LIBER QUARTUS

 

[4.1] Quaesitum primum est an Trinitas personarum, quae in Deo sunt, in uocabulis an in re potius sit accipienda. Nos autem in re ipsa ita eam accipi debere praedicamus ut ab aeterno res illa unica, simplex omnino et indiuidua, quae Deus est, tres personae sit, ut supra determinatum est, hoc est Pater et Filius et Spiritus Sanctus. Tres quidem, ut diximus, secundum definitiones aut proprietates, non secundum numerum. Nam et haec anima et quaelibet res multa est et infinita secundum definitionum proprietates, non secundum numeri discretionem, eo uidelicet quod huiusmodi sit res quae sub diuersis definitionibus cadat, hoc est cui diuersae applicari definitiones queant; diuersae, inquam, in sententia, non in rerum continentia. Haec quippe anima et sapiens est et iusta, sed non idem est sensus siue intellectus definitionis iusti quod sapientis. Sicut ergo dicimus hanc animam esse diuersam definitionibus, secundum hoc scilicet quod est sapiens et iusta, ita Deum concedimus esse diuersas definitionibus personas, secundum hoc scilicet quod est Deus Pater et Filius et Spiritus Sanctus.

 

[4.2] Et licet idem numero sit in Deo essentia quod personae, non tamen ideo, si est trinus Deus in personis, est trinus in essentia, uel si est unus in essentia, est unus in personis. Quod est dicere: si sunt tres personae, sunt tres essentiae, uel si est una tantum essentia, est una persona. Quippe cum dicimus 'trinus in personis', hoc est tres personae, 'tres' secundum definitiones aut proprietates accipimus, ut supra satis docuimus. Cum uero dicimus 'trinus in essentia, hoc est tres essentias, 'tres' essentialiter siue numero intelligimus.

 

[4.3] Possumus etiam ita accipere Deum esse trinum in personis et unum in essentia tamquam si dicamus ipsum esse trium definitionum siue proprietatum, ut supra determinatum est, ex personis ipsis quae ipse est; in eo, inquam, trium definitionum quod ipse est illae personae; et rursus eumdem esse unius definitionis ex essentia quae ipse est, in eo scilicet quod est illa essentia. Si autem idem esset definitione essentia quod personae, ut uidelicet idem penitus sonaret essentia quod personae, tunc fortassis necesse esset Deum esse trinum in essentia sicut est in personis, aut unum esse in personis sicut est in essentia, in hoc uidelicet sensu ut si trium definitionum uel proprietalum esset in personis, et ex essentia similiter, aut si ex essentia unum esset, et ex personis unum. Cum uero non sint idem definitione essentia et personae, non est necesse hoc. Nam et cum homo idem sit numero cum risibili et nauigabili uel Socrates cum loquente et audiente et de quo alter ad alterum loquitur, non tamen, si homo est multa definitione, in eo scilicet quod est risibilis et nauigabilis, ideo in eo quod est homo, uel si est unum definitione in eo quod homo, ideo in eo quod est risibilis et nauigabilis. Similiter et Socrates cum sit tres personae secundum grammaticos, in eo scilicet quod est loquens et audiens et de quo alter ad alterum loquitur, non tamen in eo quod est Socrates uel quod est substantia, immo ipse unus est in substantia et trinus in personis secundum grammaticos acceptis. Sic et Deus unus omnino est in essentia et trinus in personis, quia et in essentia unus-tantum est numero et in personis tria, definitionibus aut proprietatibus diuersa.

 

[4.4] Trinitas itaque ista ad diuersitatem definitionum uel proprietatum, ut dictum est, spectat, unitas ad essentiam ideoque sibi minime aduersantur, cum secundum diuersa, ut dictum est, Trinitas ipsa et unitas accipiantur, illa uidelicet secundum diuersitatem definitionum aut proprietatum, haec secundum numerum.

 

[4.5] Mouet fortassis aliquem quod diximus Trinitatem diuinarum personarum in re esse accipiendam, ac si dicamus Deum esse trinum in personis, in eo quod ipse res est, cum potius in eo quod res est, una tantum numero sit res ac nullam in se habeat multitudinem nec etiam proprietatum diuersitatem. Et hic quidem qui hoc dicit, recte sentit de eo quod dicit, sed non de eo quod a me supra dictum est et determinatum. Non enim ita Trinitatem in re accipi dicimus, ut in eo quod ipse Deus est res, trinum eum dicamus, sed ita Trinitatem eius in re esse determinamus et non in uocabulis consistere, ut ipsa res quae Deus est, ipsa sit Trinitas, non in quantum res ipse est, sed magis in eo quod est ab aeterno illae tres personae per uocabula distinctae. Non enim quia distinctio nominum facta est, Trinitas ista est, sed quia ista ab aeterno Trinitas est, distinctio nominum temporaliter facta est, ad hoc scilicet quod aeternaliter est nobis assignandum qui ex tempore cepimus. Unde cum dicit Augustinus Deum unum in substantia, trinum in uocabulis, tale est 'trinum in uocabulis' ac si dicat trinum in his quae per uocabula distinguuntur, hoc est in personis. Tale etiam in Isidoro reperitur ubi in Etymologiarum libri VII capitulo IV, sic ait:

 

Proinde Trinitas in relatiuis personarum nominibus est

 

secundum id scilicet quod in illis exprimitur ac designatur.

 

[4.6] In re itaque quae Deus est Trinitatem accipimus, non in ui uocabulorum, quae, si omnino deessent, non minus illa in re ipsa permaneret Trinitas. In re, inquam, ita eam accipimus ut ipsa res quae Deus est, illa sit Trinitas, non in eo tantum quod est ipsa res, sed quod est personae illae supra distinctae. Longe autem aliud est rem ipsam esse Trinitatem, aliud eam in eo quod est res esse Trinitatem, sicut aliud est hominem esse album, aliud hominem in eo quod homo est esse album, et Socratem esse tres personas secundum grammaticos et in eo quod est Socrates esse tres personas illas. Non itaque Deus aut in eo quod est una res, aut in eo quod sit multas res -- quod omnino falsum est -- dicendus est Trinitas esse; sed in eo tantum quod est Pater et Filius et Spiritus Sanctus, hoc est harum trium particeps proprietatum supra determinatarum ut uidelicet et gignere habeat Deus et gigni habeat atque procedere.

 

[4.7] Notandum quoque quod nullam rerum multitudinem in diuinitate concedamus esse sed personarum solummodo. Augustinus tamen in I De doctrina Christiana res pluraliter abusiue dicere ausus est, ad diuersitatem personarum aspiciens. Ait quippe sic:

 

Res aliae sunt quibus fruendum est aliae quibus utendum. Illae quibus fruendum est, nos beatos faciunt. Istis quibus utendum est, tendentes ad beatitudinem adiuuamur. Frui est enim amore inhaerere alicui rei propter se ipsam. Uti autem quod in usum uenerit ad id quod amas obtinendum [referre], si tamen amandum est. Nam usus illicitus abusus potius uel abusio nominanda est. Si redire ad patriam uolumus, ubi beati esse possimus, utendum est tnundo non fruendum, ut inuisibilia Dei per ea quae facta sunt intellecta conspiciantur. Res igitur quibus fruendum est, Pater et Filius et Spiritus Sanctus eademque Trinitatis summa, una quaedam res est communisque omnibus fruentibus ea, si tamen res et non rerum omnium causa sit, si tamen et causa. Non enim facile nomen quod tantae excellentiae conueniat inueniri potest.

 

In quibus quidem uerbis, dum dicit 'si' et 'si', quasi dubitatiue magis quam confirmatiue nullum horum creaturarum nominum diuina excellentia dignum esse insinuat.

 

[4.8] Hieronymus quoque tres spiritus, Patrem et Filium et Spiritum Sanctum, iuxta diuinarum personarum proprietates abusiue protulit, ubi quidem De tribus uirtutibus scribens ait sic:

 

Dauid in psalmo tres spiritus postulat dicens: 'Spiritu principali confirma me Spiritum rectum innoua in uisceribus meis Spiritum sanctum tuum ne auferas a me.' Qui sunt isti tres spiritus? Principalis spiritus Pater est, rectus spiritus Christus est, spiritus sanctus Spiritus Sanctus est.

 

[4.9] Quod autem opponunt Deum non esse tres personas nisi etiam sit tria, et per hoc multitudo sit in Deo ex partibus iuncta, friuolum est. Tres enim personas dici concedimus et multas personas, sed non ideo tria et per se uel multa simpliciter dici conuenit. Accidentaliter enim 'tres' addimus ad personas cum dicimus tres personas, ideoque non est necesse ut tria per se dicamus. Quae enim accidentali praedicatione sibi coniunguntur, non est necesse singillatim dici, quamuis coniunctim dicantur, sicut iam dudum ex II Perihermeneias didicimus. Neque enim necesse est ut si quis sit uicesimus primus, ideo sit uicesimus siue primus; uel si haec sunt uiginti unum, ideo sint uiginti siue unum; uel si sit dimidia domus siue imperiecta domus, ideo sit domus; uel si hoc corpus sit pratum ridens, ideo sit ridens; uel si sit magnus latro, ideo sit magnus, uel si aliquis sit citharoedus bonus secundum existimationem, ideo sit bonus; aut si Verbum sit factum caro, id est incarnatum, ideo sit factum; uel si Deus sit factus adiutor, ideo sit factus; uel si haec uox 'est' [sit] propositio simplex, hoc est non habens propositiones in terminis, ideo sit simplex, id est non constituta omnino ex aliquibus per successionem uocibus; uel si haec anima sit multae personae uel multi loci secundum dialecticos, ideo sit multa, hoe est multae res ab inuicem discretae. Est autem haec anirna multae personae secundum grammaticos, cum scilicet aliquis ad eam loquitur et de ea alius. Et de eadem anima diuersa argumenta fieri possunt, uel secundum hoc scilicet quod est opposita alicui uel quod est similis, uel secundum alias habitudines ex quibus ipsa est diuersi loci. Nec tamen ideo quod anima est multi loci secundum dialecticos, eo scilicet quod diuersas uires probandi habet, ideo concedi oportet eam simpliciter esse multa. Similiter et Deum, licet sit multae personae, hoc est Pater et Filius et Spiritus Sanctus, non ideo concedendum est eum esse multa, hoc est multas res siue multas essentias, cum eadem penitus essentia quae Pater est, sit Filius, sit et Spiritus Sanctus. Quippe 'multa' hoc nomen siue 'tria' et quaelibet numeralia nomina proprie ad numerum pertinent, ideoque in rebus tantum numero diuersis recte sunt per se accipienda.

 

[4.10] Huic etiam illud Boethii De Trinitate concordat, ubi de Deo ait:

 

De forma eius superius demonstratum est quoniam is sit forma et unum uere, nec ulla pluralitas.

 

Unde etiam sanctam et indiuiduam dicimus Trinitatem.

 

[4.11] Poterit et fortasse quodammodo Deus et tria et multa dici, si uidelicet 'tria' uel 'multa' definitione uel proprietate, non numero, intelligamus, et magis ueritatem sensus quam proprietatem uerborum attendamus. Ipse quippe aeternus est, immensus, creator, omnipotens et alia multa definitionibus diuersa, et ipse Deus et Pater est et Filius et Spiritus Sanctus et ita quodammodo multitudinem in eo attendi licet, secundum uidelicet diuersitatem definitionum uel proprietatum, non numeri. Iuxta quam quidem diuersitatem apostolus ait:

 

Et tres sunt qui testimonium dant in caelo et tres unum sunt

 

nihil uidelicet addens ad hoc nomen 'tres', neque 'personas', neque aliud. Hoc etiam Augustinus, VII De Trinitate libro capitulo IV, confirmat his uerbis:

 

Dum intelligatur saltem in aenigmate quod dicitur, placuit ita dici, ut diceretur aliquid, cum quaereretur quid tria sint quae tria esse fides uera pronuntiat, cum et Patrem non dicit esse Filium, et Spiritum Sanctum, quod est donum Dei, nec Patrem dicit esse nec Filium.

 

Idem post aliqua in eodem capitulo:

 

Cum conaretur humana inopia loquendo proferre quod tenet de Domino Deo, timuit dicere tres essentias, ne intelligeretur in illa summa aequalitate ulla diuersitas. Rursus non esse tria quaedam non poterat dicere, quod Sabellius, quia in haeresim lapsus est, dixit.

 

Tria itaque dehere dici etiam Augustinus manifeste perhibet, secundum ipsam scilicet, ut dictum est, personarum diuersitatem.

 

[4.12] At rursus tria quomodo dicentur nisi et quaedam sit multitudo? Quod si quis multitudinem personarum etiam per se multitudinem dici annuat, cum omnis multitudo ex multis colligatur partibus, numquid et multitudo personarum quae in Deo sunt partes habebit? Pars autem, teste Boethio, prior est ab eo cuius pars est, et totius constitutiui diuisio in priora fit, sicut generis in posteriora. Oportebit itaque quamlibet trium personarum ipsa Trinitate, quam constituunt, priorem esse et ipsam Trinitatem posteriorem esse singulis illis, si non tempore, saltem natura, ipso etiam attestante Boethio:

 

Non idem est pars quod est totum

 

quia una eademque essentia esse totius et partis non potest, cum haec in quantitate ipsius totius inclusa sit cum aliis, atque ideo minor. At uero et tota Trinitas et singulae personae sunt una et eadem penitus diuina substantia.

 

[4.13] Dicamus itaque constanter, sicut incepimus, mlllam omnino multitudinem in diuinitate consistere, licet multitudo personarum ibi sit, atque ipsam Trinitatem indiuiduam penitus confiteamur, quia licet in ea diuersae, ut dictum est, personae sint, nulla tamen ideo multitudo partium uel quaecumque multitudo dici potest, ubi nulla est rerum atque essentiarum diuersitas. Nullo itaque pacto concedimus multitudinem illam personarum dici absolute multitudinem, nec quia multae sunt personae, ideo dici multa simpliciter, quia quantumcumque quislibet abuti uerbis uelit, neque hoc nomen 'multa', neque hoc nomen 'multitudo' nonnisi iuxta numerum accipi recte potest, hoc est nonnisi secundum pluralitatem aliquam ac diuersitatem rerum in essentiis discretarum, ita scilicet diuersarum ut haec essentia non sit illa -- quae quidem pluralitas nullo modo in simplicitate diuinae substantiae potest esse -- ac sic nec totum aliquod ex multitudine aliqua partium, cum nullo modo ibi res multae sint, licet multae sint personae, et nullo modo ibi sit diuersitas rerum, licet sit personarum.

 

[4.14] Unde Leo papa in Sermone Pentecostes:

 

In Trinitate, inquit, diuina nihil dissimile, nihil impar est.

 

Tale namque est quod ait 'nihil', ac si diceret mllla res, et quod ait nihil est ibi 'dissimile', tale est ac si diceret: nulla res ibi est diuersa ab alia, cum sint tamen diuersae ab inuicem personae secundum proprietates suas superius distinctas, non secundum numerum. Unde et Augustinus, De Trinitate libro VII, capitulo VI:

 

Non tantum est unus homo quantum tres homines simul, et plus aliquid sunt duo homines quam unus homo. At in Deo non est ita. Non enim maior essentia est Pater et Filius simul quam solus Pater aut solus Filius, sed tres simul personae aequales sunt singulis

 

ac si diceret: non in aliquo numero rerum excedentes.

 

[4.15] Ne quem forte moueat quod Isidorus, Etymologiarum libri VII capitulo II, dum etymologiam nominis diuinae Trinitatis prosequeretur, ipsam Trinitatem 'unum totum' ad singulas dixerit personas his quidem uerbis:

 

Trinitas appellata est quod fiat totum unum ex quibusdam tribus quasi 'triunitas

 

attendat abusiue 'totum' dici pro quacumque tam rerum quam proprietatum multitudine. Qui etiam in eodem capitulo, cum propria et appellatiua Dei nomina distingueret, ita ab omni hominum ratione et usu recesserit, ut propria diceret quae magis appellatiua uidentur, et e conuerso appellatiua quae propria:

 

In hac, inquit, Trinitate alia appellatiua nomina, alia propria sunt. Propria sunt essentialia, ut Deus, Dominus, omnipotens, immutabilis, immortalis; et inde propria, quia ipsam substantiam significant qua unum sunt. Appellatiua uero Pater et Filius et Spiritus Sanctus et procedens; eadem et relatiua.

 

Possumus etiam dicere quod, cum nominis huius quod est 'trinitas' etymologiam Isidorus reddiderit, uim ipsam nominis generaliter nobis expresserit, non singulariter in diuina solummodo Trinitate. Et uerum quidem est quod iuxta propriam et usitatam significationem, si dicatur 'trinitas' uel 'tria', multitudinem rerum et numerum monstrant. Quod in Deo minime conuenit, ubi nequaquam multitudo est rerum, sed diuersitas personarum.

 

[4.16] Quod autem in eo quod dicitur:

 

Talis Pater qualis Filius et Spiritus Sanctus

 

quaedam similitudo innuitur, ut scilicet Pater sit similis Filio uel Spiritui Sancto, tale est ac si dicatur: non est in aliquo maiestatis bono ab eo diuersus ut uidelicet negatiue magis quam affirmatiue intelligatur. Et similiter cum dicitur aequalis esse, tale est ac si dicatur in nulla diuinitatis gloria alia persona minor esse, cum sint eiusdem penitus essentiae. Sed et cum Athanasius, praemisso

 

qualis Pater talis Filius et Spiritus Sanctus

 

statim adiecerit quasi ad determinandum in quo sint similes, hoc est non diuersi, dicens:

 

Immensus Pater, immensus Filius etc.

 

aperte declarauit quomodo id quod praemiserat intelligendum esset ut uidelicet idem quod uni personae conuenit, et alteri, de his scilicet quae statim adiungit.

 

[4.17] Nec fortassis incongruum est, si similia dicamus non solum quae essentialiter uel numero diuersa sunt, uerum etiam quae proprietatibus disiunguntur. Sic quippe propositionem et conclusionem conuenire dicimus in terminis et in aliis multis, cum non sint tamen ab inuicem numero uel essentialiter disiunctae propositio et conclusio. Unde etiarn diuinas personas non est incongruum hoc modo similes ad inuicem dici. 'Simile' etiam quandoque pro 'eodem' ponitur sicut in III Topicorum ubi ait Boethius quod

 

locus a contrario et a repugnantibus uidetur esse similis

 

hoc est 'idem'.

 

[4.18] Quippe sicut dicimus aliquid diuersum a se ipso fieri atque indifferens siue dissimile, ac non idem permanere quando mutatur, cur non aliquid quodammodo simile sibi dicamus quando id permanet, nec uariatur? Quid enim est simile alicui, nisi tale esse quale illud est? ac similiter simile sibi tale esse quale primitus erat? Quam quidem rationem Augustinus secutus, libro I De uera religione, cum de identitate atque incommutabilitate diuinae pulchritudinis ageret, ait:

 

Quamobrem sanandum esse animum ad intuendam incommutabilem rerum formam, et eodem modo semper se habentem atque undique sui similem pulchritudinem, nec distentam locis, nec tempore uariatam, sed unum atque idem ex omni parte seruantem etc.

 

'Simile' itaque pro 'eodem' dixit.

 

[4.19] Et in hac quoque acceptione potest dici Pater similis Filio uel Spiritui, hoc est idem penitus cum illis in substantia siue in his quae statim Athanasius determinauit, cum uidelicet illud idem quod immensum est, Pater, sit et Filius etc.

 

[4.20] Sed et illud quod opponitur -- Cum unumquodque quod existit sit uel substantia uel forma, quomodo multa dici possunt, si non sint multae substantiae uel multae formae uel multa ex utrisque coniuncta? -- iam iugulatum est secundum illud quod iam negauimus omnino Deum esse multa, quia licet sit multae personae, non ideo fortassis est multa simpliciter, cum uidelicet multitude, ut dictum est, recte non sumatur nisi in discretis essentiis ac numero diuersis. Secundum uero illud quod quis receperit Deum esse multa, quantum ad diuersitatem proprietatum, ut expositum est, seu definitionum, non procedit diuisio, ut uidelicet, si Deus sit hoc modo multa, ideo sit aut multae substantiae, quod sonat numero diuersae, aut multae formae etc. Eadem quippe anima seu quaelibet substantia est multa definitionibus, nec tamen ideo multae substantiae uel caetera. Quod si esset multa numero, tunc indubitanter diuisio praemissa procederet.

 

[4.21] Illud autem quod quaesitum est, quare uidelicet magis dicitur Deus trinus quam substantia trina, rationabiliter interrogatur; et magis, at arbitror, oportet dici Deum esse trinitatem quam Deum esse trinum, quod licet sincera et sana intelligentia esse possit si dicamus Deum trinum, quantum uidelicet ad proprietates personarum, non tarnen ratio uidetur quare magis dicamus trinum quam substantiam trinam. Multo etiam minus tripertitum dici Deum approbamus, licet in sensu sanctus ille qui hoc dixit non oberrauerit, Trinitatem scilicet personarum intelligens.

 

[4.22] Illud uero multis modis refellitur quod, cum unaquaeque trium personarum sit Deus siue substantia, neque una persona sit alia, non tamen ideo plures dii sunt siue substantiae. STon enim necesse est ut, cum de aliquibus singillatim dicatur nomen singularis numeri, plurale de eisdem simul dicatur. Nam cum Plato alterius hominis, alterius Socrates frater sit, et per hoc concedatur et Plato esse frater et Socrates esse frater, non ideo fortasse concedi conuenit Platonem et Socratem esse fratres. Quod nequaquam dici solet, nisi ad ostendendum quod sint inuicem fratres. Sed et cum tam haec albedo quam illa color sit, non tamen propter eas diuersos esse colores dicimus, cum non sint colores specie differentes.

 

[4.23] Duobus quoque hominibus assistentibus mihi, cum profero hanc uocem 'homo', per quam uterque intelligit 'animal rationale mortale', diuersa quidem est essentia huius intellectus et essentia illius, quarum unaquaeque est intellectus, nec tamen ideo multos intellectus dicimus, cum haec diuersa concipiant nec diuerso modo. Et cum multa nomina uel multae affirmationes incidunt in unam uocem, omnis autem affirmatio et omne nomen sit uox siue essentia, non tamen ideo multas uoces dicimus siue multas essentias.

 

[4.24] Sed et cum dolium quod in domo est sit quidam locus, et ipsa rursus domus sit quidam locus, nec sit iste locus ille non tamen diuersa loca dicimus dolium ipsum et domum. Alioquin uinum quod in dolio est in diuersis esset locis, cum nullum, ut supra meminimus, corpus in diuersis locis esse constet. Sed et cum unaquaeque res tantum post proprium habeat, hoc est quantamcumque moram existentiae suae, non tamen diuersa tempora accipimus, nisi per successionem.

 

[4.25] Praeterea, in uno homine multae sunt partes ita ab inuicem diuersae ut haec non sit illa, uel in uno ligno uel in una margarita, quae caeteris partibus abszisis uel remotis homines uel ligna seu margaritae dicuntur, quarum etiam partium unaquaeque ante abscisionem homo erat siue lignum seu margarita. Non enim separatio nostra quidquam in substantia confert ei quod remanet uel quod remotum est, quod prius non haberet, quia abscisa manu id quod tunc homo permanet et ante abscisionem homo permanebat, quaedam pars latens in homine qui integer erat. Similiter si pes postea abscidatur, residuum homo est, quod etiam homo erat ante ipsam abscisionem, cum tunc quoque hominis definitionem haberet, quo tunc etiam animal erat cum esset animatum et sensibile, et eodem modo rationalis et mortalis quomodo et nunc. Cum itaque ante omnem abscisionem multae partes essent in uno homine quarum unaquaeque esset homo, non tamen ideo multi homines in ullo homine erant, quia multos homines non dicimus nisi multis animabus uegetatos.

 

[4.26] Si autem, cum essentialiter diuersae res sunt quarum unaquaeque est intellectus siue homo, non ideo tamen dicimus multos intellectus uel multos homines, quanto magis non oportet dici multos deos uel multas substantias, quamuis unaquaeque personarum Deus est siue substantia, quarum eadem penitus est essentia? Cum enim trium personarum secundum grammaticos, quae in Socrate sunt, unaquaeque sit Socrates siue homo, cum uidelicet ipse loquens sit homo siue Socrates et ipse ad quem aliquis loquitur uel de quo loquitur, non ideo tres Socrates uel tres homines dicimus, cum sit trium personarum eadem essentia, hoc est eius qui loquitur et ad quem aliquis loquitur uel de quo loquitur. Eadem de causa et trium personarum quae in Deo sunt, cum sit una essentia, licet unaquaeque ipsarum sit Deus siue substantia, non ideo oportet tres deos dici siue tres substantias, cum saepe, ut supra meminimus,uoces ex adiunctis significationem suam uarient, utpote haec dictio 'tres' et aliae multae. Eumdem quippe hominem tres opifices dicimus esse secundum trium officiorum scientiam, non tamen ideo tres homines.

 

[4.27] Graeci tamen, teste Augustino, non reuerentur tres substantias dicere magis quam tres personas. Unde in VII De Trinitate, capitulo IV ita meminit:

 

Loquendi causa de ineffabilibus, ut fari aliquo possemus modo quod effari nullo modo, possumus, dictum est a nostris Graecis una essentia, tres substantiae; a Latinis una essentia uel substantia, tres personae, quia, sicut iam diximus, non aliter in sermone Latino essentia quam substantia solet intelligi.

 

Item:

 

Quod de personis secundum nostram hoc est de substantiis secundum Graecorum consuetudinem. Sic enim dicunt illi tres substantias, unam essentiam. quemadmodum nos dicimus tres personas, unam essentiam uel substantiam.

 

[4.28] Non est autem nunc nobis sermo aduersus Graecos; nec fortassis a nobis in sensu diuersi sunt sed in uerbis tantum, abutentes hoc loco nomine 'substantiae' pro 'persona', cum et ipsam nonnumquam usiam, id est substantiam, ad naturam ipsius essentiae, non ad proprietatem personae, in ipsa quoque diuina substantia dicere non recusent, sicut et in caeteris quibuscumque substantius quibus hoc nomen totius praedicamenti substantiae commune est. Ipsi quippe ad identitatem substantiae in tribus personis intelligendae, nouum nomen homousion, quod est 'unius substantiae' instituerunt. Quam quidem acceptionem Hieronymus quoque secutus, Ad Damasum scribens homousion Trinitatem ipsam esse confitetur, hoc est unius substantiae, non unius personae. Hinc et Gennadius, De orthodoxa fide, meminit dicens:

 

Homousios ergo, id est co-essentialis, in diuinitate Patri Filius, homousios Patri et Filio Spiritus Sanctus.

 

[4.29] Unde liquidum est, cum tres substantiae a quibusdam eorum dicuntur, substantias pro personis abusiue dici. Quam quidem abusionem aperte ac merito Hieronymus reprehendit, scribens Ad eumdem Damasum papam de nouo nomine trium hypostaseon his uerbis:

 

Interrogamus quid hupostases posse arbitrentur intelligi? Tres personas subsistentes aiunt. Respondemus nos ita credere. Non sufficit sensus, ipsum nomen effiagitant, quia nescio quid ueneni in syllabis latet. Si quis autem hupostasim usiam intelligens non in tribus personis unam hypostasim dicit, alienus a Christo est.

 

Item idem:

 

Tota saecularium litterarum schola nihil aliud hypostasim nisi usiam nouit. Et quis umquam, rogo, ore sacrilego tres substantias praedicabit? Una est Dei sola natura. Quis tria esse, hoc est tres hypostases dicit, tres naturas conatur asserere. Et si ita est, cur ab Arrio parietibus separamur, perfidia copulati? Sufficit nobis dicere unam substantiam, tres personas perfectas, aequales, coaeternas. Non bonae suspicionis est, cum in eodem sensu uerba dissentiunt. Aut [si] rectum putatis tres hupostases cum interpretationibus suis debere nos dicere, non negamus. Sed mihi credite, uenenum sub melle latet.  Transfigurat se angelus satanae in angelum lucis.

 

[4.30] Quod autem opponitur quare potius tres personas dicimus quarn tres deos aut tres essentias, iam arbitror ex supra positis esse manifestum, quia uidelicet personarum diuersitas ad distinctionem proprietatum pertinet, non ad discretionem essentiarum. Ideoque tres sunt personae, quia diuersa insunt propria eius essentiae, cum ex eo quod Pater est, aliud proprium habeat uel aliud exigat, et aliud ex eo quod est Filius uel Spiritus Sanctus. Tale est ergo Deum esse tres personas ac si dicamus ipsum esse Patrem et Filium et Spiritum Sanctum. Plures autem deos si dicamus sicut plures homines, discretionem rerum essentialiter diuersarum demonstramus, quarum unaquaeque sit Deus. Sic et Socratem secundum grammaticos plures personas dicimus sed non plures homines. Eadem ratione nec plures dominos uel plures omnipotentes dici conuenit, nec ulla omnino assignanda est Deo pluralitas nlsl in personis.

 

[4.31] Obiectum est quoque quomodo dicimus 'personae sunt' nisi dicamus 'entia', id est essentiae 'sunt'. Sed hoc modo dictum est quo dicimus 'Athenae sunt' uel 'hic albus et hic sedens idem sunt'. Non enim semper pluralitas uel singularitas uocis ad significationem respicit, sed quandoque ad terminationem uocis uel constructionem, ueluti cum dicimus 'numerus est', hoc est unitates sunt, et 'Athenae sunt', hoc est haec ciuitas est. Quandoque etiam secundum solam pluralitatem uocum plurale uerbum figurate proferimus siue etiam plurale nomen, etiam quando eadem est penitus uocabulorum intelligentia, non tamen eadem essentia: ueluti cum dicimus ensem et gladium esse multiuoca. Unde Boethius in I Topicorum:

 

Quarum rerum, inquit, eadem est definitio, ipsae quoque res sunt eadem.

 

Cum autem figurate dicimus 'sunt' ubicumque scilicet una tantum res est, non est necesse dici entia uel essentias, quia saepe, cum eaedem sint uoces in significatione per se acceptae, una earum constructionem habere potest per figuram in ullo sensu quam non habet alia.

 

[4.32] De eo etiam arbitror esse discussum quod dictum est hoc nomen 'Deus' magis uniuersale quam singulare dicendum esse, cum in diuersis personis dicatur. Quippe diuersitas illa personarum non in discretione essentiae constat, sed magis in diuersitate proprietatum uel definitionum, ut diximus, sicut et diuersitas personarum secundum grammaticos; quae scilicet personae insunt Socrati, propter quas tamen non mimls hoc nomen 'Socrates' singulare est.

 

[4.33] Sed illud hoc loco maximum impedimentum occurrit quod essentialiter quoque ab inuicem personae quae in Deo sunt, discretae uidentur, cum haec scilicet non sit illa; quod non est in grammaticis personis. -- Ad quod respondendum est quod non magis istae personae essentialiter discretae sunt quam illae, cum sit harum quoque sicut illarum una eademque penitus essentia; ad comparationem unitatis cuius, hoc est diuinae essentiae, nulla uel corporea uel spiritualis creatura dicenda est una, cum haec omnino nullam aut partium aut formarum diuersitatem admittere possit nec in aliquo permutari.

 

Quocirca (inquit Boethius De Trinitate) hoc uere unum in quo nullus numerus, nullum in eo aliquid praeter id quod est.

 

[4.34] Unde bene eam philosophi monadem, id est unitatem, magis quam unam uocare uoluerunt. Cum autem nulla sit in personis discretio essentiae ab imlicem, non tamen oportet dici: Pater est Filius uel Spiritus Sanctus, uel Filius est Spiritus Sanctus, quia etsi quis forte sanum sensum in his uerbis habere queat, eo scilicet quod eadem essentia quae Patcr est, sit et Filius et Spiritus Sanctus, sensus omnino falsus est secundum sanctorum patrum acceptionem, quae est huiusmodi ac si dicamus personam generantem esse personam genitam uel esse personam ab utrisque procedentem. Quod est dicere eamdem esse proprietatem utriusque personae, ita uidelicet ut utraeque personae eaden sint definitione terminandae atque exprimendae -- quod omnino falsum est. Quippe cum idem sit numero status risibilis et status nauigabilis, atque insuper de quocumque dicatur 'risibile', dicatur et 'nauigabile', non tamen hunc statum illum esse dicimus hoc est risibile idem esse definitione cum nauigabili, cum aiiud sonet hoc nomen 'risibile', aliud hoc nomen 'nauigabile', licet eadem res penitus sit utrique nomini per appellationem subiecta, ipse uidelicet homo cui tam 'risibile' quam 'nauigabile' proprium assignatur.

 

[4.35] Quia ergo statum eumdem uel diuersum non dicimus nisi secundum expressam atque integram definitionem aut proprietatem, oportet cum hic status ille dicatur, hanc rem cum illa eadem penitus in expressa proprietate monstrari. Sic et in diuinis personis, cum ad proprietates earum, non ad numerum rerum tota spectet diuersitas, non potest uere haec illa dici, dum sit aliqua proprietatis diuersitas quae diuersis in sensu nominibus exprimatur, sicut et in ipsis contingit personis. Aliud quippe sonat Deus Pater, aliud sonat Deus Filius, aliud sonat Deus Spiritus Sanctus. Et aliud proprium habet Deus Pater in eo scilicet quod generat Deum Filium, aliud Deus Filius, in eo uidelicet quod ab eo generatur, aliud Deus Spiritus, in eo scilicet quod procedit.

 

[4.36] Qui itaque dicit de Deo 'Pater est Filius', non simplicem enuntiationem facit, ad identitatem scilicet tantum essentiae demonstrandam, ac si uidelicet ita diceret: hoc quod est Pater est Filius: sed insuper proprietatum exprimit unitatem, ac si uidelicet dicat idem proprium esse huius quod est illius, sicut si diceret hunc statum illum esse in his omnibus quae diuersis in sensu nominibus sunt exprimenda. Quod omnino falsum est, quamuis sit eadem utrique personae essentia.

 

[4.37] Nam et sic solemus dicere non idem esse utile quod honestum, etsi id quod est utile, sit honestum; nec idem esse grammaticum et oratorem, cum scilicet aliud sit proprium huius, aliud illius, quia licet eadem essentia sit grammatici et oratoris, aliud tamen est esse grammaticum, aliud esse oratorem, et aliud esse hunc grammaticum quam hunc oratorem, et aliud esse risibile quam nauigahile, licet una penitus sit utriusque substantia. Sic etiam, licet eadem sit Patris et Filii substantia, diuersum est tamen esse Patrem et esse Filium. Unde Augustinus libro V De Trinitate:

 

Quamuis, inquit, diuersum sit Patrem esse et Filium, non est tamen diuersa substantia.

 

Idem in VII:

 

Aliud est, inquit, Deum esse, aliud Patrem esse.

 

[4.38] Sed et cum eadem uox sit quandoque nomen et uerbum, uel dictio simul et oratio, nomen tamen non esse uerbum concedimus, cum hoc sine tempore sit, illud cum tempore, et dicfionem non esse orationem, cum partes dictionis in ea significatiuae non sint sicut sunt orationis.

 

[4.39] Sed nec fortasse personas grammaticorum per praedicationem coniungi conuenit, ut uidelicet una persona sit altera, licet idem sit una quod altera, ut supra meminimus. Cum enim sint diuersae tres personae secundum grammaticos, prima uidelicet, secunda et tertia, non est fortasse una persona alia persona cum ipsa diuersa persona ab alia. Quippe cum aliquorum diuersitas tantum in proprietate ipsorum aut in differentia statuum consistit, non in numero uel in essentia, recte identitas eorum in hoc ipso monstratur per praedicationem ipsorum ad inuicem, ut uidelicet cum dicitur haec persona esse illa quae proprietate tantum uel definitione, hoc est statuum diuersitate, disiunctae sunt, intelligatur haec eadem esse cum illa in hoc ipso, hoc est proprietate uel definitione. Quod omnino falsum est, tam in his personis quam in diuinis.

 

[4.40] Praeterea, multa sunt, ut supra meminimus, numero eadem, quorum tamen nomina per praedicationem disiuncta sunt, quod maxime uis quaedam relationis facit quae in illis nominibus continetur, cum uidelicet omnis relatio inter opposita consistat. Idem quippe est numero materia Socratis et Socrates, et prius Socratis et Socrates, et perpetuum [Socratis] et Socrates, cum uidelicet hoc corpus siue hoc animal idem sit quod Socrates; nec tamen dici conuenit ut Socrates sit materia Socratis, quamuis sit idem quod est materia Socratis, aut ut sit prior Socrate, hoc est se ipso, aut ut sit perpetuus, licet sit hoc quod est perpetuum, utpote hoc corpus. Sic nec Patrem conuenit dici Filium suum aut Filium esse Patrem suum, hoc est alterum ex se ipso esse gignendo se ipsum, sicut nec Socrates dicitur ex se ipso esse, ut sit uidelicet materia sui uel materiatus ex se, licet idem sit Socrates cum materia sui, hoc uidelicet corpore, uel cum materiato sui, uidelicet Socrate albo -- sicut idem est Pater quod est Filius secundum substantiae identitatem, non personae proprietatem.

 

[4.41] Sed dicit mihi aliquis: Dicam 'Pater est Filius' et sane intelligam, ita scilicet quod eadem essentia quae est Pater est etiam Filius. Nam et ipso attestante Augustino in libro De duabus animabus:

 

De uerbis, cum res constet, controuersia facienda non est

 

idem in IV Super Genesim:

 

Dum intelligatur, inquit, quod intelligendum est, non magnopere curandum est quid uocetur

 

et post pauca:

 

Hoc est, inquit, quod dixi: dum res conceditur, non esse de uocabulis laborandum.

 

Ad quod respondeo quod placet mihi sana intelligentia, sed requiro etiam uerba Catholica, quia non sine causa Apostolus nouitates uerborum nos uitare admonet, tum ideo ne contemptores sanctorum uideamur et Spiritus Sancti qui loquitur in eis, tum etiam magis ne si tu in uerbis tuis sanum sensum haberes, alius in eis offenderetur qui sensum tuum non intelligeret et scandalum erroris inde sumeret. Habe itaque etiam cum sensu uerba idonea ad aedificationem, non ad scandalum, et dicas ad hunc sensum manifestandum non 'Pater est Filius', sed 'hoc quod est Pater, est Filius', hoc est eadem est utrorumque essentia siue substantia. Nec dicas hanc personam esse illam, quod est dicere idem esse proprium utriusque, sed hanc personam idem esse quod illa est, hoc est eiusdem substantiae esse.

 

[4.42] In quanta autem ueneratione etiam uerba diuina habenda sint, uis ipsorum admonet quae quotidie sacramenta ecclesiae conficit, cum ad inuocationem sui nominis mira Deus operatur, etiam per immundissimos ministros. Unde et merito Christiana religio, uerbis quoque diuinis reuerentiam exhibens, sola ipsa uocabulum 'dei' usurpare non consueuit, sed immobile illud custodit quod tam a gentibus quam Iudaeis ad creaturas nonnumquam detortum est, cum utrique 'deos' nominent.

 

[4.43] Ipse etiam Priscianus, doctor et scriptor loquendi, in locutionibus maxime usum aemulandum esse admonet. Bene equidem, cum locutio significationem non ex natura sed ex placito hominum habeat. Quod uero ait Augustinus:

 

De uerbis, cum res constet, controuersia facienda non est

 

ibi sane intelligendum ubi de rebus contentio orta est, hoc est de inquirenda et discutienda ueritate rerum potius quam de proprietate uerborum. Cum enim iam id habemus quod quaerebamus, hoc est illam rerum certitudinem quam inuestigabamus, non est curandum quo genere uerborum id nobis significetur aut comprobetur, cum iam ita esse teneamus. At uero si de uerbis quaestio mota fuerit, an uidelicet sermo qui dicitur hoc uel illud habet dicere, sicut hoc loco quaeritur, cur non scilicet uere dicatur 'Pater est Filius', tunc tota controuersia ad uim uerborum est reterenda.

 

[4.44] Dicit fortasse aliquis quod secundum propositam expositionem in qua dicitur 'Pater non est Filius', hoc scilicet modo quod non est idem proprium utriusque, licet etiam dicere 'Pater non est Deus' uel 'homo non est animal', cum uidelicet non sit idem proprium istorum sicut nec illorum. -- Ad quod respondendum est quod uerba nostra ad Deum translata, ut iam supra meminimus, ex ipsa singularitate diuinae substantiae sicut singularem significationem ita et singularem nonnumquam in constructione contrahunt sensum. Praeterea, non oportet figuratiuas et improprias locutiones porrigi ultra hoc quod auctoritas uel usus habet, si ad doctrinam et intelligentiae facilitatem loqui intendimus, ut cum dicitur figuratiue de Deo quia nescit malos, ideo figuram extendentes dicamus quia non scit omnes homines uel non scit omnia. Vel si dicam quia adoro crucem, ideo concedam me adorare insensibile uel lignum. Vel si dicam me credere in Christum uel adorare eum qui etiam figuratiue lapis aut serpens dicitur, ideo me in lapidem credere uel in serpentem annuam, uel adorare lapidem aut serpentem. Aut cum Christus ex diuinitate et humanitate una sit compacta persona, et pro parte Deus, pro parte homo dicatur, atque in ipso homo Deus esse dicatur quia hic illi in unam personam sit unitus, sitque diuina substantia aeterna, humana non aeterna -- non tamen ideo concedere cogimur quod non est aeternum esse aeternum. Nec Scripturae figuratiuas locutiones ultra hoc quod scriptum est necesse est extendi.

 

[4.45] Sed nec cuiquam fas est a consueta significatione sermonem commutare, nisi ei cuius grauissima uidetur auctoritas aut aliqua ornatus hoc commendet gratia.

 

[4.46] Quid etiam mirum si uoces, cum a creaturis ad Deum transferuntur, significationem uarient, utpote hoc nomen 'pater' uel 'filius', constructionis quoque uim commutent, cum illae etiam id faciant quae significationem nullatenus mutare uidentur? Nemo quippe recte intelligens unitatem aut plerasque alias formas ita a subiectis substantiis diuidit, ut eas ab eis numero uel essentialiter diuersas existimet. Nec quis, cum dicit unitatem Dei uel unum Deum aut simplicitatem Dei et simplicem Deum, sicut unitatem animae uel unam animam aut simplicitatem animae uel simplicem animam, ad alium sensum haec nomina in Deo accipit quam in animam. Non tamen ita dicimus unitatem uel simplicitatem esse animam sicut esse Deum. Sed qualibet formarum nomina Deo copulata solam identitatem essentiae monstrant, ac si dicamus idem esse unitatem quod Deum, quod minime in caeteris contingit substantiis, sicut alibi, cum de discretione praedicamentorum dissereremus, ostendimus. Quid itaque mirum, si 'pater' et 'filius' haec nomina a creaturis ad Deum translata, in creaturis sibi copulata solam identitatem essentiae monstrent, in Deo autem id solum non faciant, sed etiam super identitatem proprietatis, cum e contrario nomina formarum, Deo copulata, solam identitatem essentiae monstrent quo in creaturis contenta non sunt?

 

[4.47] Illud autem Athanasii quod ait:

 

Omnipotens Pater, omnipotens Filius, omnipotens Spiritus Sanctus

 

maxime fortasse confirmare uidetur ut concedamus Filium quoque siue Spiritum Sanctum esse Patrem, cum scilicet, ut supra saepe diximus, Pater ex potentia sit dictus sicut Filius ex sapientia et Spiritus ex benignitate. Quis etiam negare queat quin unaquaeque personarum potens sit et sapiens et benigna? Cum itaque Filius sit Deus omnipotens, et tantumdem ualeat dicere Deum omnipotentem quantum dicere Patrem, numquid et Filius est Pater? Ad quod primum respondere satis arbitror quod saepe, ut diximus, uoces per se acceptae eamdem uim penitus habent atque aequipollentiam iuxta propriam earum significationem, quae tamen eamdem uim in constructione non custodiunt. Nam teste Prisciano, 'amans' et 'qui amat' idem ualent; non tamen sicuti de eo qui modo non amat uerum est dicere quod 'erit amans', ita uerum est dicere quod 'erit qui amat'.

 

[4.48] Unitas quoque et unum, et sessio et sedens eadem penitus fortasse sunt in significatione, non in constructione, sicut alibi docuimus cum de discretione praedicamentorum nobis esset tractandum. Quid igitur mirum est, si ponamus haec nomina 'Pater' et 'Deus omnipotens' eiusdem penitus esse significationis in Deo, non tamen eiusdem constructionis esse concedamus, nec ea in contextu orationis eumdem penitus custodire sensum? Atque ita dicere licebit quod haec enuntiatio 'Pater est potens siue sapiens siue benignus' ad identitatem tantum essentiae sit accommodata, ac si dicatur quod is qui Pater est sit potens siue sapiens aut benignus. Haec autem enuntiatio 'Pater est Filius siue Spiritus Sanctus' ad identitatem, ut dictum est, proprietatis tantummodo spectat, ut uidelicet idem sit utriusque proprium, ut expositum est, ideoque tantummodo falsa est enuntiatio.

 

[4.49] Praeterea, quis ex supra positis edoceri non possit quod S non idem penitus sonent in Deo haec nomina 'Pater' et 'potens', uel 'Filius' et 'sapiens', uel 'Spiritus Sanctus' et 'benignus'? Alioquin non magis relatiue inuicem dicerentur Pater et Filius quam potens et sapiens', uel Spiritus Sanctus ad Patrem et Filium quam benignus. Non itaque 'Pater' hoc nomen sonat tantummodo diuinam potentiam, uerum etiam ipsum ut gignentem determinat, ac si ita dicatur: diuina potentia generans diuinam sapientiam. Nec Filius simpliciter ostendit diuinam sapientiam, uerum etiam ipsam significat tamquam ex Patre genitam. Sed et Spiritus Sanctus diuinam bonitatem tamquam a Patre et Filio procedentem determinat. Unde recte haec nomina 'Pater', 'Filius', 'Spiritus Sanctus' discretiua personarum sunt, hoc est earum ab inuicem diuersitatem monstrantia, cum uidelicet hanc personam tamquam generantem, illam tamquam generatam ab ista, et rursus aliam tamquam procedentem ex istis duabus haec nomina discernant. Quaedam enim differentia rerum, praedicatione ab inuicem disiunctarum, in relatiuis nominibus insinuatur, unde ipsa ab Aristotele opposita dicuntur, et quaedam praedicationis disiunctio innuitur in eo quod generat et quod ab ipso generatur, et in eo quod procedit et a quibus procedit.

 

[4.50] Unde mirabile non est, si ex huiusmodi personarum discretione haec nomina ab inuicem per praedicationem disiuncta sint, quae relationes et significent et copulent, et non illa supra posita quae minime sunt relatiua. Quod et in ipsis quoque rerum aliarum generationibus seu creationibus facile est assignari, ubi etiam rei generantis et genitae est eadem essentia. Ex materia quippe ipsum materiatum generari et creari quodammodo tradunt philosophi.

 

[4.51] Unde Plato hylen, id est corpoream naturam, tamquam matrem corporum ponit, et Boethius in libro Diuisionum genus diuidi in species quasi in quasdam a se quodammodo creationes dicit, eo quod species ex ipsa generis substantia nasci et confici habeant superueniente forma, ut homo ex animali superuenienti animali rationalitate et mortalitate, sicut statua ex aere superueniente figura. Et cum idem sit materia quod materiatum, sicut idem est animal quod homo uel hoc aes quod haec statua, non tamen ipsum materiatum est materia sui, aut ipsa materia est materiata ex se, licet sit hoc ipsum quod est materia eius, uel sit hoc ipsum quod est materiatum eius, utpote haec statua est hoc aes, et hoc aes est haec statua -- et sonent idem hae uoces per se acceptae: 'materia' et id ex quo aliquid materialiter constat, uel 'materiatum' et id quod ex aliquo materialiter conficitur. Non tamen in constructione de eodem necesse est ea praedicari, cum haec uox substantiam copulet illa proprietate, quae quidem proprietas in relatione consistit, materiae scilicet uel materiati. De qua nos quidem praedicationis differentia supra satis disseruisse arbitror.

 

[4.52] Magna itaque discretio adhibenda est in his enuntiationibus quae de Deo fiunt, quae uidelicet tantum ad identitatem essentiae, quae ad identitatem quoque proprietatis sint accommodatae. Ad identitatem quidem essentiae tantum non etiam proprietatis, hae spectant: Pater est Deus, Filius est Deus, Spiritus est Deus, uel aeternus, uel Dominus, uel creator, uel omnipotens, uel immensus, seu iustus, siue misericors, et aliae multae, ideoque uerae sunt. Hae uero adnuntiationes: Pater est Filius uel Spiritus Sanctus, uel Pater est genitus siue procedens, ad identitatem proprietatis aspiciunt ideoque omnino falsae sunt.

 

[4.53] Ibi quippe solummodo ostendebatur idem esse rem praedicati et subiecti termini, ueluti idem esse Deum quod est Pater, etc. Hic uero rem subiecit termini proprietatem quoque praedicati termini sic habere, ut hoc sit huius personae proprium quod illius, uel eadem insit proprietas huic personae quae illi, hoc est ut sic Patri conueniat gigni ex Patre, hoc est ex se ipso, sicuti et Filio congruit gigni ex ipso Patre. Quod omnino falsum est, sicut diligentius ostendemus de generatione postmodum disserentes.

 

[4.54] Ut itaque iuxta Athanasium neque confundamus personas, hoc est permisceamus eas, alteram scilicet in proprietate alterius, neque separemus unitatem substantiae, oportet diligenter uim singularum enuntiationum distinguere, quae uidelicet ad identitatem substantiae, quae ad identitatem proprietatis sint accommodatae.

 

[4.55] Notandum quoque quod, cum in descriptione summi boni potentia eius ac sapientia seu benignitas, ut supra saepe docuimus, commemorantur, ideo ista relatiue magis quam simpliciter assignari, cum uidelicet dicitur Pater, Filius, a Spiritus Sanctus, ut maior unionis et concordiae in ipsa personarum Trinitate commendatio fiat, cum eas sic inuicem se habentes et sibi aeternaliter connexas assignamus, ut aliam personam ex alia gigni, aliam ex his duabus procedere confiteamur, hoc est aliam ex alia uel ex illis esse.

 

[4.56] Apparet autem et ex his quae dicta sunt, de discretione scilicet enuntiationum, illud refelli quod supra opponebatur, cum uidelicet obiiceretur quod, sicut ostenditur per hoc quod Pater est Deus et Deus est aeternus, Pater esse aeternus, ita etiam ostendi possit per hoc quod Pater est Deus et Deus est Filius, Pater esse Filius. Ibi quippe ea propositio quae consequitur ex duabus praemissis, quae uidelicet ait 'Pater [est] aeternus', ad solam identitatem essentiae spectat sicut et praemissae, ut supra iam determinauimus, ideoque ex ipsis conuenienter infertur. Quae uero ait 'Pater est Filius', non solum essentiae, uerum insuper proprietatis identitatem ostendit, ideoque ex praemissis non procedit, quae scilicet praemissae simpliciter ad identitatem essentiae spectant;' immo apertissime falsum esse liquet, ideo quod Pater est Deus et Deus est Filius, oportere concedi Patrem esse Filium. Quod est dicere, ut supra iam exposuimus, idem esse proprium Patris et Filii, in eo scilicet quod Pater est et Filius, ipsum Patre, hoc est se ipso, gigni.

 

[4.57] Quod si ad hanc quoque complexionem comprobandam illa inducatur dialecticorum regula quae ait:

 

Quotiens aliquid praedicatur de aliquo, quidquid praedicatur de praedicato, et de subiecto

 

hoc est quotiens aliqua res est aliquid et illud idem rursus est aliquid, primum est ultimum -- facile deprehendi potest nihil ad hanc complexionem regulam attinere nec eam ex hac regula monstrari posse, cum uidelicet illa ad enuntiationes illas tantum attineat quae ad identitatem solam essentiae spectant, non etiam ad identitatem proprietatis, sicut haec facit quae ait 'Pater est Filius'. Immo si uim uerborum diligenter attendamus, talis potius ei regula inducenda esset, si uera esset:

 

Quotiens aliquid praedicatur de aliquo et aliquid praedicatur de praedicato, idem est proprium primi subiecti et ultimi praedicati

 

Quod cum aperte falsum sit, non est pro regula habendum.

 

[4.58] Possumus etiam dicere, si diligentius uim et significationem uerborum quam sonum eorum attendamus, cum inferebatur ex praemissis 'Pater est Filius', non idem praedicari quod primitus praedicabatur, cum uidelicet diceretur 'Deus est Filius', sicut et cum dicitur:

 

Haec cera est haec imago et haec imago est ex hac cera

 

quasi Filius qui est ex Patre;

 

Ergo haec cera est ex hac cera.

 

Sed de hoc nobis diligenter dicendum erit postea, cum de generatione Verbi disseremus.

 

[4.59] Sunt et aliae consimilis dispositionis argumentationes quibus propter terminorum dispositionem praemissa regula competere uidetur, cum a sensu uerborum longe sit. Quales sunt huiusmodi complexiones:

 

Hic homo est hoc corpus, sed hoc corpus semper est, ergo hic homo est semper

 

item:

 

Hic homo est hoc corpus et hoc corpus est materia huius hominis uel factum est hic homo uel prius est hoc homine, ergo hic homo est materia huius hominis uel factus est hic homo uel prior est hoc homine

 

item:

 

Hic miles est hic citharoedus et hic citharoedus bonus est uel laudandus, ergo hic miles

 

De qualibus quidem argumentationibus in Dialectica nostra latius prosecuti sumus.

 

[4.60] Quod autem solus Filius, non etiam Pater uel Spiritus Sanctus, incarnatus dicitur, cum tamen eadem essentia, quae Pater est siue Filius uel Spiritus, sit incarnata, non sine magna ratione traditum est. Hoc enim his uerbis ostenditur cum dicitur 'Filius Dei est incarnatus', lumen diuinae sapientiae per hanc incarnationem carnalibus effulsisse, atque hoc solum uel hoc specialiter beneficium Deum intendisse in ipso habitu carnis nobis impertire, pro quo angelus consilii siue consiliarius dictus est. Quod et Iohannes euangelista innuens:

 

Vita, inquit, erat lux hominum et lux in tenebris lucet et tenebrae eam non comprehenderunt.

 

De qua etiam illuminatione scriptum est:

 

Surge illuminare, Ierusalem, quia uenit lumen tuum

 

et iterum:

 

Ambulabunt gentes in lumine tuo

 

et psalmista:

 

In lumine tuo uidebimus lumen

 

et Simeon:

 

Lumen ad reuelationem gentium.

 

Et Platonici:

 

Verbum Deus est lumen uerum etc.

 

Qui etiam a Iudaeis requisitus quis esset, ut quid intenderet audirent, respondit:

 

Ego principium qui et loquor uobis

 

ac si diceret: ego Verbum ante tempora, qui uos ex tempore uerbis instruere ueni ac praedicare regnum Dei.

 

[4.61] Tale est ergo sapientiam Dei esse incarnatam, ac si dicatur ad hoc Deum incarnatum esse ut uerae doctrina iustitiae nos instrueret, tum praedicatione, tum etiam exemplo corporalis conuersationis suae. Unde et Isidorus, De summo bono, primi libri capitulo XIV:

 

Ideo, inquit, Deus in homine uenit quia per se ipsum ab hominibus cognosci non potuit

 

quorum uidelicet a ratio in tantum iam multitudine peccatorum oppressa atque obtenebrata erat, ut consurgere ad inuisibilia non ualeret nisi uisibilibus quibusdam iudiciis duceretur.

 

[4.62] Sapientiam itaque Dei in carne esse, tale est: carnales, id est homines, hac incarnatione uerae sapientiae lumen suscepisse et eam nostrae mortalitatis testam luce sua accendisse, sicut scriptum est:

 

Verbum caro factum est et habitauit in nobis

 

ac si aperte diceret: ad hoc ipsa sapientia incarnata est, ut per illuminationem in nobis inhabitet uerae notitia sapientiae. Qui in ipsa carne quam assumpsit, tum, ut dixi, conuersatione uitae, tum etiam passione mortis suae, siue etiam gloria resurrectionis suae uel ascensionis perfecte nos instruxit et docuit. Moriendo quidem docuit quantum nos dilexerit, iuxta hoc quod et ipse ait:

 

Maiorem hac dilectionem nemo habet, ut animam suam ponat quis pro amicis suis

 

atque in hoc ipso nobis usque ad mortem pro ipso certandi exemplum posuit. Unde et apostolus Petrus:

 

Christus passus est pro nobis, uobis relinquens exemplum ut sequamini uestigia eius.

 

Resurgendo autem uitam immortalitatis exhibendo praedicauit. Ascendendo docuit nos illuc milites esse trahendos, quo iam in rege nostra regnat substantia, et illic semper mente membris inhabitandum esse, quo iam praecesserit caput nostrum. Unde Apostolus:

 

Quae sursum sunt, inquit, quaerite, ubi Christus est in dextera Dei Patris.

 

[4.63] Cum itaque in omnibus quae in carne gesserit Dominus nostra sit eruditionis intentio, recte sola incarnari sapientia dicitur et in carne quam accepit ista nobis exhibuisse, quia ad hoc omnia gessit in carne, ut nos uera erudiret sapientia quae ad salutem sufficerent. Qui etsi in aliquibus uel miraculis uel aliis factis suam exhiberet potentiam, omnia ad intentionem doctrinae spectant, ut factis quoque nos de ipsa sua potentia ad percipiendam fidem erudiret. Prius itaque docendus erat homo quid uel crederet uel ageret, deinde ad amorem trahendus eorum quae nosset. Haec autem quae in carne gessit Dominus ad doctrinam attinent, ut diximus. Ad amoris uero feruorem qui omnia tolleret aduersa, ut libera uoce ubique terrarum uerbum Dei praedicaretur, infusio illa Spiritus pertinet quae super discipulos die Pentecostes in igne est reuelata.

 

[4.64] Sed dicit mihi aliquis quod haec incarnatio, cum ex summa et sola misericordiae diuinae gratia, non ex meritis nostris facta sit, maxime Spiritui tribuenda est, ut scilicet Spiritus potius quam Filius incarnari diceretur. Unde et scriptum est:

 

Conceptus ex Spiritu Sancto

 

hoc est ex sola benignitate misericordiae suae incarnatus. -- Ad quod respondendum est quod aliud est 'concipi ex Spiritu', aliud 'Spiritum concipi', hoc est incarnari, sicut aliud est ex aqua et Spiritu regenerari, aliud aquam et Spiritum regenerari. Si quis itaque uim huius enuntiationis attendat 'Filius est incarnatus', ad quam scilicet eam sanctorum auctoritas instituit, solus est Filius incarnatus, non etiam Pater uel Spiritus, quia hic est sensus ac si dicamus quod ad hoc solum uel maxime Deus incarnatus est, ut suos praedestinatos uerae sapientiae luce in ipso habitu carnis uisibili illustraret.

 

[4.65] Cum itaque sint indiuisa opera trium personarum, quarum nullo modo diuersa est essentia, pro diuersitate tamen personarum et operum quaedam specialiter opera uni personae tamquam propria tribuuntur, quaedam alii. Patri quidem proprie tribuuntur ea quae ad potentiam pertinent, sicut est creasse cuncta ex nihilo, per Verbum tamen suum, non Verbum per Patrem, uel disponere omnia pro arbitrio suo, uel imperare, uel dare potestates, uel mittere Filium in mundum, uel obedientiam impendi, unde scriptum est:

 

Obediens Patri.

 

Et postremo omnia quae ad potentiam ac reuerentiam maiestatis pertinent, Patri specialiter tribuuntur. Quod etiam ipsa uerba Christi aperte insinuant, cum uidelicet humanitas eius in anxietate posita, quotiens a diuinitate in unam personam sibi unita opem uirtutis postulat aut quascumque preces ei fundit, solo uocabulo 'Patris' utitur, ipsam scilicet commemorando potentiam qua potens est efficere quod rogatur. Quod ct adhuc mos ecclesiasticus obseruat, maxime in specialibus orationibus suis quae in celebrationibus missarum ad altare fiunt, quae scilicet orationes ad solum intenduntur Patrem. Sed et cum ait Filius ipse:

 

Quae Pater posuit in sua potestate

 

potius quam quae Filius in sua uel Spiritus Sanctus in sua, quasi proprie et specialiter diuinam potestatem Patri adscribendam esse innuit.

 

[4.66] Filio autem ipsi ea maxime adscribuntur quae ad sapientiam attinent, sicut est iudicare, quod discretionis est. Unde scriptum est:

 

Pater omne iudicium dedit Filio

 

quia potentia sapientiae cedit in discussione iudicii, ubi aequitas magis examinanda est quam uis potentiae exercenda. Ad hoc etiam illa inscriptio psalmi noni pertinet quae ait:

 

Pro occultis filii

 

scilicet iudiciis. Qui et bene mens Patris seu ratio siue angelus consilii dictus est, quia omnia in hac sapientia rationabiliter Pater disponit, siue creando mundum, siue eumdem reparando post lapsum. Et in hoc Pater uerum consilium nostrae ignorantiae dedit, cum eo incarnato nos uisitauerit.

 

[4.67] Spiritui autem ea quasi proprie tribuuntur quae ad operationem diuinae gratiae attinent, sicut est remissio peccatorum et quorumcumque donorum distributio ex sola bonitate eius, non ex meritis nostris proueniens: qualis est regeneratio in baptismo ad dimittenda peccata, confirmatio per impositionem manus episcopi ad dandam armaturam uirtutum, quibus scilicet uirtutibus post remissionem peccatorum perceptam resistere ualeamus inimico tunc uehementius insurgenti. Sic et caetera sacramenta, quae in ecclesia conficiuntur ex bonitate Dei, Spiritui tribuenda sunt. Nam etsi idem sit dialecticus quod orator, aliud tamen oratori tribuendum est secundum officii sui proprietatem, aliud dialectico.

 

[4.68] Mouere fortasse aliquos poterit quod dicimus indiuisa opera Trinitatis, hoc est hoc idem operari unamquamque trium personarum quod una earum operatur, ut uidelicet omne id quod facit Pater faciat Filius siue Spiritus, et e conuerso. Solus-quippe Filius carnem accepisse dicitur sicut et passus, et solus Spiritus nos regenerare dicitur in baptismate, solus etiam Pater Filium generat. -- Ad quod respondendum arbitror quod, licet non possimus dicere aut Patrem aut Spiritum accepisse carnem, hoc est incarnatum esse aut passum, tamen luere profitemur quia in eadem ipsa incarnatione et Pater: operatus est et Spiritus, a qua nec potestatem diuinam nec benignitatem possumus excludere. Nam et cum se induit aliquis aut armat, multi in eodem cooperantur, qui tamen non armantur aut induuntur. Quamuis igitur omnia uerba operationis quae uni personae congruunt, alteri non conueniant,' operatio tamen unius personae non minus aliarum esse dicenda est, quia in eodem necesse est omnes simul cooperari. Animae quoque ipsi, quae corpus mouet et agitat, omnes nostrae actiones non immerito tribuuntur, nec tamen omnia uerba act i onum de sign atiu a in praedi cati on e sua ad an im am re ferruntur. Neque enim dicimus animam ambulare uel comedere sed ipsum animal, et tamen ipsam actionem, qua sic anima corpus agitat in ambulando uel comedendo, certum est soli animae inesse, quae quidem per actiones ambulat et comedit. Haec uerba significantur in ipsa anima, dum de ipso animali dicitur quod ambulat uel comedit, quod est dicere sic ipsum ab anima sua moueri atque agitari, ut solam animam in hoc agere intelligamus et corpus ipsum agitari.

 

[4.69] Cum itaque haec uerba actionum animae significatiua nullo modo de ea cui soli insunt hae actiones praedicabilia sint, non est mirandum si in tribus diuinis personis, cum sit communis eis actio, de una earum tamen Verbum ipsum specialiter dicatur, secundum quamdam, ut diximus, proprietatis ipsius personae expressionem. Quod uero opposuimus propter diuisionem operis comprobandam solum Patrem generare, nihil attinere uidetur, cum haec generatio, quae aeterna est opus non sit aliquod aut aliqua creatio Dei.

 

[4.70] Superest extrema obiectio, qua scilicet opponitur idem a se ipso nasci uel a se procedere. Quae recte discuti non ualet nisi prius quae sit huiusmodi generatio uel processio determinemus.

 

[4.71] Ac primum de generatione disseramus, nihil quidem sub assertione docendae ueritatis adstruentes, ut satis supra meminimus, sed sub quad am pia similitudinis umbra quam nos Veritas docuit defendentes. Non enim hoc opusculo ueritatem docere sed defendere intendimus, maxime aduersus pseudo-philosophos qui nos philosophicis maxime rationibus aggrediuntur. Unde et nos per easdem, scilicet philosophicas rationes, quas solas recipiunt et quibus nos impetunt, eis praecipue satisfacere decreuimus, defendendo ueritatem potius quam docendo.

 

[4.72] Quod si mihi fidelium quisquam obiiciat iam nec doctrinam meam nec defensionem necessariam esse, post tot uidelicet et tanta sanctorum documenta, uerum fortassis dicit quantum ad doctrinam, non quantum ad defensionem. Cum enim unusquisque in sensu suo abundet et pro diuersitate hominum uel temporum nouae quotidie quaestiones uel impugnationes oriantur, nouis quotidie rationibus resistendum puto, et nouis exorientibus morbis noua quaerenda remedia. Potuit autem fieri ut in antiquis temporibus sancti patres ea quae tunc aduersum Catholicam fidem opponi audirent rectis diluerent rationibus, et illis quos tunc inuenerunt morbis mederentur, non his quos quotidie subcrescentes nondum fortasse deprehenderant. Quousque enim paleas cum granis praesens ecclesia indifferenter continebit, nec messi Domini inimicus homo superseminare zizania cessabit, donec uidelicet in fine saeculi messores angeli Dei zizania colligant et in fasciculos in ignem arsuros mittant, non possunt [deesse] schismatici, non possunt deesse haeretici, nec inter scorpiones et serpentes tutum patebit iter. Sed semper ad probationem uel exercitationem fidelium habebit mater ecclesia sub nomine Christi multos quos tolleret antichristos, pro quibus ingemiscens quotidie dicat:

 

Ex nobis exierunt, sed ex nobis non erant

 

et affectu materno per singulos annos pro eis, ut redeant, immolat publicas orationum hostias.

 

Nam oportet, inquit Apostolus, haereses esse, ut et qui probati sunt manifesti fiant.

 

[4.73] Quod maxime in nouissimis temporibus, antichristi regno appropinquante, futurum exspectamus, quando iuxta dominicam et apostolicam sententiam grauiora semper imminere atque excrescere constat pericula, et, refrigescente caritate, mala omnia amplius pullulare. Unde et idem Apostolus ad Timotheum:

 

Hoc autem, inquit, scito, in nouissimis diebus instabunt tempora periculosa et esunt homines se ipsos amantes, cupidi, elati, superbi, blasphemi, sine pace, habentes speciem quidem pietatis, uirtutem autem eius abnegantes.

 

Qui et alibi:

 

Nos, inquit, sumus in quos fines saeculorum deuenerunt.

 

Et Petrus in Epistola II:

 

Hoc primum, inquit, scientes quod uenient in nouissimis diebus in deceptione illusores etc.

 

Et Iohannes:

 

Filioli, inquit, nouissima hora est, et sicut audistis quia antichristus uenit, nunc antichristi multi facti sunt. Unde scimus quia nouissima hora est. Ex nobis prodierunt, sed ex nobis non erant.

 

Hinc et in Epistola Iudae scriptum est:

 

Vos autem, carissimi, memores estote uerborum quae prasdicta sunt ab apostolis Domini nostri Iesu Christi, qui dicebant uobis quoniam in nouissimis temporibus uenient illusores. Hi sunt qui segregant semetipsos, et hos quidem arguite iudicatos.

 

[4.74] Ac si aperte nos adhortetur dicens: prouidete ut tales diiudicare ac rationibus conuincere ualeatis.

 

[4.75] Quod si adhuc aliquis in meam perseueret reprehensionem, et, cum nondum illa periculosa tempora instent, nostra penitus abiiciat uel non curet scripta, illud tandem Hieronymi audiat:

 

Peregrinae merces tantum uolentibus nauigant.

 

Et nos quidem ista uolentibus tantum scribimus, immo importune nobis insistentibus, atque insultantibus quod eam quam praedicamus fidem defendere ausi non simus, praesertim cum 'omnium bonorum fundamentum' fidem esse constet, quam quisquis labefactare poterit, nihil de superaedificatis firmum reliquerit.

 

[4.76] Sed et si ueritatem profiteri liceat, nonnullas huius etiam temporis haereses aut schismata reprehendendas aut corrigendas esse censemus, quas uel ipsi nos ab his qui eas profitentur audiuimus, uel ab his qui eas audierunt didicimus.

 

[4.77] Sunt enim, ut supra meminimus, qui ad assignandam trium personarum diuersitatem tres proprietates in eo intelligunt, tamquam tres res diuersas essentialiter ab ipso Deo. Quorum etiam unus, qui in Andegauensi pago magni nominis magister uiget, in tantam prorumpere ausus est insaniam, ut omnia creaturarum nomina, ad Deum translata, ipsi quoque Deo conuenire uelit, ex quibusdam formis diuersis essentialiter ab ipso Deo sicut et in creaturis, ueluti cum dicitur 'Deus iustus' sicut et 'homo iustus', ita iustitiam ab ipso Deo essentialiter diuersam intelligit sicut ab homine, et similiter cum dicitur 'Deus sapiens' et 'Deus fortis'; necnon et propria ipsius Dei nomina uult in ipso Deo ita qualitates aut formas ponere sicut et in creaturis, ut est hoc nomen 'aeternus' siue etiam 'Deus' uel 'creator'. Quod maxime ex eo adstruere nititur quod ait Priscianus:

 

Proprium nominis est substantiam et qualitatem significare

 

et ex ipsa nominis definitione qua asserit unumquodque nomen subiectis corporibus uel rebus proprias uel communes distribuere qualitates. Propter quos et huiusmodi illud Gregorii, quod supra meminimus, conuenienter dici arbitrari licet:

 

Indignum uehementer existimo, ut uerba caelestis oraculi restringam sub regulis Donati.

 

[4.78] Est et alius in Francia qui se quasi singularem diuinae Paginae magistrum omnibus praefert. Et cum hoc quod dictum est in caeteris ipse quoque uehementer arguat, nihil uidelicet penitus in Deo esse concedimus quod non sit Deus, non minorem tamen uidetur incurrisse errorem ex summa illa unitate diuinitatis quam tenet, cum nihil in Deo praeter ipsam substantiam esse nohiscum profiteatur. Inde enim ad hoc compulsus est, sicut et ipsemet ego ab ipso audiui, ut confiteatur Deum ex se ipso gigni quia Filius a Patre est genitus, et sicut arrogantissimus omnium, omnes plane haereticos uocat quicumque ita non tenent. Quem etiam hi qui ab eo legerunt ita in fide ab ecclesia iam diuisum esse asserunt, ut multos qui ante incarnationem Dei fuerunt saluari asserat et per passionem eius redimi, qui numquam aut passionem aut incarnationem eius crediderunt. Qui etiam quod mirabile est apud omnes Catholicos, sicut ad nos nuper allatum est, asseruisse etiam publice in scholis suis non est ueritus Dominum incarnatum ita aperto utero Virginis fuisse natum sicut et caeteros homines, nisi quod ipse solus sine uirili coitu sit conceptus.

 

[4.79] Noui etiam quemdam non parui nominis inter huius temporis magistros ad hoc perductum esse, ex quibusdam argumentorum quas tenet rationibus, ut Deum etiam posse decipi profiteatur, pro eo scilicet quod res aliter euenire possint quam ipse prouiderit. Quod nec credo apud gentiles uel quantumlibet infideles dici umquam permissum est.

 

[4.80] Nouimus et duos fratres qui se inter summos connumerant magistros, quorum alter tantam uim diuinis uerbis in conficiendis sacramentis tribuit, ut a quibuscumque ipsa proferantur aeque suam habeant efficaciam, ut etiam mulier et quislibet cuiuscumque sit ordinis uel conditionis per uerba dominica sacramentum altaris conficere queat. Alter uero adeo philosophicis innitatur sectis, ut profiteatur Deum priorem per existentiam mundo nullatenus esse. Est et quidam eorum patriota, inter diuinos celeberrimtus magistros, qui in tantam prorumpit insaniam, ut corpus dominicum eiusdem longitudinis seu grossitudinis in utero Virginis fuisse adstruat cuius et in prouecta aetate exstitit.

 

[4.81] Sed nec adhuc illam summam controuersiam de sacramento altaris, utrum uidelicet panis ille qui uidetur figura tantum sit dom inici corporis , an etiam u erit as subst an tiae ipsius dominicae carnis, finem accepisse certum est; et innumeras alias in quarum quotidianis relationibus frequenter D obstupescimus, quae nec per incendia eorum qui a populo deprehenduntur compesci possunt. Haec illi attendant qui de fide amplius minime scribendum esse autumant, cum nullae, ut aiunt, hoc tempore haereses pullulent, quasi ipsi omnium conscientias et fidem cognouerint!

 

[4.82] Nunc ad propositum redeamus, de generatione uerbis quibus possumus disserenda, ad defendendam, ut diximus, fidem nostram, non docendam. Quod- quidem ideo maxime faciendum esse decreui, quod similitudines illas quas ad hanc generationem Filii uel processionem Spiritus defendendarn seu ad diuersitatem personarum assignandam a sanctis patribus didicimus, minus satisfacere quibusdam uideantur, quod in illis rebus quae per simile inducuntur non possit unius essentiae identitas seruari. Unde et nonnullos fidelium quasi irridentes murmurare saepe audiuimus, cum de his ad hoc similitudo inducitur quae non sunt eiusdem essentiae, ueluti cum in illo Sermone natalis Domini beatus Augustinus ad defendendum quod solus Filius sit incarnatus, similitudinem de cithara et sole sumpsit, per quam uidelicet assignaret non esse mirandum si, cum in una diuinitatis substantia tres personae conueniant, uni tamen earum congruat quod alteri non conuenit, utpote soli Filio incarnari.

 

Sicuti, inquit, in una citharizationis actione tria conueniunt, ut simul agant ars, manus et chorda, cum tamen diuersa agantur a singulis, cum uidelicet ars dictet, manus tangat, chorda resonet.

 

In sole etiam, inquit, calor et splendor diuersa agunt, cum calor exsiccet splendor illuminet.

 

Sed ad haec quid nonnulli murmurent noui, dicentes quidem haec nihil attinere ad uim quaestionis, quae de identitate unius substantiae in tribus personis orta est. Nemo enim, inquiunt, dubitat quin in eodem opere diuersae res diuersa agant, aut in eadem substantia diuersas habeant uires diuersae qualitates. Sed hoc, inquiunt, miramur, cum sit una penitus substantia siue essentia trium personarum, qua ratione haec incarnata dicatur et non illa, cum ipsa diuinitatis substantia carnem susceperit quae una et eadem singulis aeque inest personis.

 

[4.83] Fuit et quidam nouissimis temporibus nostris, Anselmus uidelicet Cantuariensis metropolitanus, qui, seruata substantiae unitate, ualidiorem uisus est similitudinem ad haec quae diximus induxisse. Cuius, ni fallor, similitudinis fundamentum a beato sumpsit Augustino scribente Ad Laurentium papam, de hoc ipso et fontem et eius riuum quorum eadem est substantia, ad diuinae generationis exemplum, ubi eadem est substantia generantis et geniti, inducente. Ponit itaque praedictus archiepiscopus quasi tria eiusdem substantiae, fontem uidelicet, riuum et stagnum: fontem quidem ex quo est riuus quasi Patrem ex quo Filius, stagnum uero quod ex fonte et riuo prouenit quasi Spiritum qui ex Patre et Filio procedit. Posuit etiam riuum in fistula quasi Filium in carne humana, ac si riuum infistulatum dicamus Verbum incarnatum. -- Sed haec quoque similitudo non magis satisfacere potest, quod non est simul eadem substantia fontis et riui atque stagni, sed per temporis successionem eadem aqua primo fons erat, deinde riuus, denique stagnum facta est. Unde non est mirabile si per successionem temporis eadem aquae substantia diuersis modis se habeat, cum numquam simul eadem numero sit substantia fontis et riui uel stagni, ut uidelicet umquam uere dici possit: modo aqua fontis est aqua riui siue stagni, sicut semper dicimus substantiam Patris esse substantiam Filii et Spiritus Sancti. Immo fortassis haec similitudo illi maxime suffragatur haeresi quae ita per tempora proprietates personarum commiscet, ut eamdem personam dicat quando uult esse Patrem, quando uult Filium uel Spiritum Sanctum.

 

[4.84] Ut itaque satisfacere per similitudinem de hac generatione uel processione ualeamus, excogitanda est talis similitudo generationis uel processionis, in qua eadem simul sit substantia generantis et generati, uel procedentis et a quo procedit, et taxnen proprietates eorum impermixtae maneant, ut uidelicet genitum non sit generans nec procedens a quo procedit.

 

[4.85] Quod facilius nos posse inuenire arbitror, si iuxta Apostoli testimonium diligenter attendamus qualiter a creatura mundi per ea quae facta sunt, ipsi quoque philosophi quorum rationibus nos impetunt congruis similitudinum proportionibus in una et eadem diuina substantia tres personas, proprietatibus ab inuicem diuersas, uestigare atque assignare, Domino reuelante, ualuerint. Sic quippe scriptum est:

 

Quod notum est Dei, mastifestum est in illis

 

hoc est non solum illis, uerum etiam in illis, hoc est per illos et eorum scripta aliis. Deus enim illis reuelauit, eorum scilicet illuminando rationem, ut ex similitudine corporalium seu uisibilium rerum ad incorpoream atque inuisibilem diuinitatis naturam contemplandam assurgerent.

 

A creatura, inquit, mundi per ea quae in ipsa sunt facta

 

tam a nobisquam a natura, secundum illam uidelicet philosophicam rationem qua dicuntur alia ex materia et forma consistere, alia ad similitudinem materiae et formae. In his quippe constitutionibus, cum sit una penitus substantia constituentis et constituti, utpote materiae et materiati, diuersa tamen sunt proprietate ab inuicem materia ipsa et materiatum, utpote cera ipsa et quae ex ipsa est imago cerea. Ac primum de generatione prosequamur.

 

[4.86] Ponamus ergo ante oculos ceream imaginem et consideremus in ea ipsam naturam cerae, hoc est ipsam ceream substantiam, ex qua est imago iuxta philosophos tamquam materiatum ex materia, cum tamen eadem essentia sit cera ipsa et imago cerea, ut etiam per praedicationem sibi sociari queant cera ipsa et imago illa, et dici possit quod imago cerea sit ipsa. Nec tamen ideo minus dicimus ceream imaginem esse ex cera, non ceram ex cerea imagine, et ceram ipsam esse materiam cereae imaginis, non ceream imaginem esse materiam ipsius cerae aut cereae imaginis. Et rursus imaginem ceream dicimus esse materiatam ex ipsa cera, neque ipsam ceram aut ipsam imaginem esse materiatam ex cerea imagine. In qua quidem re considerandum est quod, si ea nomina ipsius 'cerae' et 'cereae imaginis' accipiamus quae absolute, non relatiue dicuntur, licet ea per praedicationem sibi ueraciter coniungi propter identitatem substantiae ipsius cerae et cereae imaginis, ueluti cum cera ipsa sit crocea et imago sit recta, unum est ipsum croceum esse rectum, uel e conuerso. Si uera ea sumamus nomina quae secundum ipsam generationem aut constitutionem cereae imaginis ex cera relatiue ad inuicem dicuntur, utpote materia et materiatum, siue constituens et constitutum, siue causa et effectus, siue generans et genitum, non licet ea secundum suas proprietates sibi per praedicationem sociari, ut uidelicet dicamus ibi ipsam materiam esse materiatam, uel ipsum materiatum esse materiam, etc.

 

[4.87] Quod si huius similitudinis rationem ad diuinam generationem reducamus, facile est ibi cuncta assignare ac defendere quae credimus. Ponamus itaque Deum Patrem, ut supra meminimus, diuinam potentiam ac Deum Filium diuinam sapientiam, et consideremus quod ipsa sapientia quaedam sit potentia, cum sit ipsa uidelicet potentia discernendi ac prouidendi seu deliberandi ueraciter omnia, ne quid Deum decipere possit aut latere. Est igitur diuina sapientia ex diuina potentia quomodo cerea imago est ex cera, aut quomodo iuxta philosophos species ipsa ex genere esse dicitur, cum tamen idem sit species quod genus, ut homo idem quod animal et imago cerea idem est quod cera. Ipsa quippe imago cerea ita est ex cera et ipse homo ex animali, quod ex eo quod est cerea imago exigit ut cera sit, et ex eo quod homo est ut sit animal, sed non e conuerso. Sic et ex eo quod est sapientia, hoc est potentia discernendi, exigit ut sit potentia, sed non e conuerso. Potentia quippe, tam ad discernendum quam ad alia agenda, se habet sicut cera, tam ad ceream imaginem quam ad id quod non sit cerea imago, et animal tam ad hominem quam ad non hominem.

 

[4.88] Est itaque 'Filium gigni a Patre' diuinam sapientiam, ita ut determinatum est, ex diuina potentia esse, cum ipsa, ut dictum est, sapientia quaedam sit potentia, atque ipsius potentiae Dei, quae est omnipotentia, quasi portio quaedam ipsa sit sapientia, quomodo et quislibet filius portio quaedam parentum quodammodo dicitur. Ideo autem 'quasi' partem omnipotentiae et non 'proprie' partem dicimus sapientiam quod nulla sit rerum multitudo in illa simplici penitus diuinitatis natura, quarum conuentu quantitas alicuius totius componatur, ut supra saepius iam meminimus. In eo tamen quasi partem quamdam omnipotentiae dicimus sapientiam, quod cum ipse Deus ex omnipotentia sua ad infinita agenda se habeat, ex sapientia ad discernendum tantum sese habet. Et cum dicamus omnipotentiam Dei quasi 'omnem potentiam' eius, plures eius potentias quodammodo dicimus, quantum ad effecta scilicet, hoc est ad diuersitatem eorum quae agere potest secundum quod dicimus eum diuersa agere, cum unum atque idem omnino perseueret. Unde et unum et eumdem Spiritum Sanctum multiplicem dicimus seu etiam septem spiritus, secundum septiformis gratiae operationem, non secundum substantiam.

 

[4.89] Et attende quod, quemadmodum in supra positis generationibus, de imagine scilicet et specie, licebat sibi per praedicationem sociari nomina illa generantis rei et genitae quae absolute dicebantur, sed non illa nomina quae relatiue ad inuicem dicuntur secundum huiusmodi generationem, ita etiam in hac ipsa generatione diuina. Ipsa quippe imago cerea est cera et ipse homo est animal, et e conuerso. Sed non ibi ipsum materiatum est materia sui, uel ipsa materia est materiata a se. Haec quippe nomina 'materia' et 'materiatum' relatiue ad inuicem dicuntur sicut 'pater' et 'filius'. Illa uero supra posita secundum substantiam potius quam secundum relationem praedicantur. 'Materiam' quidem dicimus secundum hoc quod aliquid ex ipsa est, 'materiatum' uero secundum id quod ex aliquo ipsum est. Sic et Pater et Filius relatiue inuicem dicuntur, secundum id scilicet quod hic illum generat atque ex hoc ille per generationem existit, sicut illud ex illa per constitutionem materialem.

 

[4.90] Eadem itaque ratione qua non licet dici quod materia ex se ipsa sit materiata, uel materiatum sui ipsius sit materia, uel constituens sit constitutum ex se uel posterius se uel generans se, quamuis in talibus idem sit essentialiter materia quod materiatum, uelut hoc aes idem quod haec statua, et idem constituens quod constitutum, et idem prius quod posterius, et generans quod generatum -- eadem, inquam, proportionis ratione et in diuinis personis neque Pater est Filius, hoc est Deus Pater genitus a se ipso, neque Filius est Pater, hoc est: Deus Filius genitor sui ipsius. Quod esset dicere ipsam diuinam potentiam esse ex se ipsa, uel ipsam diuinam sapientiam esse ex se ipsa. Sed solummodo ipsa sapientia est ex se ipsa potentia, sicut est determinatum, quemadmodum imago ex cera; non imago ex se, uel cera ex se siue ex imagine, licet idem sit cera ipsa quod imago illa, sicut idem est Pater quod Filius, secundum substantiam scilicet, non secundum proprietatem uel definitionem, et ipse Deus omnipotens sit sapiens siue benignus, et e conuerso. Et quemadmodum ibi quod est materia, est id quod est materiatum ex ea, utpote cera ipsa est cerea imago, uel e conuerso, nec tamen ideo ipsa materia est materiata ex se, uel ipsum materiatum est materia sui, ita et hic id quod Pater, est id quod est Filius et e conuerso; nec tamen Pater est Filius, uel e conuerso. Ibi quippe substantiae praedicatio fit, cum uidelicet dicitur: est id quod est materiatum, uel quod est Filius; hic uero proprietatis, cum dicitur: est materiata, uel est Filius. Substantia uero eadem est, proprietates uero impermixtae sunt.

 

[4.91] Apparet itaque secundum propositam rationem qua ratione diuina potentia dicatur Pater aut diuina sapientia Filius, quod est hanc ex illa esse, ut supra distinximus, et qua ratione sibi nornina proprietatum relatiuarum coniungi minime per praedicationem liceat.

 

[4.92] Si quis autem quaerat utrum secundum istum generationis modum assignatum ipsa diuina potentia possit dicit materia diuinae sapientiae, hoc est Pater Filii, seu causa siue principium, aut aliquo modo prior, saltem natura, si non tempore, respondemus nihil horum nobis uideri sine scandalo concedendum. 'Materiam' uero nullo modo dici hic concedimus, cum materiam Boethius describat eam quae subiecta formam suscipit, et in Deo nullam omnino formam esse certum sit. Sed nec recte materiam dicimus, nisi quae tempore quoque materiatum praecedit, sicut cera ipsa quae ante fuit quam esset imago. Unde et philosophi alia ex materia et forma constare, alia ad similitudinem materiae et formae consistere distinxerunt, sicut nos alibi de materia et forma tractantes docuimus.

 

[4.93] Nunc autem ad hoc nos induxisse similitudinem de materia et materiato sufficiat, quod quemadmodum illud ex illa dicimus generari, secundum hoc quod hoc ex illa est, ita hic Filium ex Patre, hoc est ipsam sapientiam ex ipsa potentia esse, ut determinatum est. Sed nec causam proprie dicimus nisi ad effectum, cum relatiue causam et effectum ad inuicem dicamus. Quomodo autem dicemus effectum, ubi nihil est factum? 'Effectus quippe est', teste Boethio, 'quod efficitur causa', et iuxta Tullium omnis causa praeter finalem efficiens dicitur et natura prior effectu. Unde et Boethius, cum 'locum a causa' iuxta Tullium in III Topicorum tractet causam definiens dicit eam esse quae quamlibet rem praecedens efficit, 'non tempore, sed proprietate naturae', ut sol diem. Ipse etiam Augustinus, hanc secutus rationem, omnem causam efficientem dicit, capitulo XXX libri Quaestionum LXXXIII, his uerbis:

 

Qui quaerit quare Deus uoluerit mundum facere, causam quaerit uoluntatis Dei. Sed omnis causa efficiens est, omne autem efficiens maius est quam id quod efficitur. Nihil autem maius est uoluntate Dei.  Non ergo eius causa quaerenda est.

 

Qua quidem ratione manifeste conuincitur nec Deum Patrem esse causam Filii, cum uidelicet nec ipsum efficiat quem nullo modo facit, sed tantummodo gignit, nec maior eo sit, nisi forte secundum carnis susceptionem.

 

[4.94] Quomodo etiam dicemus principium uel originem hahere id quod aeternum est? Aeternas uero et coaeternas sibi esse tres personas certum est. Non~est itaque altera alterius principium, sed unaquaeque sine principio est, quia aeterna est et omnium aliarum rerum principium. Quippe 'quod aeternum', sicut in III Topicorum Boethius definit, 'origine caret', hoc est principio. Nec illud quidem obest quod dicimus Deum Patrem principium sine principio et Filium principium de principio, hoc est Patre qui est principium omnium creaturarum. Quippe cum dicimus 'de principio', non addimus 'suo', ut non Filii principium intelligatur Pater, sed creaturarum omnium, sicut et Filius ipse qui de semet ait:

 

Principium qui et loquor uobis.

 

[4.95] Sed fortasse dicis nulla ratione dicendum esse hanc personam esse ex illa, sed non e conuerso, nisi illa huius quaedam causa sit atque origo siue principium, praesertim cum hanc ex illa nasci dicamus, quod est oriri, a quo 'origo' dicta est. Cui quidem rationi ipse quoque Augustinus plurimum suffragari uidetur, ubi nonnumquam ipsum Patrem causam Filii seu principium duarum aliarum personarum dicit, necnon tam Patrem ipsum quam Filium esse principium Spiritus Sancti innuit, qui ex ipsis est, non per generationem sed per processionem. Ait autem sic in libro Quaestionum LXXXIII, capitulo XVII, de Filio Dei disserens:

 

Deus omnium quae sunt causa est. Quod autem omnium rerum causa est, etiam sapientiae suae causa est, nec umquam Deus sine sapientia. Suae igitur sempiternae causa est sempiterna, nec tempore prior est quam sua sapientia.

 

Et Gennadius, De orthodoxa fide, capitulo I:

 

Credimus, inquit, unum esse Deum Patrem et Filium et Spiritum Sanctum.  Patrem eo quod habeat Filium, Filium eo quod habeat Patrem, Spiritum Sanctum eo quod sit ex Patre et Filio. Pater ergo principium deitatis a quo Filius natus, a quo Spiritus Sanctus non natus quia Filius non est, neque ingenitus auia non est Pater, neque factus quia non est ex nihilo, sed ex Deo Patre et Deo Filio Deus procedens.

 

[4.96] Ex his itaque testimoniis clarum est Patrem ipsum aliarum personarum causam siue principium quodammodo dici, in eo scilicet quod aliae duae personae ex ipso esse habent, altera quidem nascendo de qua dictum est, altera procedendo de qua dicendum est. Et nos quidem sensum sanctorum uirorum uenerantes, uerba eorum minus nunc approbanda esse censemus, ut uidelicet id dicamus habere principium quod est aeternum ac per hoc sine principio est, uel id dicamus habere causam quod non conuenit effectum dici, cum nullo modo effici uel fieri possit id quod nullo modo non esse potest, sed penitus ex necessitate est. Quippe 'si fit aliquid,' ut ait ipse quoque Aristoteles, 'non est'.

 

[4.97] Ipse etiam Augustinus nec ista uerba sese approbare satis insinuat, ubi omnem causam superius esse efficientem dixerat eu maiorem esse effectu suo, ac per hoc omnem causam a uoluntate Dei remouit, ut nihil uidelicet causa esset diuinae uoluntatis. Qui etiam in ipso libro De Trinitate, ubi specialiter de ipsa Trinitate definire intendit, incertum nobis reliquit quod asserere non est ausus, sed dubitatiue protulit ac sub quaestione deseruit, an uidelicet Pater principium sit dicendus aliarum personarum. Ait quippe sic ibi, libro V, capitulo XIII:

 

Dicitur relatiue Pater idemque relatiue dicitur principium. Sed 'Pater' ad Filium dicitur, 'principium' uero ad omnia quae ab ipso sunt.

 

Item:

 

Et principium Filius dicitur. Cum enim diceretur ei: Tu quis es? respondit: Principium qui et loquor uobis. Creatorem quippe se ostendere uoluit cum se dixerit esse principium, sicut et Pater principium est creaturae quod ab ipso sunt omnia.

 

Item:

 

Unum ergo principium ad creaturam dicitur Deus, non duo uel tria principia. Ad se tamen inuicem in Trinitate, si gignens ad id quod gignit principium est, Pater ad Filium principium est, quia gignit eum. Utrum autem et ad Spiritum principium sit Pater, quoniam dictum est: De Patre procedit, non parua quaestio est.

 

Et post aliqua in sequenti capitulo:

 

Si, inquit, et quod datur, principium habet eum a quo datur, fatendum est Patrem et Filium principium esse Spiritus Sancti.

 

[4.98] Sed nec natura Patrem esse priorem Filio concedimus, immo simul esse natura, cum mutuo relatiue ad inuicem dicantur Pater et Filius. Et iuxta ipsos quoque philosophos omnia ad inuicem relatiue simul sint natura, cum utraque mutuo ad inuicem ita sese habeant, ut nullo modo alterum sine altero queat esse. E contrario autem, ut ait Aristoteles, naturaliter prius alterum altero id dicitur quod consequi habet necessario ad illud, sed minime antecedere, 'ut unum duobus prius est'. Potest quippe unum existere ita ut non sint duo, sed non e connerso. At uero nulla personarum ita potest esse ut non sit altera, cum nullo modo aliqua ex eis possit non esse, cum aeque omnes necesse sit esse, hoc est omnino impossibile sit non esse ipsam personarum Trinitatem.

 

[4.99] Sed nec ullam habent ad inuicem dignitatis prioritatem, ut uidelicet ideo Pater dignior Filio uel Spiritu Sancto dicatur, quia illi ex ipso sunt, non Pater ex ipsis, aut Filius eadem ratione Spiritu Sancto. Alioquin et animal eadem proportione dignius esset homine, cum potius natura hominis naturam animalis praecedere uideatur, cum homo ipse ex propria natura rationalis sit, quod animal ipsum ex sua natura non obtinet. Sic et homo posset dignior dici homine aliquo dignissimo uel optimo omnium, cum uidelicet homo optimus ex homine esset, non ex homine optimo homo.

 

[4.100] Quod si quis in eo quoque Patrem caeteris praeferat personis quod Pater non est ab alio, cum tam Filius quam Spiritus ab alio sint, utpote a Patre ipso, praeferat eadem ratione malum angelum bono angelo, cum ille quod huiusmodi est, a se ipso, non ab alio habeat, iste uero a Deo hoc habeat. Quae etiam dignitas notari possit in non esse ab alio, cum maxima emineat in esse a Deo? Magnum quippe est esse Deum de Deo et esse summum bonum de summo bollo, et quasi geminatio quaedam dignitatis in hoc exprimitur. In eo uero quod dicitur 'non esse ab alio', quae ostenditur dignitas, cum id rebus quoque non existentibus applicari possit, quae nihil penitus habent dignitatis? Sed etsi posset contingere ut aliquis homo a se ipso esset et alius esset a Deo, numquid is qui a se esset melior esset aut dignior eo qui esset a Deo, idcirco quod hic a se esset et illa ab alio? Non utique, cum longe melior a Deo hic fieri posset quam ille per se esse ualeret. Ponamus etiam quod aliquis homo genuerit alium aeque sapientem, aeque potentem, aeque per omnia bonum et aequalem ipsi patri suo; ponamus, inquam, hoc sicut fortasse nonnumquam euenit uel euenire potest, cum saepe etiam filii parentibus sint praeferendi. Dico postea: numquid is qui patri suo per omnia aequalis est, aut fortasse melior, in aliquo indignior est patre suo? Non utique, cum aequalis ei per omnia sit aut fortasse melior. Si autem in nullo penitus is talis indignior est patre suo, quomodo in eo indignior notabitur quod est ab ipso? Aut quomodo dignitati alicuius id derogauerit quod ab alio est potius quam quod a se ipso esset, si per omnia aeque bonus sit is qui est ab alio, sicut est ille a quo ipse est? Nihil quippe aliqua dignitate praecedit alterum quod in nullo bono exsuperat ipsum. Deus autem Pater Deum Filium in nullo transcendit bono, cum aeque Filius et potens sit et sapiens et benignus, et eadem per omnia boni perfectio singulis insit personis sicut et eadem penitus indiuidua illis inest substantia.

 

[4.101] Quod itaque perhibet Mercurius Filium esse 'secundum dominum' a Patre, tale est ac si dicat ipsum quoque Filium esse dominum' et esse 'secundum' a Patre, hoc est personaliter diuersum ab eo Patre a quo solo ipse est; sed non solus, cum ipse quoque Spiritus ab utrisque sit. Quasi ergo primo loco Filius est ex Patre nullo scilicet mediante, Spiritus uero quasi tertio loco, quoniam sic est ex Patre quod est etiam ex Filio. 'Secundum' itaque dixit quasi eum qui primo loco ex Patre sit! ex ipsa uidelicet eius substantia et nulla alia interueniente persona. Sed et cum dicunt philosophi mentem ex summo Deo natam, hoc est Verbum ex Deo Patre, 'summum', ut dictum est, dicunt non ex aliqua dignitate, sed ex eo quod a nullo sit ipse, cum caeterae duae personae ab ipso sint.

 

[4.102] Quod uero obiectum est quod, quia idem si essentialiter Filius quod Pater et Pater generet Filium, idern generet se ipsum, hoc est quia Filius, ut diximus, est ex Patre, idem sit ex se ipso -- facile est quassari ex similitudine superius inducta, de cera uidelicet atque cerea imagine. Idem quippe est essentialiter cera ipsa et imago cerea. Et cum imago ipsa ex ipsa cera est, non ideo ex se ipsa, hoc est non ideo ipsa imago cerea est ex ipsa imagine cerea, quia ex ipsa cera, quamuis haec ipsa cera et haec ipsa imago idem sint penitus essentialiter, non definitione quidem uel proprietate. Ipsae quippe dictiones relatiuae, cum ad identitatem eiusdem rei praemissis nominibus supponuntur, non solum ad identitatem essentiae, uerum et iam ad identitatem definitionis atque eiu sdem penitus status accommodatur, ut si dicam aliquam rem esse ex se, oportet ut idem penitus sint, iuxta expressum esse suum, res ipsa quae est et res ipsa ex qua est, ueluti si idem esset definitione haec cera et haec imago cerea, sicut idem est ensis quod mucro. Et tunc, [cum] concederemus ipsam imaginem esse ex ipsa cera, oporteret concedi idem esse ex se ipso. Cum uero non possit ostendi id quod dicitur esse ex illo idem esse definitione cum illo, non est ideo uerum idem esse ex se ipso, etsi hoc idem sit essentialiter ac numero cum illo. Multo minus, cum Pater et Filius diuersi ab inuicem sint tam definitione quam proprietate, licet sint idem essentialiter, non est necesse ut, cum Filius sit ex Patre uel generetur ex Patre, idem sit ex se uel generetur ex se.

 

[4.103] Sed dicis mihi quia Deus de Deo est, cum Filius sit ex Patre -- unde et confitemur nos credere in Filium Dei, 'Deum de Deo, lumen de lumine' -- cum itaque, inquies, Deus sit de Deo, et 'Deus' hoc nomen proprium sit unius et indiuiduae singularisque substantiae, nec ullo modo Deus a Deo sit definitione diuersus, sed penitus idem, oportet concedi idem esse ex se ipso. -- Ad quod respondeo quod, quemadmodum dicimus hominem ab homine esse diuersum definitione siue proprietate, si hoc scilicet ad diuersitatem personarum quae in homine sunt accipiamus, ut uidelicet una persona hominis diuersa sit ab alia, utpote Socrates a Platone, nec tamen ideo eadem res diuersa est a se ipso, cum haec persona non sit illa, ita et dicimus Deum a Deo diuersum esse definitione uel proprietate, secundum ipsam personarum diuersitatem quarum unaquaeque Deus est, cum is qui Deus est, hoc est Pater, ab eo qui Deus est, hoc est Filio, sit proprietate diuersus; nec tamen ideo eamdem rem a se ipsa diuersam esse contingit, cum haec persona non sit illa. Falsum est itaque quod dictum est nullo modo Deum a Deo definitione uel proprietate diuersum esse, cum is qui Deus est, ab eo qui Deus est, sit proprietate diuersus, hoc est una persona ab alia, utpote Pater a Filio.

 

[4.104] Quod uero additum est quod hoc nomen 'Deus' proprium sit unius indiuiduae substantiae, ac per hoc, si Deus de Deo sit, idem est ex se ipso -- nihil cogit, quia Deum de Deo esse dicimus propter personas ipsas, quarum, cum unaquaeque Deus sit, una tamen est ex altera nec ullo modo est altera. Unde non est necesse ut, cum una persona quae Deus est, sit ex una persona quae Deus est, quod est Deum esse de Deo, ideo idem sit ex se, cum nullo modo una persona quae est ex altera, sit illa ex qua est; ac similiter istae personae quae in Deo sunt, sint a se per praedicationem disiunctae, sicut et illae quae sunt sub homine specie.

 

[4.105] Gregorius, In Iob, libro XXXIII:

 

'Lingua mea calamus scribae'. Quod loquimur transit, quod scribimus permanet. Lingua Patris scribae calamus dicitur, quia ab eo Verbum illius coaeternum ac sine transitu generatur.

 

Ambrosius, De fide ad Gratianum imperatorem:

 

Non haec sunt in Deo corporalibus aestimanda. Incomprehensibiliter generatur Filius. Impassibiliter generat Pater, et tamen ex se generat et ante omnem intellectum generat, ut Deus uerus Deum uerum.

 

Hieronymus, in Definitione fidei Catholicae Nicaenique concilii symboli:

 

Quod de substantia Patris natus est semper, ipse ait Saluator in Euangelio: 'Quod nascitur de carne caro est, et quod nascitur de spiritu spiritus est, quoniam Deus spiritus est'.

 

[4.106] Quod uero obiectum est -- Si Deus Deum generet, uel se ipsum Deum uel alium Deum, facile est refelli secundum inductam superius generationis similitudinem, de cera scilicet et imagine cerea. Cera quippe cuiuslibet cerae, quocumque modo formatae, materia est et quodammodo quodlibet suum generat materiatum quod ex ipsa est, ut diximus. Cum itaque cera hanc ceram sic formatam quasi materia constituat atque generet, utique cera quamdam generat ceram. Unde oportet secundum supra positam rationem, ut uel se ipsam generet uel aliam ceram. Sed nec eadem cera ex se ipsa generatur uel ex se ipsa est, quamuis cera sic formata idem sit essentialiter cum cera ipsa ex qua est, nec sit idem definitione. Unde supra meminimus relatiuas dictiones non proprie supponi, nisi ad identitatem quoque definitionis. Est itaque cera materia cerae cuiusdam atque eius mater, iuxta Platonem qui materiam quasi matrem materiati constituit nec tamen ideo uel sui ipsius materia est seu mater, uel alterius cerae. Sic et Deus, cum Deum generet, hoc est sit Pater Dei, nec se ipsum ideo generat nec alium Deum.

 

[4.107] De aeternitate autem generationis quod quaesitum est, utrum uidelicet Filius semper gignatur an semper sit genitus, in ipso fere superius nostri tractatus exordio quod sentimus assignauimus, eum scilicet tam gigni semper quam genitum esse asserentes, hoc est semper eum ex Patre esse, et plenam semper et perfect am in hoc ipso generationem eius esse quae numquam aut incepit aut desinit, quod est eum semper gigni et semper genitum esse, cum idem sit ei gigni quod est genitum esse. Neque enim cum dicimus: aut quod Filius ex Deo Patre gignitur aut quod est genitus, secundum temporum distinctionem id accipimus, cum illa uidelicet aeterna generatio tempori nullo modo cedat, quae ante tempora quoque sicut nunc perfecta consistebat, ac per hoc nihil referre intelligimus, siue gigni Filium siue genitum esse teneamus.

 

[4.108] Praeterea, quomodo dici potest quod Pater genuit Filium, nisi ipse fuerit gignens Filium? Nihil quippe aliud sonat 'genuit' quam 'fuit gignens', sicut nec 'gignet' aliud sonat quod 'erit gignens', uel 'gignit' quam 'est gignens'. Quod si gignens fuerit Pater et iam gignens non sit, cum iam uidelicet genitus ab eo Filius esse dicitur potius quam gigni, profecto inchoata primitus et postea perfecta esse Verbi generatio dicenda est, et ille qui antea fuit gignens, postea a generando cessare, cum iam ab eo genitus esset Filius. In aeternitate autem nulla imperfectio, nulla cessatio aut uariationis uicissitudo contingere potest. Patet itaque et ex hoc idem esse gigni Filium Dei et genitum esse, cum uidelicet nulla ratione intelligere possimus aliquid esse genitum, si nullatenus ipsum gigni contingeret, nec aliquem genuisse, si penitus eum numquam contingeret gignere. 'Numquam' autem hoc loco pro 'aeternaliter', non temporaliter sumimus, cum illa, ut dictum est, generatio aeterna sit, non temporalis.

 

[4.109] Videntur tamen nonnullae auctoritates hoc penitus respuere quod Filius Dei nasci uel gigni dicatur ex Patre, sed tantum natus esse uel genitus. Unde Augustinus, de hac ipsa generatione disserens in libro LXXXIII Quaestionum, capitulo XXXIX, meminit dicens:

 

Melius est semper natus quam qui semper nascitur, quia qui semper nascitur, nondum est natus, et numquam natus est aut natus erit, si semper nascitur. Aliud est enim nasci, aliud natum esse, ac per hoc numquam Filius, si numquam natus. Et si semper Filius, semper igitur natus.

 

Hinc et illud est Gregorii quod ait in Moralibus libro XXIX:

 

Dominus Deus Iesus Christus, in eo quod uirtus et sapientia Dei est, de Patre ante tempora natus est, uel potius, quia nec cepit nasci nec desiit, dicamus uerius semper nasci. Non autem possumus dicere 'semper nascitur', ne imperfectus esse uideatur. At uero ut aeternus designari ualeat et perfectus, et 'semper' dicamus et 'natus', quatenus, et 'natus' ad perfectionem pertineat et 'semper' ad aeternitatem, quamuis hoc ipsum quod perfectum dicimus, multum ab illius ueritatis expressione deuiamus, quia quod factum non est, nec potest dici perfectum. Et tamen infirmitatis nostrae uerbis Dominus condescendens: 'Estote, inquit, perfecti sicut et Pater uester caelestis perfectus est'.

 

[4.110] Quod uero beatus Augustinus de semper nascente et semper nato dixerit in illo Quaestionum LXXXIII libro, iuxta consuetam uerborum significationem dictum puto, quod fortasse aliquis illam quaestionem mouens, 'nasci' et 'natum' eo modo sumpserit quo de generationibus nostris agimus. Tunc enim 'nasci' dicimus cum nondum completa est natiuitas sed inchoata, tunc uero 'natum' quando iam perfecta est. Cum ergo quis ita uerba accipiens quaestionem huiusmodi mouerit, non incongrue sanctus uir, seruata eadem uerborum acceptione, eiusdem satisfecit uerbis, praeferendo scilicet completam et perfectam generationem quam Filio Dei adscribit inchoare et nondum complere. Et tale est quod dicit quod melior est natiuitas quae numquam inchoata, semper est perfecta, quam esset aliqua quae inchoata semper, perseueraret imperfecta.

 

[4.111] Quod uero dicitur Filius esse ex substantia Patris tantumdem hoc loco sonat 'esse ex substantia Patris' quantum 'gigni ex Patre', ab eo quidem translatum quod in nostris generationibus is qui gignitur, in eo de substantia patris esse dicitur, quod in ipsa generatione humani corporis traductum est et conuersum aliquid de ipsa substantia corporis patris in corpus filii. Cum ergo tale sit Filium esse ex substantia Patris ac si dicatur gigni ex Patre, sicut ex solo Patre gignitur, ita solummodo ex substantia Patris esse dicitur, non etiam ex substantia sui uel Spiritus Sancti -- quod esset a se ipso gigni siue a Spiritu Sancto.

 

[4.112] Gregorius, In Iob, libro XXXIII:

 

'Lingua mea calamus scribae'. Quod loquimur transit, quod scribimus permanet. Lingua Patris scribae calamus dicitur, quia ab eo Verbum illius coaeternum ac sine transitu generatur.

 

Ambrosius, De fide ad Gratianum imperatorem:

 

Non haec sunt in Deo corporalibus aestimanda. Incomprehensibiliter generatur Filius. Impassibiliter generat Pater, et tamen ex se generat et ante omnem intellectum generat, ut Deus uerus Deum uerum.

 

Hieronymus, in Definitione fidei Catholicae Nicaenique symboli:

 

Quod de substantia Patris natus est semper, ipse ait Saluator in Euangelio: 'Quod nascitur ex carne caro est, et quod nascitur de spiritu spiritus est, quoniam Deus spiritus est'.

 

[4.113] Augustinus, De Trinitate, libro V, capitulo XIII:

 

Si gignens ad id quod gignit principium, Pater ad Filium principium est quia gignit eum.

 

Idem in Sermone de symbolo:

 

Multis libris disseruerunt docti et spirituales uiri quod ille genitor, ille genitus. Ille huius principium, unde et caput Christi dicitur, quamuis et Christus principium, sed non Patris. Hic uero illius imago, quamuis nulla ex parte dissimilis et omnino indifferenter aequalis.

 

Filius Patri debet quod est, hoc etiam debens utique Patri quod Patri aequalis est. Pater autem nulli debet quidquid est.

 

[4.114] Notandum quoque quod 'sapientia Patris' uel 'amor Patris et Filii', cum ad distinctionem personarum Filii et Spiritus Sancti proferuntur, sicut et 'Spiritus Sanctus' ad distinctionem tertiae personae, tamquam propria ipsarum personarum nomina relatiue ponuntur, ut tale sit quod dicitur 'sapientia Patris' ac si dicatur ex Patre genita, quod est Verbum ipsum, id est Filius; et quod dicitur 'amor Patris uol Filii' ac si dicatur ex eis procedens, hoc est tertia illa persona, Spiritus Sanctus. Et sic quidem, dum relatiue ponuntur istae orationes, uim habent propriorum nominum singularum personarum, sicut et Sanctus Spiritus quando per processionem dicitur.

 

[4.115] Si uero dicatur 'spiritus sanctus' communiter et non proprie, hoc est secundum hoc quod quislibet spiritus bonus, spiritus talis est qui sanctus sit, et non secundum proprietatem processionis tertiae in Trinitate personae, licet, iuxta beatum quoque Augustinum, tam Patrem etiam ipsum quam Filium dici spiritum sanctum; sic fortasse et cum dicitur 'sapientia Patris' uel 'amor Patris' non relatiue inter personas ad inuicem, ut uidelicet uel generationem Filii uel processionem Spiritus determinemus -- scilicet ita simpliciter ac si diceremus: sapientia ipsa quae est Patris, uel amor ipse qui est Patris, immo et ipse est Pater -- nihil impedit dici uel ipsum Patrem esse sapientiam sui, hoc est esse eam ipsam sapientiam qua sapiens est, immo et quae ipse est. Cui, iuxta Augustinum, etiam 'idem est sapere quod esse'. Et ita sicut in se ipso habet sapere, non ad alium uel [se] ipsum, similiter Filium uel Spiritum Sanctum esse ipsam suam sapientiam, et unamquamque personam hoc modo sapientiam quae est uniuscuiusque personae, uel amorem similiter qui sit uniuscuiusque personarum, cum unaquaeque personarum et sapientiam habeat et amorem, nec sint diuersae sapientiae uel amores. Si quis tamen hoc omnino dicere recuset propter scandalum sermonis in aliam significationem prioris ac magis usitati, quamuis sententiam non contradicat, sicut et omnino dici respuat: 'Pater uel Filius est Spiritus Sanctus', non eum cogendum arbitror esse.

 

[4.116] Haec de generatione Verbi dicta terminemus. -- Nunc de processione Spiritus Sancti, ipso inspirante, dicamus.

 

[4.117] Spiritus quasi a 'spirando' dictus est. Unde Veritas:

 

Spiritus, inquit, ubi uult spirat.

 

Ideoque ipso nomine suo procedere ex Patre et Filio potius quam gigni perhibetur. Benignitas quippe ipsa, quae hoc nomine demonstratur, non est aliqua potentia siue sapientia, cum uidelicet benignum esse non sit esse sapientem aut potentem -- nullus quippe in eo quod benignus est, aut sapiens est aut potens -- immo ipsam magis caritatis affectum siue effectum dici conuenit. Caritas autem, teste Gregorio,

 

minus quam inter duos haberi non potest. Nemo enim, inquit, ad semetipsum habere caritatem dicitur, sed dilectione se in alterum tendit ut esse caritas possit.

 

Procedere itaque Dei est sese ad aliquam rem per affectum caritatis quodammodo extendere, ut eam uidelicet diligat ac se ei per amorem coniungat.

 

[4.118] Cum itaque tam Filius quam Spiritus Sanctus ex Patre sit, hic quidem genitus, ille procedens, differt in eo generatio ipsa a processione quod is qui generatur ex ipsa Patris substantia est, cum ipsa, ut dictum est, sapientia hoc ipsum esse habeat ut sit quaedam potentia, ipse uero caritatis affectus magis ad benignitatem animi quam ad potentiam attineat. Unde bene Filius ex Patre gigni dicitur, hoc est ex ipsa Patris substantia esse. Spiritus uero minime gigni, sed magis procedere, hoc est se per caritatem ad alterum extendere, quia quodammodo per amorem unusquisque a se ipso ad alterum procedit, cum proprie, ut dictum est, 'nemo ad se ipsum caritatem habere' dicatur aut sibi ipsi benignus esse, sed alteri. Maxime autem Deus, qui nullius indiget, erga se ipsum benignitatis affectu commueri non potest ut sibi aliquid ex benignitate impendat, sed erga creaturas tantum quae semper donis gratiae eius indigent. Quodam itaque modo a se ipso Deus ad creaturas exire dicitur per benignitatis atfectum siue effectum, cum hoc ipsum quod benignus est aut benigne aliquid ex caritate agit, secundum affectum siue effectum quem in creaturis habeat dicatur. Tunc uero in se per benignitatem remaneret, si sibi benignus esse posset, aliquam in se beneficientiam exercendo.

 

[4.119] Ex Patre autem et Filio procedere Spiritus habet, quia bonus ipse affectus siue effectus faciendi aliquid ex potentia ipsius et sapientia prouenit, cum ideo uelit Deus et faciat, quia et potest illud adimplere et sollerter efficere. Nisi enim posset aliquid, frustra illud uellet quia efficacia careret, et nisi sollerter sciret illud efficere, non haberet egregium effectum. Constat etiam nihil eum posse uelle nisi optimum, nec rationabiliter illud uelle quod ignoraret. Ut itaque rationabiliter aliquid uelit facere et optime, oportet eum et hoc posse et ante cognoscere quae faciat et scire optime facere. Bonus itaque affectus Dei quodammodo ex potentia eius ac sapientia descendit, quod est Spiritum ipsum ex Patre et Filio simul procedere, quia eo uult, ut dictum est, optime cuncta efficere quia et potest et scit.

 

[4.120] Graeci tamen ex solo Patre, non etiam ex Filio, Spiritum Sanctum procedere confitenter, eo scilicet quod Veritas in Euangelio, fidem integre continente, de processione Spiritus loquens, solum Patrem commemorat dicens:

 

Spiritus qui a Patre procedit.

 

[4.121] Qui etiam super hoc quod eum a Filio quoque procedere credimus, nos uehementer arguunt atque reos anathematis teneri asserunt quod in principalibus conciliis quae apud eos celebrata sunt, ita symbola eorum subiunctis anathematibus sancita sint, ut nulli de fide Trinitatis aliud docere uel aliter praedicare quam ibi continetur: liceat. In quibus quidem symbolis, cum in processione Spiritus de solo Patre commemoretur: quicumque, inquiunt, 'Filium' addunt, anathema incurrunt.

 

[4.122] Addunt etiam, ad exaggerationem impudentiae nostrae testimonium damnationis, symbolum fidei quod iuxta traditionem praedietorum conciliorum Leo I Romae transcriptum in tabula posteris argentea reliquit, 'pro amore', ut ipsemet dicit, 'et cautela orthodoxae fidei'. In quo quidem symbolo ipse quoque in processione Spiritus solum commemorat Patrem his quidem uerbis:

 

Et in Spiritum Sanctum, Dominum et uiuificatorem, ex Patre procedentem, cum Patre et Filio coadorandum et glorificandum, etc.

 

[4.123] In quanta autem reuerentia principalia illa concilia tenenda sint, beatus diligenter aperit Gregorius, qui se ea tamquam quatuor euangelia suscipere et uenerari profitetur. Unde et eorum uerbis non magis quam euangelicis uel addere aliquid uel subtrahere nos permittit, ita Constantino episcopo Mediolanensi de uno eorum scribens:

 

Nos, auctore Veritate, teste conscientia, fatemur fidem Chalcedonensis symboli illibatam per omnia custodire, nihilque eius definitioni addere, nihil subtrahere audere. Sed si quis contra eam eiusdemque synodi fidem siue plus minusue ad sapiendum usurpare appetit, eum omni dilatione postposita anathematizamus atque a sinu matris ecclesiae alienum esse decernimus.

 

[4.124] Sed profecto cum interdicitur ne quis aliter doceat aut praedicet Catholicam fidem quam in praedictis continetur conciliis 'aliter' dictum puto, non secundum uerborum diuersitatem, sed secundum fidei contrarietatem, ac si dicatur 'aliter', hoc est contrario modo, non diuerso uerborum sono quia et nos Latine dicimus quod illi Graece. Sicut ergo diuersum pro opposito dicitur, ita diuerso modo, quod est aliter, pro opposito modo non incongrue sumitur. Alioquin, cum unumquodque illorum conciliorum proprium composuerit atque instituerit sumbolum, sintque ipsa symbola ab inuicem uerbis diuersa ac fortasse quibusdam sententiis, cum unum nonnumquam contineat quod alterum non habet, profecto anathematis reus esset qui, uno recepto, caetera symbola decantaret uel reciperet.

 

[4.125] Eadem ratione rei teneremur ex supplemento Euangelii additi, cum in Deuteronomio Moyses dicat:

 

Quod praecipio tibi, hoc tantum facias Domino, nec addas quidquam nec minuas.

 

Addi itaque prohibuit contrarium aliquid, non quod perfectioni deerat suppleri, quamuis etiam ita possit intelligi ut omnino prohibeatur homo ex se ipso uerbis Domini aliquid supplere. Tunc uero homo ex se aliquid adderet, si hoc ex sensu suo, non ex inspiratione Spiritus praesumeret. De quo quidem Spiritu scriptum est:

 

Non enim uos estis qui loquimini, sed Spiritus Patris uestri qui loquitur in uobis.

 

Multa etiam de miraculis sanctorum et de his quae sancti patres post apostolos scripserunt praedicamus, cum tamen Apostolus dicat ad Galatas scribens:

 

Licet nos aut angelus de caelo egangelizet uobis praeter quod euangelizuuimus uobis, anathema sit. Sicut praedixi et nunc iterum dico: si quis uobis euangelizauerit praeter id quod accepistis, anathema sit.

 

[4.126] Quod autem opponunt Graeci euangelicam traditionem ad integram fidei disciplinam sufficere, nec quidquam ulterius addendum esse praeter ea quae in uerbis continentur euangelicis, in se etiam ipsos sententiam proferunt, cum aiunt Spiritum a solo Patre procedere. Non enim Euangelium, cum a Patre procedere Spiritum dicit, 'solo' adiungit quod ipsi apponunt, sed tantummodo a Patre dicit. Multa quoque fidei necessaria post euangelia ab apostolis uel apostolicis uiris addita sunt quae ex uerbis euangelicis minime comprobantur, sicut est illud de uirginate matris Domini etiam post partum iugiter conseruata, et de aliis fortasse multis.

 

[4.127] His autem aduersus Graecorum obiectionem de processione Spiritus responsis, libet etiam ex ipsorum doctoribus testimonia proferre quibus a Filio quoque Spintum Sanctum procedere doceantur. Athanasius, in Symbolo fidei:

 

Spiritus, inquit, Sanctus a Patre et Filio non factus, non creatus, non genitus, sed procedens.

 

Ubi quidem cum praemiserit Spiritum Sanctum a Patre et Filio esse atque subiunxerit "procedens'', manifeste docuit eum ab utroque procedere, cum ad utrumque "procedens" retulerit sicut "esse", praesertim cum non aliter a Patre Spiritus esse habeat quam procedendo.

 

[4.128] Ait et Didymus, eorum maximus doctor, in libro De Spiritu Sancto, quem beatus transtulit Hieronymus, uerba Christi de eodem Spiritu ita inducens atque exponens:

 

Saluator qui et Veritas ait: 'Non enim loquetur a semetipso', hoc est non sine me, et sine meo et Patris arbitrio, quia inseparabilis est a mea et Patris uoluntate, quia ex se non est sed ex Patre et me est.  Hoc enim ipsum quod subsistit et loquitur, a Patre et a me illi est.  'Ego ueritatem loquor', id est inspiro quae loquitur; siquidem 'Spiritus ueritatis est'. Dicere et loqui in Trinitate non secundum consuetudinem nostram accipiendum, sed iuxta formam incorporalium naturarum, et maxime Trinitatis quae uoluntatem suam ingerit in corda credentium.

 

Item:

 

Spiritus Sanctus qui est Spiritus ueritatis Spiritusque sapientiae, non potest audire, Filio loquente, quae nescit, cum hoc ipsum sit quod profertur a Filio, id est procedens Deus de Deo, Spiritus ueritatis procedens a Veritate, consolator manans de consolatore.

 

[4.129] Item Cyrillus Alexandrinus episcopus in Epistola VIII, Nestorio directa, quae sic incipit 'Reuerendissimo et Deo amantissimo' etc.:

 

Si est, inquit, in subsistentia Spiritus spiritali, uel certe et intelligitur per se secundum quod Spiritus est et non Filius, sed tamen est non alienus ab eo. Spiritus enim ueritatis nominatur, [et est Christus ueritas] et profluit ex eo sicut denique ex Deo Patre.

 

[4.130] Iohannes Chrysostomus, Homilia XXVI, De expositione symboli, quae sic incipit 'Uniuersalis ecclesia congaudet':

 

Iste est Spiritus procedens de Patre et Filio, qui diuidit propria dona singulis prout uult.

 

Idem, Homilia XXVIII, in alia Expositione eiusdem symboli, quae sic incipit 'Super fabricam totius ecclesiae':

 

Itaque credendum est Spiritum Patris esse et Filii.

 

Item:

 

Non dicatis minorem esse Filium de Patre genitum, sed istum qui natus est de Spiritu Sancto et Maria uirgine.

 

Item:

 

Istum Spiritum Sanctum dicimus Patri et Filio esse coaequalem, et procedentem de Patre et Filio. Hoc credite ne colloquia mala corrumpant mores uestros bonos.

 

Item:

 

Sunt haeretici qui dicunt Spiritum Sanctum inter creaturas esse ordinatum.

 

Item:

 

Videte ubique sacramentum Trinitatis. Ecce et in Spiritum Sanctum creditis, qui Spiritus Sanctus procedens de Patre et Filio caritate coniungitur.

 

[4.131] Augustinus, libro Quaestionum ad Orosium, capitulo II:

 

Ipse Dominus noster Iesus Christus post resurrectionem suam, ut ostenderet a se procedere Spiritum Sanctum sicut a Patre, insufflans in discipulos suos ait: 'Accipite Spiritum Sanctum'.

 

Idem, libro IV De Trinitate:

 

Nec possumus dicere quod Spiritus Sanctus et a Filio non procedat. Nec enim frustra idem Spiritus et Patris et Filii Spiritus dicitur. Nec uideo quid aliud significare uoluerit, cum sufflans ait: 'Accipite Spiritum Sanctum'. Neque enim flatus ille corporeus substantia Spiritus Sancti fuit, sed demonstratio et a Filio procedere Spiritum Sanctum.

 

Idem, in libro [XV] De Trinitate:

 

Sicut unicum Dei Verbum proprie uocamus nomine sapientiae, cum sit uniuersaliter et Spiritus Sanctus et Pater ipsa sapientia, ita Spiritus proprie nuncupatur uocabulo caritatis, cum sit et Pater et Filius uniuersaliter caritas.

 

De utroque autem procedere sic docetur, quia ipse Filius ait: 'De Patre procedit', et discipulis suis insufflauit et ait: 'Accipite Spiritum Sanctum', ut eum etiam de se procedere ostenderet. Et ipsa est uirtus quae de illo exibat et sanabat omnes, sicut legitur in Euangelio.

 

[4.132] Sufficere autem putamus quod in processione Spiritus Veritas solum Patrem commemorat. Cum enim ipsa sapientia ut dictum est, quaedam sit potentia atque in ipsa potentia sit sapientia inclusa, satis probabiliter apparet per processionem Spiritus ex potentia processio ipsius ex sapientia. Sed et Hieronymus, scribens De fide, solum Patrem commemorat sicut et in symbolis principalium conciliorum continetur. Unde ita Ad Damasum scribit dicens:

 

Credimus et in Spiritum Sanctum, Deum uerum ex Patre procedentem.

 

Necnon et Augustinus, capitulo I libri Enchiridion, de solo Patre in processione Spiritus mentionem facit, licet Spiritum ipsum tam Patris quam Filii esse dicat, his quidem uerbis:

 

Satis est Christiano rerum creatarum causas nonnisi bonitatem credere creatoris, nullamque esse naturam quae non aut ipse sit aut ab ipso, eumque esse Trinitatem, Patrem scilicet et Filium a Patre genitum, et Spiritum Sanctum ab eodem Patre procedentem sed unum eumdemque Spiritum et Patris et Filii.

 

[4.133] Multis tamen aliis locis, tam ipse Augustinus quam omnes fere Latini theologi Spiritum Sanctum ex Filio quoque procedere et profitentur et comprobant. Unde et ipse in XV De Trinitate, capitulo XXVI, de processione Spiritus disserens ait:

 

Scriptura sancta Spiritum eum dicit amborum. De quo dicit Apostolus: 'Misit Deus Spiritum Filii sui in corda nostra'. Et de quo dicit idem Filius: 'Spiritus Patris uestri qui loquitur in uobis', de quo idem dicit: 'Quem ego mittam uobis a Patre', et alio loco: 'Quem mittet Pater in nomine meo'. Et cum resurrexisset a mortuis, discipulis suis insufflauit et ait: 'Accipite Spiritum Sanctum' ut eum etiam de se procedere ostenderet.

 

Quippe quomodo apertius quam insufflando docere potuerit Spiritum Sanctum ex se quoque procedere? praesertim cum Spiritum quasi 'spiramen' a spirando dictum esse constet, et iuxta propriam significationem Spiritus Sanctus hoc loco, ut dictum est, sonet 'procedens'. Unde necesse est ut cuiuscumque Spiritus esse dicatur, uel ab eo mitti, uel ab ipso procedere concedatur.

 

[4.134] Proprie tamen seu principaliter ab ipso Patre procedere Spiritus dicitur. Unde Hieronymus, Definitionem fidei Catholicae Nicaenique symboli retractans ait:

 

Credimus et in Spiritum Sanctum qui de Patre procedit proprie.

 

Item:

 

Spiritum Sanctum uerum Deum inuenimus in Scriptura et de Patre proprie esse.

 

Et iterum:

 

De Patre Filius, et Spiritus proprie et uere de Patre qui procedit.  Primum igitur accipe quod de Patre est proprie Spiritus Sanctus, dicente Scriptura: Verbo Domini caeli firmati sunt et spiritu oris eius omnis uirtus eorum; et Saluator ait: 'Spiritus ueritatis qui de Patre procedit'. Et beatus Augustinus in XV De Trinitate, capitulo XVIII: Non frustra in hac Trinitate non dicitur Verbum Dei nisi Filius, nec donum Dei nisi Spiritus Sanctus, nec de quo genitum est Verbum et de quo procedit principaliter Spiritus Sanctus nisi Deus Pater. Ideo autem addidi 'principaliter' quia et de Filio Spiritus Sanctus procedere reperitur. Sed hoc quoque illi Pater dedit non iam existenti et nondum habenti, sed quidquid unigenito Verbo dedit, gignendo dedit. Sic ergo eum genuit, ut etiam de illo bonum commune procederet

 

ac si aperte Augustinus his uerbis determinet per hoc Spiritum Sanctum principaliter ex Patre procedere, et non principaliter ex Filio, quia sic ex Patre procedit quasi primo loco, cum eum Pater ab alio non habeat sed a se ipso sicut et a se ipso est, hoc est non ab alio. Filius uero, cum a se non sit sed a Patre, et hunc ipsum Spiritum a Patre habet, a quo per generationem esse habet.

 

[4.135] Sed quid est quod dictum est 'proprie' Spiritum ex Patre procedere? Numquid 'proprie' ibi dictum est sicut hoc loco 'principaliter'? Et fortasse eodem modo dici uideri posset, nisi quod ibi interseritur quod et Filius ex Patre natus sit proprie, sicut et Spiritus ex Patre proprie dicitur esse. Dictum quippe ibidem esi:

 

Filius non ex semetipso natus est, sed ex Patre natus est proprie, non in tempore sed semper, non aliunde sed de sua substantia

 

non de aliena sed de sua propria. At uero, si eodem modo et in Filio et in Spiritu accipitur 'proprie', cum hic scilicet proprie nasci ex Patre et ille proprie procedere dicitur ex Patre, et tale sit dicere 'proprie' ac si diceretur 'principaliter', quomodo Filium ex Patre principaliter nasci dicemus, cum ex eo solo natus sit, nisi forte cum ibidem statim additum sit 'non in tempore sed semper' respectu temporalis generationis eiusdem Filii ex matre id dictum sit, ut uidelicet haec principalis et prima sit quae est aeterna, per quam ab aequalitate Patris non receditur, illa uero quasi posterior et temporalis secundum quam minor Patre Filius ipse dicitur? Possumus etiam dicere in eo Filium ex Patre proprie natum esse siue genitum, quod naturalis eius sit Filius, non adoptiuus, sicut et statim determinatur cum subditur 'non aliunde sed de sua substantia'. Sed et secundum hoc quod iuxta philosophos nata siue genita omnia dicuntur quae ab aliquo habent esse, proprie Filius solus ex Patre natus est, quia solus ipse nascendo ex ipsa Patris substantia est. Spiritus uero Sanctus secundum hoc ex Patre solo proprie procedere dicitur, quod ab eo sic procedit quasi a summo principio, qui uidelicet ab alio non est. Inde enim aliquid proprie procedere dicitur, unde primo uenire ac moueri cepit, sicut lacus ex fonte, non ex riuo sed per riuum, in quem a fonte emissus, per eum transiit ac peruenit in stagnum. Sic et Spiritus Sanctus ex Patre proprie procedere dicitur quasi a summa origine quae scilicet aliunde non sit, et ab ipso in Filium quasi in riuum, quia et quod habet Filius, ab ipso habet a quo et hoc ipsum habet quod ipse est, et per Filium ad nos tandem quasi in stagnum huius saeculi. Quippe qui omnia in sapientia facit ac disponit, et in hac ipsa sapientia sua Spiritum tribuit suorum distributorem donorum, non improuide uel inconsiderate.

 

[4.136] Unde et beatus Hilarius Spiritum a Patre per Filium magis quam a Patre et Filio procedere seu esse sicut et mitti perhibet, ita ad Deum Patrem de Spiritu ipso et Filio loquens in XII De Trinitate libro:

 

In Sancto Spiritu tuo, ex te profecto et per eum misso.

 

Item:

 

Ex te per eum Sanctus Spiritus tuus est.

 

Item:

 

Filium tuum una tecum adorem, Sanctum Spiritum tuum qui ex te per Unigenitum tuum est promerear.

 

Et hoc fortasse modo, si a solo Patre procedere Spiritum Graeci intelligant, eo uidelicet quod sic ab ipso sit quasi a summo et non existente ab alio, nulla est sententiae controuersia, sed uerborum diuersitas. Certum quippe est et solam personam Patris hoc m odo summ am debere praedicari , et Spirit um ab ipso quoque esse sicut a Filio, qui ipsius quoque sicut et Filii Spiritus dlcitur.

 

[4.137] Quod uero nonnulli mouentur ex eo quod dicimus Filium a Patre per generationem esse, et Spiritum a Patre et a Filio per processionem, nec tamen ideo Patrem per existentiam priorem esse Filio uel Patrem aut Filium Spiritu Sancto, potest ex multorum similitudine exemplorum refelli. Solis quippe substantia et splendida est et illuminabilis, id est potens illuminare aliquid, et, cum sit splendor ex sole et illuminabilitas ex sole simul et splendore, numquam tamen aliquid ex his tribus per existentiam aliquid aliorum praecesserit.

 

[4.138] Sed et si quis illam philosophicam Platonicae rationis considerationem altius inspiciat qua uidelicet de Deo opifice ad similitudinem quamdam soliertis artificis agit, praemeditantis scilicet et deliberantis ea quae facturus est, ne quid inconuenienter componat et prius singula ratione quam opere formantis -- ad hunc quippe modum Plato formas exemplares in mente diuina considerat, quas ideas appellat, ad quas postmodum quasi ad exemplar quoddam summi artificis prouidentia operata est -- uidebit Spiritum Sanctum ex Filio quoque siue per Filium recte procedere, cum ex ratione sapientiae uniuersa Dei opera administrentur et ita quodammodo conceptus diuinae mentis in effectum per operation em prodeat. Effectus autem ad Spiritum pertinent, qui ex bonitate conditoris eueniunt, quia Spiritus ipse bonitas est.

 

[4.139] Dicamus itaque Spiritum ex Filio quoque procedere, cum ratio diuinae prouidentiae ad effectum benignitatis perducitur, et quod ab aeterno faciendum prouiderit, temporaliter quando uult facit. Hanc autem processionem, qua scilicet conceptus mentis in effectum operando prodit, Priscianus in Constructionum diligenter aperit dicens

 

Generales et speciales formas rerum intelligibiliter in mente diuina constitisse antequam in corpora prodirent

 

hoc est in effecta per operationem. Quod est dicere: antea prouidit Deus quid et qualiter ageret quam illud opere impleret; ac si diceret: nihil impraemeditate siue indiscrete egit.

 

[4.140] Macrobius quoque ipsam etiam animam mundi, quam putamus Spiritum Sanctum intelligi, ex noy, hoc est Filio, praecipue esse declarat, cum aperte eam a noy creatam siue natam, sicut et ipsam noy a Deo Patre esse profitetur, ita generaliter de origine animae exorsus:

 

Deus, qui prima causa et est et uocatur, unus omnium quae sunt quaeque uidentur esse princeps et origo est. Hic superabundanti maiestatis fecunditate de se mentem creauit. Haec mens quae noy uocatur, qua Patrem inspicit, plenam similitudinem seruat auctoris. Animam uero de se creat, posteriora respiciens. Rursum anima Patrem, qua intuetur, induitur ac paulatim regrediente respectu in fabricam corporum incorporea ipsa degenerat.

 

[4.141] 'Creari' autem siue 'nasci' hoc loco Macrobius abusiue protulit, sicut et in primo Libro determinauimus, cum uidelicet tam mentem ipsam quam animam creatam dixerit, mentem quidem ex Deo, hoc est Filium ex Patre, et animam ex mente, hoc est Spiritum ex Filio. Ubi et utramque natam esse insinuat, cum utrique patrem assignat, Deum quidem menti et rursum mentem ipsam animae. Creari itaque siue nasci 'esse ex alio' intelligit, ut tale sit quod ait hoc cx illo nasci siue creari quasi simpliciter diceret hoc ex illo esse. Sufficit autem philosopho, ad ostendendum animam ipsam tam ex Patre quam ex Filio esse, solum memorasse hoc loco Filium quia, cum Filius ex ipso Patre sit, et Spiritus ipse, hoc est anima ipsa, ex Filio esse assignatur, liquet profecto ipsam quoque ex Patrem esse secundum quod et ipse eam philosophus a Deo et noy iuxta sapientes nominari supra inductus asseruit.

 

[4.142] Quod uero ait mentem esse ex 'fecunditate maiestatis', tale est ac si diceret sapientiam ex ipsa omnipotentia esse natam. Proprie namque maiestas ac reuerentia potentiae adscribi solet. Quod uero dicit quod 'mens, qua Patrem inspicit, similitudinem seruat auctoris', ita dictum puto ac si aperte dicat Filium ipsum in omni re, in qua similis est Patri, aequalem omnino illi esse. Potens quippe est sicut et Pater et tantumdem potens. Bonus est sicut Pater et aeque bonus. Sic et in caeteris in quibus habet similitudinem cum Patre, et aequalitatem habet. Non autem in omnibus similitudinem habet cum Patre, cum ipse solus sit genitus et solus Pater genitor. Quod quidem ad distinctionem personarum attinet secundum proprietates earum, secundum nos etiam qui solum Filium incarnatum credimus, in hoc uno Filium minorem Patre, non aequalem dicimus.

 

[4.143] Nous 'posteriora respiciens animam creat', quia Spiritus Sanctus qui ex Filio est, siue quaecumque anima ab ipso conditore suo ducens exordium, hoc ipsum quod anima est, id est uita creatarum rerum, ex respectu quodam ipsius creatoris habet, hoc est ex beneficio diuinae sapientiae cuncta disponentis, ut in ipso respectu Dei diuinum intelligatur beneficium. Anima quippe ab 'animando', hoc est uiuificando dicta est. Spiritus quidem Sanctus, ut in primo Libro distinximus, quasi anima est, hoc est uita nostrarum animarum, et nostrae animae quasi quaedam eius corpora sunt, ab ipso scilicet donis suae gratiae <interius> uegetata; quas rursus animalem uitam nobis certum est impertire. 'Patrem' suum, id est noun, dicit animam indui in ea sua ui qua intuetur, hoc est ratione utitur quia ex ratione quam habet, maximam similitudinem cum diuina sapientia tenet, cum ratio maxime sit adscribenda sapientiae.

 

[4.144]'Paulatim anima incorporea' respicit, quia ad comparationem plenitudinis illius summi boni, modicum est quidquid habemus, quantumcumque dona uirtutum ab ipso susceperimus. Possumus etiam in eo 'paulatim' dictum esse intelligere quod quibusdam gradibus per interualla temporum a minimis ad maxima Spiritus suos fideles promoueat, nec sua simul conferat dona. 'Degenerare' dicitur anima in ipso suae operatienis efiectu, ex quo anima dicta est, cum non sit hoc aeternum sed temporale quod operatur.

 

[4.145] In quo, ni fallor, illud facile est absolui quod Plato animam mundi incepisse uoluerit, nec coaeternam esse Deo et menti. Cum enim Spiritum Sanctum animam magis quam spiritum appellauerit quasi ab 'animando', hoc est uiuificando nos donis suae gratiae per incrementa uirtutum, non semper ipse Spiritus anima fuit, id est uiuificans, quia dum nondum creaturae essent quibus dona sua distribueret in illas donorum suorum distributionem non exercebat. Sicut ergo Spiritum Sanctum qui in se est omnino simplex, multiplicem tamen dicimus et septem spiritus appellamus secundum diuersitatem donorum, ita etiam philosophus eumdem, qui in essentia propria aeternaliter subsistit, incepisse quantum ad effecta sua uoluit, ex quibus eum animam magis quam spiritum appellauit. 'Spiritus' quippe nomen est naturae, 'anima' uero officii, ab 'animando' scilicet.

 

[4.146] Sicut ergo ipsos caelestes spiritus semper quidem spiritus sed non semper angelos esse profitemur, eo quod 'angelus' nomen sit officii, non naturae, et Domirium Iesum Christum secundum humanitatem incepisse, secundum uero diuinitatem aeternum esse praedicamus, ita et Spiritum Sanctum secundum subsistentiam essentiae suae aeternum, secundum effecta uero incepisse dicamus; quod est dicere effecta potius quam ipsum incepisse. Et hunc quidem philosophi sensum esse arbitror sub illo animae typo quo eam creatam esse, id est incepisse, perhibet, et quasi temporalem esse, non aeternum. Iuxta quod et Macrobius animae ipsi tam Deum quam noun praeferre non abhorret.

 

[4.147] Vocet itaque Spiritum Sanctum Plato animam secundum effectum operum, nos uero dicamus Spiritum secundum naturalem suae bonitatis affectum, quem ita ab aeterno habuit ut tunc opere eum impleret quando implendum esse prouiderit. Dicat ille animam incepisse secundum effecta; nos uero Spiritum in affectu suae bonitatis aeternaliter perseuerare. Dicat ille animam incepisse; nos Spiritum omnino aeternum esse. Sit processio Spiritus secundum affectum aeterna, quia scilicet ab aeterno sic uoluit; sit processio animae secundum effectum temporalis.

 

[4.148] Utramque autem Spiritus processionem, tam secundum effecta scilicet quam secundum affectum, a sanctis patribus distinctam esse cognouimus. De processione quidem efficaciae Beda in Homilia dominicae primae post Ascensionem ita loquitur:

 

Cum Spiritus gratia datur hominibus, profecto mittitur Spiritus a Patre, mittitur et a Filio. Procedit a Patre procedit et a Filio, quia et eius missio ipsa processio est qua ex Patre procedit et Filio.

 

Ipse etiam Augustinus utrumque processionis modum diligenter distinguit, cum eum procedere perhibet tam secundum hoc quod datur, quam secundum hoc quod dabilis est. Unde libro V De Trinitate, cum ad processionem Spiritus peruenisset, ait:

 

Procedit non quomodo natus sed quomodo datus. Quod autem datum est, et ad eum qui dedit refertur et ad eos quibus dedit.

 

Item:

 

Sed si non procedit nisi cum datur, nec procederet utique priusquam esset cui daretur. Nam donum potest esse et antequam detur, donatum autem nisi datum fuerit nullo modo dici potest.

 

[4.149] Quid itaque mirum, cum duobus modis Spiritum procedere dicamus, si secundum alterum processionis modum dicatur Spiritus a nobis, et secundum alterum uocetur anima a philosophis? Illud ergo Spiritus aeternaliter, hoc temporaliter habet. Unde et statim in eodem idem adnectit dicens:

 

Nec moueat quod Spiritus Sanctus, cum sit coaeternus Patri et Filio.  dicatur tamen aliquid ex tempore ueluti hoc ipsum quod donatum dicimus. Nam sempiterne Spiritus donum, temporaliter autem donatum.  Nam etsi 'dominus' non dicitur nisi cum habere incipit seruum, etiam ista appellatio relatiua ex tempore est Deo. Non enim sempiterna creatura est cuius est ille Dominus.

 

Item:

 

Ecce Dominum esse non sempiternum habet, ne cogamur etiam creaturam sempiternam dicere quia ille sempiterne non dominaretur, nisi etiam ista sempiterne famularetur.

 

Qui etiam in eodem libro, superiori capitulo, Spiritum etiam secundum effecta manifeste uocat, cum ei principium assignat. Ait autem sic:

 

Quod datum est, et ad eum qui dedit refertur et ad eos quibus dedit.  Ita Spiritus Sanctus dicitur et Dei qui dedit, et noster qui accipimus. Unde scriptum est de Iohanne quod in spiritu Eliae ueniret.  Hoc et de Moyse intelligendum est, cum ait ei Dominus: Tollam de spiritau tuo et dabo eis, hoc est de Spiritu Sancto quem tibi dedi. Si ergo et quod datur principium habet eum a quo datur, quia non aliunde accepit illud quod ab ipso procedit, fatendum est Patrem et Filium principium esse Spiritus Sancti, non duo principia sed unum principium.

 

[4.150] Liquet itaque Augustinum hoc loco Spiritum accepisse secundum effecta, cum dicit 'datum', magis quam secundum naturalem suae benignitatis affectum. Unde bene secundum effecta Pater et Filius priores Spiritu dicuntur et quasi principium eius, quia ex potentia moderante sapientia effectus gratiae descendit, ex quo Spiritus etiam hoc loco appellatur, et prius potentiam et sapientiam esse oportet, ut postea aliquid in effectum ducatur. Tale est ergo Patrem et Filium esse principium Spiritus Sancti ac si dicamus Spiritum ex ambobus per effectum procedere, hoc est potentiam Dei, moderante eius ratione ad actum perduci.

 

[4.151] Et hoc quidem modo si quis nomen 'Spiritus' accipiat, secundum scilicet suae gratiae effecta, non recte dicitur Spiritus aeternus sicut nec Dominus aut creator, quia, ut diximus, non semper Spiritus secundum effecta exstitit. Unde et bene euangelista Iohannes ab aeternitate Dei inchoans, cum Verbum apud Deum aeternaliter esse ostenderet dicens:

 

In principium erat Verbum et Verbum erat apud Deum et Deus erat Verbum. Hoc erat in principio apud Deum. Omnia per ipsum facta sunt etc.

 

nullam Spiritus mentionem habuisse uidetur qua eum aeternum esse adstrueret, cum de Deo et Verbo eius loquens, Patri et Verbo solummodo aeternitatem adscribit dicens:

 

Hoc erat in principio apud Deum.

 

Qui in eo fortasse quod subiunxit de effectu operum dicens:

 

Omnia per ipsum facta sunt

 

Spiritum designasse uidetur secundum effecta ipsa quae sua Deus condidit bonitate, secundum quae, ut diximus, aeternus non est Spiritus, id est datus, sicut nec anima mundi quam Plato dicit. Nec mirum locum euangelistae maxime cum Platone conuenire, cum totam uerborum istorum sententiam in libris Platonicorum Augustinus, ut supra meminimus, inuenerit.

 

[4.152] Sunt autem nonnulli qui caritatem Dei non solum ad creaturas porrigi uelint, uerum etiam ab una persona in alteram, ut uidelicet amor Patris etiam in Filium uel Filii in Patrem Spiritus ipse sit. Quod aperte Augustinus in XV De Trinitate adstruit his uerbis:

 

Denique, si in nobis Dei nihil maius est caritate, et nullum est maius donum Dei quam Spiritus Sanctus, quid consequentius quam ut ipse sit caritas quae dicitur Deus et ex Deo?  Et si caritas, qua Pater diligit Filium et Patrem diligit Filius, ineffabiliter communionem amborum demonstrat, quid conuenientius quam ut ille proprie dicatur caritas qui Spiritus est communis ambobus?

 

Hinc et illud est Hieronymi super XVII psalmum:

 

Spiritus Sanctus nec Pater est nec Filius, sed dilectio quam habet Pater in Filio et Filius in Patre.

 

Quod fortassis ideo maxime dicendum uidetur et tenendum, ut uidelicet amor quoque Patris in Filium uel Filii in Patrem dicatur Spiritus Sanctus, et non tantum amor ad creaturas, quod fortassis aliter uideretur Spiritus Sanctus posse non esse, ac per hoc non necessario esse ipsam Trinitatem. Posset quippe esse ut nulla creatura umquam esset, cum nulla ex necessitate sit, ac per hoc consequens uidetur ut iam nec affectus ipsius, quem uidelicet erga creaturas habet, ex necessitate sit, ac per hoc Spiritus ipse ex necessitate non sit, quem dicimus ipsum affectum Dei esse siue amorem. At uero, si amorem Dei non solum erga creaturas, uerum etiam unius personae erga alteram accipiamus, aperte hoc inconueniens euitamus. Ac fortasse cum creaturae ipsae ex necessitate non sint, hoc est possint omnino non esse, ipse tamen Deus ipsa sua uoluntate necessario permanet nec potest aliquo suo bono carere per omnia incommutabilis.

 

[4.153] Sed de hoc pleniustractandum nobis postmodum reseruamus, cum de diuina potestate principale tractanti se obtulerit negotium. -- Donum tamen Patris quantum ad Filium uel Filiu quantum ad Patrem nequaquam dicendum esse arbitror Spiritum, quia nequaquam, dari ei potest cui abesse non potest, hoc est cui necessario inest qui necessario utriusque est Spiritus.

 

[4.154] Non alienum a quaestione reor utrum haec nomina personalium proprietatum quae in Deo sunt, paternitas scilicet, filiatio, processio, de Deo praedicari ualeant sicut et caetera, ut uidelicet quemadmodum dicitur Deus est omnipotentia uel sapientia siue caritas, benignitas, iustitia, misericordia, pietas, ita etiam dici liceat: Deus est paternitas uel filiatio siue processio. Nihil quippe in Deo esse constat quod ipse non sit, ut longe ante praefati sumus, cum omne quod est bonum siue omnem naturam, aut creatorem aut creaturam esse necesse sit. Aut itaque has proprietates non esse res aliquas bonas uel naturas dicemus, aut Deum eas esse profitebimur, cum numquam eas creari constet quae incipere nullatenus potuerunt, sed penitus aeternae sunt. Ac fortasse nihil impedit, si, quemadmodum omnipotentiam Dei Deum omnipotentem esse ponimus, et sapientiam Dei nihil aliud quam Deum sapientem esse intelligimus, uel benignitatem ipsius quam ipsum benignum, ita et paternitatem Dei Deum Patrem esse concedamus, et filiationem Filium, et processionem procedentem, id est Spiritum Sanctum. His autem enuntiationibus nusquam auctoritatem patrum usam fuisse meminimus sicut supra positis illis, sed ubicumque de ipsis egerint proprietatibus, eas aut proprietates aut relationes nominasse, quibus nemo umquam nominibus Deum appellauerit.

 

[4.155] Non itaque fortassis incongruum est, ut, quemadmodum in caeteris rebus relationes a subiectis suis res diuersas non ponimus, nec tamen ideo earum nomine per praedicationem sibi coniungimus, ita etiam hic obseruemus, ut uidelicet paternitatem Dei uel relationem quam habet ad Filium, nullo modo Deum Patrem uel etiam Deum esse annuamus; sed omnino substantiam diuinam siue personas singulas ab his quas habent proprietibus relatiuis per praedicationem disiungamus, sicut hominem uel Socratem a paternitate quam habet, cum tamen ipsa paternitas non sit res alia ab ipsis, nec fortassis eadem cum res omnino recte dici non possit quae in se ueram non habet essentiam, ut sit in se una res numero a caeteris omnibus quae ipsa non sunt rebus essentialiter discreta. -- Sed de hoc diligentem, ut arbitror, tractatum in retractatione praedicamentorum nostra continet Grammatica.

 

[4.156] Tres itaque proprietates, non tres res dicimus, id est non tres essentias, sed tres in una essentia relationum diuersitates, secundum quas, ut dictum est, tres personae consistunt. Cum itaque has proprietates res non esse ponamus, et dictum sit: quidquid est in Deo Deus est, hoc est nullam rem esse in ipso quae non sit ipse, profecto non possumus cogi ut per hoc has proprietates Deum esse concedamus, cum ipsae, ut dictum est, rerum aliquae non sint existentiae sed in una re consistentes proprietates.

 

[4.157] Si quis forte obiiciat quod, si non sint res aliquae omnino non sint aut nihil sint, cum omne quod est, res aliqua sit -- profecto fallitur, uim enuntiationis distinguere nesciens. 'Est' quippe uerbum aequiuoce dici, auctore Porphyrio, Aristoteles asserit, ut aliter scilicet de substantiis, aliter de earum proprietatibus dicatur. Cum enim dicimus hominem esse, tale est ac si ponamus hominem in sua manere substantia, hoc est aliquem in se ipsum esse siue aliquid esse hominem. Si uero dicamus paternitatem esse, tale est ac si ponamus aliquid esse patrem, non ipsam paternitatem esse suam essentiam. Unde penitus falsum est paternitatem nihil esse, hoc est non esse quamdiu aliquid pater sit, hoc est eam habeat. Quod etiam dictum est: quidquid est, res est, et ideo paternitatem non esse si ipsa non sit res -- nihil ad formam attinet syllogismi, si uim et sensum enuntiationum magis quam sonum attendamus. Tale quippe est quod dicitur

 

Quidquid est, res est

 

ac si dicatur:

 

Quaecumque res est, ipsa est res.

 

Cum uero additur:

 

Paternitas non est res

 

et ex his colligitur:

 

Paternitas non est

 

talis est, ut diximus, conclusionis sensus ac si dicamus non esse aliquid patrem. Resolutis itaque per expositionem propositionibus, talis erit argumentatio ac si ita dicatur:

 

Omnis res quae est, res est, sed paternitas non est res, ergo non habet aliquid paternitatem

 

quod omnino non prouenit.

 

[4.158] Si quis uero grauiter accipiat quod hoc loco lectorem ad retractationem praedicamentorum inuitauerimus, atque hunc sibi tractatum sufficere non posse dicat, et ob hoc eum quasi imperfectum arguat, breuiter de praedicatione patris et paternitatis instrui poterit, quare uidelicet, cum diuersam rem paternitatem a patre nolimus esse, ea tamen sibi inuicem per praedicationem non iungamus, ut uidelicet dicamus patrem esse paternitatem uel e conuerso. Si enim pater esset paternitas, profecto ex participatione patris esset assignandus pater, ut uidelicet idem penitus esset aliquem esse eum qui pater est, et eum habere in se ipso paternitatem, hoc est eum esse patrem -- quod omnino falsum est. Quippe, sicut aliud est aliquid esse id quod est prius uel id quod est perpetuum quam ipsum esse prius uel esse perpetuum -- ibi quippe res formatae, hic formae ipsae praedicantur -- ita aliud ect aliquid esse eum qui pater est quam ipsum esse patrem, hoc est aliud est ipsum esse eum qui habet paternitatem quam ipsum habere paternitatem, licet illud sine hoc non possit esse. Qui itaque dicit de aliquo quia est pater patemitatem, non patrem praedicat. Si uero diceret quia est is qui pater est, hoc est qui paternitatem habet, tunc utique patrem ipsum praedicaret. Non est itaque pater paternitas, cum ex participatione patris non sit assignandus pater sed ex partipatione, ut dictum est, paternitatis. Sed neque e conuerso paternitas est pater, hoc est habens paternitatem respectu filii sui, cum ipsa omnino substantia non sit, ut ex se ipsa filium gignere possit, sed magis proprietas uel relatio substantiae est quam substantia. Sed haec nunc satis.

 

[4.159] Cuperest autem nouissima quaestio, quomodo scilicet hanc fidem Trinitatis soli Christiani teneant et non etiam uel Iudaei uel gentes. Cum enim Deum esse Patrem et Filium et Spiritum Sanctum tale sit, ut diximus, Deum esse potentiam, ut dictum est, generantem et sapientiam genitam et benignitatem procedentem, cum istud nemo discretus ambigat siue Iudaeus siue gentilis, nemini haec fides deesse uidetur. Quod et nos quidem concedimus sequentes Apostolum qui ait:

 

Quod notum est Dei manifestum est illis

 

ac si diceret: quod ad diuinitatem pertinet, ratione perceperunt, quia haec de Deo naturaliter ratio unumauemque edocet. Unde et superius, cum Platonicorum sententias de Verbo Dei Augustinus praesentaret, solum quod ad diuinitatem Verbi pertinet se in eis repperisse confirmauit et nihil de incarnationis mysterio, in quo totam salutis humanae summam consistere certum est, sine quo frustra caetera creduntur.

 

[4.160] Facile autem conuinci poterit eos quoque qui nostra de fide uerba abhorrent, cum uidelicet audiunt Deum Patrem et Deum Filium, in sensum uerborum nobis esse coniunctos. Interrogemus enim eos si sapientiam Dei credant, de qua scriptum est:

 

Omnia in sapientia fecisti

 

et statim respondebunt se credere. Inferamus deinde conuenienter eos in hoc ipso Filium Dei sicut et nos credere, cum nos uidelicet idem intelligamus per Verbum siue per Filium Dei quod illi per sapientiam Dei. Quisquis autem Filium esse recipit, utique et eum cuius est Filius esse non dubitat, hoc est Patrem. Spiritum quoque simili ratione eos credere conuincemus, si eis quid in hoc nomine intelligamus exposuerimus, ipsam scilicet diuinae gratiae bonitatem. Hinc autem facile occasionem sumi arbitror conuertendi ad fidem nostram quoslibet alienos, si huiusmodi inductionibus eos iam communem nobiscum fidei sensum habere conuincerimus. Quam licet ore non profiteantur sicut nos, propter ignoratam scilicet uerborum nostrorum significationem, corde tamen eam iam tenent sicut scriptum est:

 

Corde creditur ad iustitiam.

 

[4.161] Haec nos de altissima et incomprehensibili philosophia diuinitatis, coacti frequenter et prouocati ab importunitate infidelium, scribere ausi sumus, nihil asserentes de eis quae dicimus, nec ueritatem docere intendentes, quam neque nos posse scire profitemur. Sed neque hi qui fidem nostram impugnare gloriantur, ueritatem quaerunt sed pugnam. Quibus, si resistere possumus lacessiti, satis esse debet quod nos defendimus. Hi uero qui impetunt, nisi uicerint, a proposito cadunt atque deficiunt. Et quoniam philosophicis maxime rationibus nos aggrediuntur, et nos eas praecipue prosecuti sumus, quas credo ad plenum nemo intelligere ualet nisi qui philosophicis et maxime dialecticis studiis inuigilauerit. Necesse autem erat ut aduersariis nostris ex his quoque quae recipiunt, resisteremus, cum nemo nisi ex his quae concesserit, arguendus sit aut refellendus, ut illud Veritatis iudicium impleatur quo dicitur:

 

Ex ore tuo te iudico, serue nequam.