideatur.

 

De cuius etiam sapientia in ipso Sapientiae libro inter caeteras ipsius laudes dicitur:

 

Scit uersutias sermonum et dispositiones argumentorum.

 

[3.136] Illud autem primum remoueamus obstaculum, quod de differentia personarum unius et eiusdem penitus essentiae oppununt, cum hic differentiae modus tam philosophis quam caeteris omnibus uideatur ignotus.

 

[3.137] Quod autem Porphyrium nobis opponunt, qui de differentiis tractans modos differentiarum distinxit, sub quibus modus iste differentiae personarum quae in Deo sunt non cadit, nihil impedit. Ibi quippe solummodo differentias tractat quae in formis consistunt, quando uidelicet res discretae diuersis ab inuicem formis distant, uel eadem res per formas sibi inuicem succedentes permutatur. In Deo autem nullae formae sunt. Nec tamen ideo minus eum a creaturis differre dicimus, licet Porphyrius in tractatu 'differentiae' hanc differentiam non connumeret. Multos etiam alios differentiae modos praeter hos quos Porphyrius distinguit, fateri cogimur. Quos omnes ut plenius ac diligentius prosequamur, distinguendum est quot et quibus modis 'idem' accipiatur siue etiam 'diuersum', praesertim cum totius controuersiae summa ex identitate diuinae substantiae et diuersitate personarum pendeat, nec aliter ipsa queat terminari controuersia, nisi ostendamus hanc identitatem illi diuersitati non esse contrariam. Quod ut diligentius fiat, praemittendum est, ut diximus, quot modis dicatur 'idem' et quot modis 'diuersum'.

 

[3.138] Quinque autem modis ac pluribus fortassis utrumque per se etiam acceptum dici uidetur. 'Idem' namque siue unum aliquid cum aliquo dicitur secundum essentiam siue secundum numerum, idem proprietate, idem definitione, idem similitudine, idem pro incommutato. Totidem modis e contrario dicimus 'diuersum' ac fortassis pluribus.

 

[3.139] Idem aliquid cum aliquo essentialiter dicimus quorum eadem numero est essentia, ita scilicet ut hoc et illud sint eadem numero essentia, sicut eadem numero essentia est ensis et mucro, uel substantia et corpus siue animal siue homo siue etiam Socrates, et album idem numero quod durum. Verum est enim substantiam esse hoc corpus siue hoc animal, licet non omnem. Et haec quidem omnia, quae uidelicet eadem sunt essentialiter, eadem numero dicuntur, quia cum eadem sit utriusque essentia, non potest in eis numerus rerum multiplicari nec computatio ex ipsa rerum discretione protendi, ut uidelicet dicatur de eis unum, duo, et caetera, cum uidelicet numerus nonnisi in discretis consistat essentiis, hoc est in his quae ita penitus sunt diuersae, ut non solum hoc non sit illud, uerum nec alterum de altero sit, nec aliquid de isto sit de illo, hoc est ut nec alterum pars sit in quantitate alterius nec eamdem communicent partem.

 

[3.140] Idem uero proprietate aliquid cum aliquo dicitur quando hoc illius proprietate participat, ut album duri uei durum albi. Nam et album duritia participat quae est proprietas duri, quod est dicere durum esse album, uel e conuerso durum albi. Nonnulla autem essentialiter eadem sunt quae tamen proprietatibus suis distinguuntur, cum eorum scilicet proprietates ita penitus impermixtae maneant, ut proprietas alterius ab altero minime participetur, etiam si sit eadem numero penitus utriusque substantia. Verbi gratia, in hac imagine cerea idem est numero haec cera, hoc est materia ipsa et materiatum, nec tamen ibi materia ipsa et materiatum suas communicant proprietates, cum nec ipsa materia cereae imaginis sit materiata, hoc est ipsa cera sit facta ex cera, nec ipsum materiatum sit materia ibi, hoc est cerea imago sit materia cereae imaginis, cum uidelicet nihil sui ipsius pars aliquo modo sit constitutiua aut naturaliter prius. Itaque materia cereae imaginis et materiatum ex cera, cum sint eadem numero essentia, in suis proprietatibus tamen sunt impermixta. Ipsa quippe materia cereae imaginis et ipsum materiatum, utpote ipsa cera et ipsa imago cerea sunt eadem cera, haec scilicet cera; sed tamen ipsum materiatum ibi nequaquam est materia nec ipsa materia est materiata, licet ea res quae est materiata. Pertinet autem ad proprietatem materiae praecedere ipsum materiatum quod ex ipsa sit, ad proprietatem uero materiati subsequi ac posterius esse.

 

[3.141] Proprietas itaque materiae ipsa est prioritas secundum quam ex ea materialiter aliquid fieri habet. Materiati uero proprietas est ipsa e conuerso posterioritas. Proprietates itaque ipsae impermixtae sunt per praedicationem, licet ipsa propriata, ut ita dicam, permixtim de eodem praedicentur. Aliud quippe est praedicare formam, aliud formatum ipsum, hoc est rem ipsam formae subiectam. Si enim dicam 'imago cerea est prior cera', hoc est prioritatem habet respectu cerae, tunc ipsam copulo ac praedico formam, et falsum est quod dicitur. Si uero dicam 'imago cerea est prius cera', hoc est res aliqua prior cera, tunc ipsum copulo ac praedico formatum, ac uera est propositio, cum ipsa imago sit corpus quod est prius cera. Sic et Socrates non habet perpetuitatem, hoc est non est perpetuus, licet sit res perpetua sicuti hoc corpus. Ostenso itaque quae sint proprietatibus diuersa, clarum est e contrario quae sint eadem conuenientia proprietatum.

 

[3.142] Ex his autem, quae scilicet eadem essentialiter seu proprietate dicuntur, quaedam definitione quoque eadem sunt, sicut ensis et mucro, uel Marcus et Tullius, et quorumcumque eadem penitus est definitio, quoniam non solummodo ensis mucro est et mucro ensis, uerum etiam ex hoc quod ensis est, mucro est, et e conuerso, ut eadem penitus definitione sint terminanda, cum idem sit expressum et proprium esse huius quod illius. Hoc autem modo Boethius 'idem' accipit in I Topicorum ubi ait quaestionem de definitione esse de eodem, ueluti cum quaeritur 'Utrum idem sit utile quod honestum', eo, inquit, quod

 

quarum rerum eadem est definitio, ipsae res eaedem sunt, et quarum rerum definitio est diuersa, ipsae res sunt diuersae.

 

[3.143] Definitionem autem hoc loco accipimus, quae ex integro uim et proprietatem definiti exprimit et sententiam nominis nullo modo excedit nec ab eo exceditur, ut si quis definiens corpus dicat ipsum esse substantiam corpoream, non substantiam coloratam. Quamuis enim haec definitio 'substantia coloratasomnibus et solis corporibus conueniat sicut illa, non tamen uim et sententiam huius nominis quod est 'corpus' aperit sicut facit illa, quia hoc nomen 'corpus' colorem non determinat, quod est accidens corpori, sicut determinat corporeitatem, quae est ei substantialis. Nec ita haec definitio ostendit id quod proprietas corporis exigit, ex eo scilicet quod corpus est. sicut illa facit. Tale est ergo dicere quod ensis et mucro idem sunt definitione, ac si diceretur eadem essentia ita esse ensis et mucro quod, ex eo quod ensis est, hoc tantum exigit ut mucro sit, et e conuerso, ut uidelicet non solum eadem essentia sit ensis et mucro, uerum et idem sit penitus esse ensem quod esse mucronem. Eadem itaque definitione dicuntur quae ita adiuncta sunt non ut solummodo hoc sit illud, uerum etiam, ex eo quod est hoc, exigat tantum ut sit illud, et e conuerso. Et hoc quidem modo non possunt dici idem substantia et corpus, uel album et durum, licet sint idem essentialiter. Omnia ergo quae eadem sunt definitione, eadem sunt essentialiter, sed non conuertuntur.

 

[3.144] Et secundum has quidem tantum duas significationes supra positas relatiue supponi solet hoc pronomen quod est 'idem', hoc est aut secundum identitatem numeri, aut secundum identitatem definitionis. Cum enim dicimus

 

Mulier damnauit mundum et eadem saluauit

 

duo sunt sensus, unus quidem falsus, si ad identitatem numeri fiat relatio, ut uidelicet eadem personaliter ac numero mulier intelligatur et damnasse et saluasse; alius sensus uerus, si ad identitatem definitionis supponatur idem, ut uidelicet tantummodo significet quantum nomen mulieris simpliciter, ita repetitum: 'mulier damnauit' et 'mulier saluauit', quod quidem uerum est propter Euam et Mariam.

 

[3.145] Idem uero similitudine dicuntur quaelibet discreta essentialiter, quae in aliquo inuicem similia sunt, ut species idem sunt genere uel indiuidua idem sunt specie siue unum, uel quaelibet in aliquo conuenientia eadem dicuntur, hoc est similia. Unde Porphyrius:

 

Participatione, inquit, speciei plures homines unus; unus autem et communis particularibus plures.

 

[3.146] Dicimus etiam idem pro incommutato ut semper idem Deus est, hoc est numquam in aliquo alteratus uel permutatus, quia nihil umquam natura diuinitatis in se habet quo aliquando careat, uel caret quod habeat efficaciae ualitudinem sicut easdem quae idem ualent.

 

[3.147] 'Idem' itaque siue 'unum' quinque supra dictis modis dicitur, licet saepe eadem res sub pluribus ex istis modis cadat, ut uidelicet tam hoc quam illo modo possit dici eadem cum aliquo. Totidem etiam modis dicimus 'diuersus' siue 'differens', cum uidelicet modo diuersa dicantur essentialiter, id est numero, modo, proprietate uel definitione uel similitudine uel mutatione.

 

[3.148] Dicimus autem ea ab inuicem essentialiter diuersa quaecumque ita ab inuicem dissident, ut hoc non sit illud, ut Socrates non est Plato nec manus Socratis Socrates. Sic etiam quaelibet disparata diuersa essentialiter dicimus, cum uidelicet essentia unius non sit essentia alterius, quamuis tamen sit de essentia alterius, ut manus de homine uel paries de domo. Sicut ergo Socrates aliud est essentialiter quam Plato, ita manus Socratis quam Socrates, et quaelibet pars quam suum totum. Secundum quam quidem acceptationem dicimus rem aliam simplicem, aliam compositam, cum uidelicet id quod simplex est, non sit ipsum compositum, licet sit de ipso composito. Omnia ergo essentialiter diuersa dicimus quae ita ab inuicem sunt remota ut hoc non sit illud.

 

[3.149] Hanc uero differentiam ipse quoque Porphyrius in communitatibus aperte insinuat, ubi uidelicet ostendit generalissimum et specialissimum in eo differre quod neque geneneralissimum fiet umquam specialissimum, neque specialissimum generalissimum. Horum autem quae essentialiter diuersa sunt, quaedam numero quoque diuersa sunt, quaedam minime.

 

[3.15O] Diuersa quippe numero dicimus quae adeo tota essentiae suae quantitate ab inuicem discreta sunt ut non solum hoc non sit illud, uerum neutrum alterius pars sit, uel eamdem cum eo communicet partem. Haec itaque sola et omnia numero sunt differentia quae tota quantitate suae essentiae discreta sunt, siue solo numero ab inuicem distent, ut Socrates et Plato, siue etiam specie, ut hic homo et ille equus, seu genere quoque, ut hic homo et haec albedo, seu quacumque forma ab inuicem differant, siue illa forma sit communis differentia, hoc est separabile accidens sicut est sessio, siue sit propria differentia, hoc est inseparabile accidens ut nasi curuitas, siue magis propria differentia, id est substantialis sicut est rationalitas, quae scilicet substantialis differentia non solum facit alterum, id est quoquo modo diuersum, uerum etiam aliud, hoc est substantialiter atque specie diuersum. Et haec sola proprie dicuntur plura siue multa, eo quod plura et multa proprie ad numerum pertinent et secundum numerum accipiuntur.

 

[3.151] Sunt itaque quaedam essentialiter diuersa quae non sunt numero differentia, utpote domus et paries et quodlibet integrum totum cum propria parte sua. Utroque autem praedicto diuersitatis modo ipse etiam Deus differens dicitur a creaturis, tam essentialiter scilicet quam numero.

 

[3.152] Hoc etiam modo diuersa sumimus, quando negamus in uno ternario diuersos esse binarios. Nam licet tertia unitas cum unaquaque aliarum duarum unitatum unum binarium efficiat et hic binarius non sit ille, diuersos tamen binarios dici negamus, cum non sint tota capacitate uel continentia suae essentiae discreti, cum eamdem scilicet unitatem communicent. Sed et cum dicimus aliquem solam domum possidere, hoc est domum et nihil aliud diuersum a domo, 'diuersum' numero potius quam essentialiter intelligimus. Qui enim domum possidet, etiam parietem, qui non est domus, in possessione habet. Sed cum sit paries essentialiter diuersus a domo in qua est, non est diuersus numero, cum uidelicet in ipsa quantitate domus comprehendatur.

 

[3.153] Et notandum quod, cum omne idem essentialiter cum aliquo sit idem numero cum ipso, et e conuerso, non tamen omne diuersum essentialiter ab aliquo diuersum in numero est ab ipso, ut supra docuimus. Pars quippe quaelibet diuersa est essentialiter a suo toto, sed non diuersa numero; nec fortassis eadem numero, nisi quis forte numero idem negatiue dicat, hoc est non diuersum numero. Si enim pars numero diuersa diceretur a suo toto, profecto Socrates de differentibus numero praedicari concederetur, cum uidelicet hoc totum, ex manu scilicet et reliquo corpore compositum, sit Socrates, et ipsum quoque reliquum corpus, a manu deinceps, Socrates sit dicendum, hoc est hac anima uiuificatum. De quo quidem latius in praedicamento substantiae alibi nobis agendum fuit.

 

[3.154] Diuersa autem definitione sunt quae eadem definitione sententiae terminari non possunt, hoc est quae talia sunt ut sese mutuo non exigant, licet eadem res sit utrumque, sicut est substantia et corpus, uel album et durum. Non enim ex eo quod substantia est corpus est, uel ex eo quod album est durum est, cum hoc sine illo queat esse neque ex se illud exigat. Et hanc quidem differentiam Boethius in I Topicorum nos docet, ubi cum dicat idem esse propositionem, quaestionem, conclusionem, dicit tamen ea differre, cum uidelicet propositio possit esse si non sit quaestio siue conclusio, et quaestio si non sit conclusio, cum hoc non exigat illud et singula proprus definitionibus terminanda sint. Qui etiam in Diuisionibus hoc modo 'rationale' et 'bipes' differre dicit, licet, inquit, 'nulla ab inuicem oppositione disiungantur'. Porphyrius quoque in Isagogis suis huiusmodi differentiam, secundum definitionem scilicet, non praetermisit cum ait:

 

Quorum termini (id est definitiones) sunt differentes, ipsa quoque sunt differentia.

 

[3.155] Certum quippe est omnia quae quoquo modo affirmatione et negatione disiungi possunt, differre ab inuicem. Verbi gratia, si de aliquibus ostendere possumus quod istud sit animal et illud non sit animal, clarum est ea differre. Unde etiam oportet concedi quaelibet definitionibus diuersa, etiam si sint sibi per praedicationem cohaerentia, sicut animal et homo uel album et durum, differre quodammodo ab inuicem, cum ea quoque quadammodo affirmatione et negatione ab inuicem separentur. Animal quippe esse potest ita quod non sit homo, sed homo non potest esse ita quod non sit animal, et animal hoc tantum exigit ut sit animatum et sensibile, homo uero non hoc tantummodo sed insuper ut sit rationale ac mortale. Eodem modo phoenix et hic phoenix, et hoc corpus et hoc animal, siue hic homo siue hoc corpus album diuersa esse possunt ostendi, licet eiusdem penitus essentiae sint.

 

[3.156] Ad hanc quoque diuersitatem illud pertinere uidetur quod ait Porphyrius differentiarum alias esse diuisiuas generum, alias constitutiuas specierum. Nam licet eaedem penitus diuisiuae sint et constitutiuae, aliunde tamen constitutiuae sunt, ex eo scilicet quod constituunt, aliunde diuisiuae, ex eo scilicet quod diuidunt ab inuicem, hoc est diuersificant species. Et ideo alia est proprietas siue definitio constitutiui, alia diuisiui, sicut et cum dicimus 'infinitum', aliud secundum tempus, aliud secundum mensuram, aliud secundum multitudinem et caetera, aliud definitione accipimus.

 

[3.157] Et nos quidem pro eodem uel diuersis definitione eumdem statum uel diuersos status consueuimus dicere, nec aliter hunc statum illum esse dicimus, nisi idem sit definitione penitus haec res cum illa aut hunc statum non esse illum, nisi haec res non sit eadem penitus cum illa, in expresso scilicet esse suo, hoc est eadem omnino definitione.

 

[3.158] Quae uero sint proprietate diuersa diligenter arbitror superius esse discussum, cum e contrario quae sint eadem proprietate doceretur.

 

[3.159] Similiter et ex eo quod definitum est quae sint eadem similitudine, hoc est similia, clarum e contrario relinquitur quae sint similitudine diuersa, hoc est in aliquo dissimilia.

 

[3.160] Diuersum quoque mutatione ex superioribus per contrarium dici liquet quidquid in aliquo est permutatum, hoc est diuersificatum ab eo quod prius erat, ut si modo stet Socrates, modo sedeat.

 

[3.161] Haec quidem dicta sunt ad ostendendum quot modis 'idem' et 'diuersum' accipiantur ex propria ui per se etiam dicta, cum frequenter ex adiunctiis et alias assumant significationes uel istas deponant. Cum enim dicimus loca diuersa, 'diuersa' dicimus secundum continentiam, non secundum numerum uel secundum essentiam. Alioquin uinum quod est in dolio et in domo in diuersis esset locis, cum nullum corpus in diuersis esse locis concedatur. Cum itaque 'locus' hoc nomen ex continentia uel capacitate conueniat, cum additur ei 'diuersum', diuersitas continentiae designatur, ac si diceretur loca diuersa quae idem continere ac concludere non habent. Sic et cum dicimus Spiritum Sanctum multiplicem uel septem spiritus, quia Spiritus ex operatione suae bonitatis et distributione suae gratiae dici solet, hanc multiplicitatem ac diuersitatem Spiritus ad effecta eius totam reducimus. Iuxta quod et illud accipitur quod Veritas ait:

 

Alium paraclitum dabo uobis, hoc est ad aliud efficiendum in uobis.

 

[3.162] Sed et cum dicimus: opifex alius pictor, alius faber, alius et caetera, quia hoc nomen 'opifex' ex operatione conuenit siue ex officio, dicimus alium et alium secundum effecta uel officia, non secundum personas, cum fortasse nonnumquam eadem persona utriusque officii sit. Sed cum Aristoteles uester dicit in I Perihermeneias sermones sicut et litteras non eosdem omnibus esse sed diuersos diuersis, secundum officium significandi id dixit, quod est sermonum et litterarum, non secundum ipsam uocum prolationem, quia cum sit prolatio uocum naturalis omnibus, significandi officium apud omnes non tenetur, sed apud eos solummodo qui earum impositionem non ignorant. Qui etiam postmodum, cum in II Perihermeneias ait uocem esse unam et affirmationes multas, aut cum Priscianus dixit multa nomina incidere in unam uocem, 'multa' seu 'diuersa' accipiuntur secundum ipsum significandi officium ad diuersos intellectus constituendos unde affirmationes uel nomina dicuntur. Vocem uero unam dicit ex ipsa prolationis et soni forma, non ex officio, cum uidelicet 'uox' hoc nomen ex qualitate soni, non ex officio significandi datum sit.

 

[3.163] Sic itaque ex adiunctione subiectorum 'idem' et 'diuersum' frequenter suas significationes commutant, sicut et caeterae saepe dictiones, ut si dicam 'citharoedus bonus' et 'homo bonus', uel 'uox simplex' et 'propositio simplex', uel 'uera definitio' et 'uera oratio'.

 

[3.164] Puto me diligenter distinxisse, quantum ad praesens negotium attinet, quot modis 'idem' siue 'diuersum' accipiatur, ut facile postmodum discutiatur in quo consistat diuersitas personarum quae in Deo sunt, quarum eadem penitus substantia est; eadem, inquam, essentialiter ac numero, sicut eadem est substantia ensis et gladii uel huius hominis et huius animalis. Sunt autem ab inuicem diuersae personae, id est Pater et Filius et Spiritus Sanctus, ad similitudinem eorum quae definitione diuersa sunt seu proprietate, eo uidelicet quod, quamuis eadem penitus essentia sit Deus Pater quae est Deus Filius seu Deus Spiritus Sanctus, aliud tamen proprium est Dei Patris, in eo scilicet quod Pater est, et aliud Filii et aliud Spiritus Sancti.

 

[3.165] Patris quidem proprium est, ut supra quoque meminimus, a se ipso esse, non ab alio, et coaeternum sibi Filium aeternaliter gignere, Filu uero gigni a solo Patre, Spiritus Sancti procedere ab utroque. Unde bene sancti patres has personas ab inuicem quibusdam quasi proprietatibus differre dixerunt, iuxta illud Gregorii:

 

Et in personis proprietas et in essentia unitas

 

et illud Hieronymi in Epostola de explanatione fidei ad Damasum papam directa ubi dicitur:

 

Confundentes Arrium, unam eamdemque dicimus Trinitatis substantiam.  Item impietatem Sabellii declinantes, tres personas expressas sub proprietate distinguimus.

 

Et post aliqua, personas etiam ipsas 'proprietates' appellat dicens:

 

Non enim nomina tantummodo sed etiam nominum proprietates, id est personas uel ut Graeci exprimunt hypostases, hoc est subsistentias confitemur.

 

Ubi et rursus adiecit:

 

Itaque substantia unum sunt, personis ac nominibus distinguuntur.

 

[3.166] Non tamen, cum proprietates dici audimus, ita intelligendum est ut formas aliquas in Deo opinemur, sed proprietates quasi propria dicimus, eo scilicet modo quo dicit Aristoteles omni substantiae commune esse non esse in subiecto uel non suscipere magis et minus, siue nihil esse ei contrarium. Nec in his tamen communitatibus quas assignat, ullas intelligit formas, quas scilicet communitates potius remouendo aliquid quam ponendo assignat. Et quemadmodum dicimus substantiae proprium esse quod per se subsistit, quia uidelicet ex eo quod substantia est hoc solummodo exigit, et rei informis dicimus proprium esse quod non habet formas, utpote ipsius Dei, uel rei simplicis quod partibus caret, nullasque per hoc formas ponere uidemur, sed prorsus omnium tam formarum quam partium remotionem facere, aut si quis aliquas in hoc quoque formas intelligat, certum est ipsas omnino non esse diuersas res ab ipsis substantiis quibus insunt -- ita et Patris istud esse proprium dicimus, illud Filii atque illud Spiritus Sancti.

 

[3.167] Nolo autem sub silentio praeterire, quare uidelicet in assignandis proprietatibus personarum tamdiu perstiterim, ut eas quidem proprietates non esse aliud ab ipso Deo uel ab ipsis personis adstruerem. Hoc enim ideo plurimum faciendum esse decreui quod temporibus nostris nonnulli, inter uere Catholicos computati atque etiam per assiduitatem studu diuinorum librorum cathedram magisteriu adepti, in tantam prorumpere ausi sunt insaniam, ut proprietates ipsas personarum alias res esse ab ipso Deo uel ab ipsis personis profiteantur, hoc est paternitatem ipsam et filiationem et processionem Spiritus, quas quidem ipsa etiam sanctorum patrum auctoritas 'relationes' appellat.

 

[3.168] In hanc autem haeresim ex hoc maxime sunt inducti quod, nisi proprietates istas, per quas scilicet personae differunt, diuersas res ab ipsa substantia diuina ponant, nullo modo assignare ualent in quo sit personarum diuersitas, quarum eadem penitus est essentia. At uero frustra hoc diffugium quaerunt, ut se absoluant, et frustra hanc falsitatem constituunt, ut ueritatem defendant. Quos, cum interrogantur, nescire se profiteri pudet. Cum enim unam tantum et indiuiduam esse diuinam essentiam non praesumant contradicere, cui tres illas proprietates inesse dicunt, quae est ideo maior diuersitas inter Deum Patrem et Deum Filium quam inter hunc hominem patrem istius et eumdem filium illius, cum uidelicet idem homo et pater sit istius et filius illius? Aut si non est maior diuersitas ibi quam hic, qua ratione concedunt hunc hominem patrem esse hunc hominem filium, et non Deum Patrem esse Deum Filium? Quid etiam ualet haec constituere quod summam non excludit controuersiae? Quomodo hoc praesumit Christianus quod etiam gentilis et quislibet abhorret infidelis, aliquid uidelicet in Deo fingere quod non sit ipse? Numquid enim, si paternitas quae inest Deo alia essentia sit ab ipso Deo,uerum est Deum Patrem ex duobus consistere, hoc est ex Deo et paternitate, ipsumque esse totum ad haec duo ex quibus consistit? Numquid et iam pro eo quod has proprietates uocamus relationes, oportet eas intelligi res diuersas ab ipsa substantia quae ad aliquid relatiue secundum eas dicitur? Nequaquam utique. Alioquin et cum Deus relatiue Dominus dicitur, dominium eius alia essentia ab ipso esset, cuius profecto susceptione mutari Deum contingeret cum esse Dominus ceperit.

 

[3.169] Aduersum quam quidem detestabilem haeresim Augustinus V libro De Trinitate, capitulo XVI, aperte inuehitur, Dei incommutabilitatem defendens in his quidem quae ei ex tempore conueniunt:

 

Certe, inquit, ut Dominus hominis esset, ex tempore accidit Deo, et ut tuus Dominus esset aut meus, qui modo esse cepimus. Quomodo igitur obstinebimus nihil secundum accidens dici de Deo, nisi quia ipsius naturae nihil accidit quo mutetur, aut ea sint accidentia relatiua quae cum aliqua mutatione earum rerum de quibus dicuntur accidunt, sicut amicus relatiue dicitur et sit aliqua mutatio uoluntatis ut amicus dicatur. Nummus autem, cum dicitur pretium, relatiue dicitur, nec tamen mutatus est neque cum dicitur pignus. Si ergo nummus potest nulla sui mutatione totiens diei relatiue, ut neque cum incipit dici neque cum desinit, aliquid in eius natura uel forma qua nummus est mutationis fiat, quanto facilius de incommutabili Dei substantia, debemus accipere, ut ita dicatur relatiue aliquid ad creaturam, ut quamuis tamen temporaliter incipiat dici, non tamen ipsi substantiae Dei accidisse intelligatur, sed illi creaturae ad quam dicitur: Domine, refugium factus es nobis. In nobis ergo fit aliqua mutatio et efficimur ad eum refugiendo meliores, in illo autem nulla. Sed et Pater noster esse incipit cum per eius gratiam regeneramur. Substantia itaque nostra mutatur in melius. Qued ergo temporaliter dici incipit Deus, manifestum est relatiue dici, non secundum accidens Dei, sed plane secundum accidens eius ad quod dici aliquid Deus incipit relatiue. Et quod amicus Dei iustus esse incipit, iste mutatur, Deus autem absit ut aliquem temporaliter diligat quasi noua dilectione!  Itaque omnes sanctos ante mundi constitutionem dilexit, sicut praedestinauit. Sed cum conuertuntur et inueniunt illum, tunc incipere ab eo diligi dicuntur, ut eo modo dicatur quo potest humano affectu capi quod dicitur. Sic et cum iratus malis dicitur et placabilis bonis, illi mutantur, non ipse, sicut lux infirmis oculis aspera, firmis lenis est, ipsorum mutatione, non sua.

 

[3.170] Nemo itaque quia Deum relatiue Patrem uocari nouit siue Filium, proprietates istas relationum alias res esse a Deo praesumat confiteri, cum et ipsius Augustini testimonio, quod longe ante posuimus, diuina substantia ideo simplex dicatur quod nihil sit in ipsa quod non sit ipsa. Qui etiam omnem naturam aut Deum esse aut ab ipso factam aperte profitetur, sicut supra quoque meminimus. Sed et Hieronymus ipse, ut supra quoque meminimus, proprietates ipsas personas dicit:

 

Non enim, inquit, nomina tantummodo sed et nominum proprietates, id est personas confitemur.

 

Nam et in nobis ipsis multa relatiue accipiuntur, cum nemo discretus relationes ipsas aliud a nobis esse concedat. Quippe unaquaeque res cuilibet alteri similis dicitur in eo quod esse habet, uel etiam opposita siue dissimilis in eo quod non est ipsa. Quod si similitudo uel oppositio ab ea re, cuius relatio dicitur, diuersa essentialiter sit, cum ipsa rursus similitudo similis sit et ipsa oppositio opposita, quis summum infinitatis inconueniens uitare rationabiliter poterit, cum nullus in natura rerum terminus occurrat, ita ut nec Deo numerus ipse rerum definitus sit qui in rerum natura definitus non subsistit, ubi quidem nullus terminus occurrit? Quid enim ridiculosius ut, cum aliquis modo nascitur cui similis efficior, propter illum quaedam res noua mihi innascatur quam cum ille perierit necesse sit deperire?

 

[3.171] Personam itaque hoc loco diuersam ab altera dicimus eo quod definitione ab ea disiungatur, hoc est proprietatis suae singularitate, ut uidelicet hoc sit huius proprium quod non sit illius proprium. Quae quidem propria superius sunt distincta. Et ita Pater a Filio proprietate siue definitione diuersus est hoc est alius, et similiter uterque a Spiritu Sancto. Quomodo autem beatus Augustinus, nisi hanc diuersitatem propriorum siue definitionum attenderet, quomodo, inquam, dixisset in VII De Trinitate, ut supra quoque meminimus, quod 'aliud est Deo esse, aliud Patrem esse', cum uidelicet idem numero sit in Deo ipsum ens et Pater?

 

[3.172] Quod si expressius prosequi uelimus quid sonet persona in Deo, tantumdem ualet quantum si dicamus eum esse uel Patrem, hoc est diuinam potentiam generantem, uel Filium, hoc est diuinam sapientiam genitam, uel Spiritum Sanctum, hoc est diuinae benignitatis processum. Et Deum esse tres personas tantumdem ualet ac si dicamus eum esse Patrem simul et Filium et Spiritum Sanctum. Tale est etiam Patrem et Filium et Spiritum Sanctum esse tres personas ab inuicem discretas, tamquam si dicamus tres personas ex diuersitate proprietatum suarum ita ab inuicem per praedicationem disiunctas, ut nulla earum sit altera, neque scilicet Pater sit Filius aut Spiritus Sanctus, neque Filius sit Spiritus Sanctus.

 

[3.173] De qua quidem praedicationis oratione plene nobis * disserendum in sequentibus erit. -- Et fortasse cum dicimus in Deo personas diuersas, ita scilicet ut non solum sint definitione diuersae, uerum etiam praedicatione ab inuicem disiunctae, cum haec non sit illa, non est necesse ut hoc nomen idiuersum' per se hanc significationem gerat, sed ex adiuncto, quod est persona, id contrahat.

 

[3.174] 'Persona' itaque hoc nomen cum de diuinitate profertur, et tantumdem sonet quantum si sub disiunctione diceretur 'Deus Pater uel Deus Filius uel Deus Spiritus Sanctus', quodammodo non substantialiter sed relatiue dicitur, curn ea uidelicet quae relatiue dicantur sub disiunctione denotet, Patrem scilicet, Filium et Spiritum Sanctum, quamuis in constructione non habeat ad luod relatiuedicatur. Alioquin cum personas pluraliter dicamus, non approbandum uicletur quod Augustinus supra dixisse commemorauimus, V De Trinitate libro, capitulo VIII, tantam uidelicet uim esse eiusdem substantiae in Patre et Filio et Spiritu Sancto

 

ut quidquid de singulis ad se ipsos dicitur, non pluraliter in summa sed singulariter accipiatur.

 

Qui etiam cum ibidem in fine praecedentis capituli submisisset quia sicut filius ad patrem et non filius ad non patrem refertur, ita genitus ad genitorem et non genitus ad non genitorem referatur necesse est, longe aliter quam nos soleamus relatiua dixit 'non filium et non patrem' et 'non genitum et non genitorem', cum in his nominibus abrogatiuis magis relationes remoueantur quam conferantur, nec naturaliter ista simul habeant esse sicut de relatiuis constat. Non enim necesse est ut, si aliqua res sit non generans, sit aliqua non genita, uel e conuerso. Quodam itaque modo abusiue haec quoque 'relatiua' dixit secundum illam relationum significationem quam remotiue tenent, sicut et 'non homo' hominem perimendo significare dicitur, et quodlibet infinitum suum finitum.

 

[3.175] Ne miraris in eadem diuina substantia tres personas distingui secundum expositam rationem, cum etiam secundum grammaticam institutionem eumdem hominem tres petsonas esse concedamus: primam uidelicet secundum hoc quod loquitur, et secundam in eo quod ad ipsum sermo dirigitur, necnon et tertiam cum de ipso alter ad alterum loquitur. Quarum quidem personarum diuersitas, cum eadem sit ipsarum substantia, non aliter distingui potest quam secundum propria earum quae definitionibus exprimuntur, cum uidelicet aliud sit proprium loquentis, in eo scilicet quod loquitur, aliud audientis, uel de quo locutionem alter habet ad alterum, sicut et diuinarum personarum diuersitas secundum proprias ipsarum definitiones est assignata.

 

[3.176] Quod si hoc loco diuersas personas dicere non abhorres, propter diuersitatem scilicet proprietatum, cum tamen hae personae non sint a se per praedicationem disiunctae, ut non uidelicet dici liceat primam personam esse secundam uel secundam tertiam -- quippe Socrates ipse grammaticis omnis persona esse conceditur -- multo magis in Deo diuersas esse personas concedi oportet, quas praedicatione quoque a se disiunctas cognoscimus.

 

[3.177] Praeterea, sicut in grammatica, cum dicimus tres personas, detenninate intelligimus loquentem et ad quem loquitur et de quo loquitur, ut supra meminimus, ita cum dicimus in diuinitate tres personas, determinate intelligi conuenit Patrem et Filium et Spiritum Sanctum, ut supra quoque adstruximus. Alioquin fortasse plures personas, quam tres uidelicet, confiteri cogeremur.

 

[3.178] Rhetores quoque alio modo quam theologi siue grammatici personam accipiunt, pro substantia scilicet rationali ubi uidelicet de persona et negotio agunt et locos rhetoricos per attributa personae et attributa negotio distinguunt. Quam quidem significationem Boethius exsecutus in IV Topicorum ait:

 

Purgas, cum facti culpa his adscribitur quibus obsisti obuiarique non possit, nec tamen personae sunt. Id enim in aliam constitutionem cadit.

 

[3.179] Qui etiam hanc acceptionem personae, Contra Eutychen et Nestorium disputans de unitate personae Dei et hominis in Christo, tali prosecutus est definitione:

 

Persona est, inquit, naturae rationalis indiuidua substantia.

 

Quae quidem nequaquam definitio dicenda est trium personarum in diuinitate superius a nobis distinctarum hoc est Patris et Filii et Spiritus Sancti. Alioquin cum sint tres personae, essent tres indiuiduae rationales substantiae.

 

[3.180] Personas etiam comoediarum dicimus, ipsos uidelicet homines qui per gestus suos aliqua nobis facta uel dicta repraesentant. Quas et ipse Boethius ibidem distinxit dicens:

 

Nomen personae uidetur aliunde tractum, ex his scilicet: personis quae in comoediis tragoediisque eos quorum interest homines repraesentabant.

 

[3.181] Tribus itaque seu quatuor modis ac pluribus fortassis hoc nomen 'persona' sumitur, aliter uidelicet a theologis, aliter a grammaticis, aliter a rhetoricis uel in comoediis, ut supra determinatum est.

 

[3.182] Cum autem, sicut in principio operis assignauimus, in tribus diuinis personis, Patre uidelicet, Filio, Spiritu Sancto, tota boni perfectio consistit et omnia quae ad boni perfectionem pertinent in his tribus comprehenduntur, bene hae solae tres personae distinctae sunt, cum haec tria nomina, secundum uim suae significationis, caetera omnia in se concludant quae ad commendationem boni sunt idonea. Quod enim aeternus est Deus, potentiae est, ut uidelicet aliquo non eguerit principio per quod subsisteret; quod uero iustus est siue misericors benignitatis est. Iustitia namque est quae unicuique reddit quod suum est, siue poenam siue gloriam pro meritis retribuendo. Hoc autem ex benignitatis affectu descendit, quia sicut impium est non uindicare mala, ita e contrario pium est illatas ulcisci iniurias. Unde et uindicta benignitati adscribenda est, quae scilicet benignitas nomine Spiritus designatur, sicut scriptum est:

 

Spiritu oris sui interficiet impium.

 

Similiter caetera nomina Dei, quae ad perfectionem illius summi boni determinandam conueniunt, ad haec tria retorquentur.

 

[3.183] Sed huic loco grauis fortassis occurrit obiectio. Cum uidelicet Pater et Filius ex potentia et sapientia maxime dicantur, sicut in ipso operis exordio determinaui, quomodo melius per sapientiam Dei una est persona distincta quam per aeternitatem, cum secundum aeternitatem quoque quaedam sit dcfinitionis diuersitas? Sicut enim iuxta Augustinum 'aliud est Deo esse, aliud Patrem esse', ita et aliud Deo esse aeternum, aliud esse Patrem.

 

[3.184] Numquid etiam hac ratione multas et innumeras personas in Deo conuenit confiteri? Quippe Deus ipse et potens est et sapiens et iustus et aeternus et misericors, et multa et innumera secundum definitionum ac proprietatum diuersitatem de eo dici possunt, secundum quae tamen non est fas assignare personas in Deo, cum sint tres tantum quas distinximus personas, id est Pater et Filius et Spiritus Sanctus.

 

[3.185] Ad quod respondendum est non hoc nos suscepisse negotium cur hoc potius modo quam alio personae diuinae distinctae sint, sed eas, eo modo quo distinctae sunt, conuenienter accipi posse et fidem nostram tueri, si quis non ita ut credimus posse stare arguat. Hoc autem discutere penes ipsum est Deum, a quo haec fides tradita est, in cuius uoluntate omnium rerum causae incommutabiliter consistunt quarum minimam nulla ualet humana ratio comprehendere. Plures autem personas quam tres siue pauciores nullo modo in Deo esse concedimus, cum persona in Deo tantumdem sonet determinate quantum uel Pater uel Filius uel Spiritus Sanctus, ut iam supra definiuimus. Multa autem tradunt philosophi, quae eo solummodo tenentur quia auctoritate philosophorum confirmantur, non ratione aliqua quae appareat. Quanto magis ea quae Deus tradit, praesertim cum praesto sit ratio, quare uidelicet dicta sit haec trina personarum distinctio -- ad commendationem scilicet uel descriptionem summi boni, siue ad maiorem, ut supra quoque meminimus, diuini cultus persuasionem -- licet et haec nobis ratio desit quare hoc modo potius quam alio summi boni descripta sit perfectio, quae et aliis fortasse multis modis aeque describi aut doceri posset.

 

[3.186] Liquet etiam diuersitatem personarum non tantum in diuersitate definitionum ac proprietatum consistere, uerum etiam in remotione praedicationis ipsarum ab inuicem, cum nullo modo una personarum sit alia. Quam quidem rernotionem ab inuicem caetera supra posita non habent, cum uidelicet ipse Deus Pater sit aeternus et iustus et misericors, similiter et Filius idem sit et Spiritus Sanctus.

 

[3.187] His de identitate aut diuersitate rerum praelibatis atque insuper assignato in quo unitas Dei, in quo Trinitas personarum sit accipienda, ad supra posit as quaestiones atque obiectiones redeamus, singulis ordine, prout Dominus annuerit, satisfacientes. Quarum primam primum soluamus.