LIBER SECUNDUS

 

[2.1] Operis parte superiori testimonia quaedam tam prophetarum quam philosophorum collegimus, quibus sancte trinitatis fidem astruximus.

 

[2.2] Omnis autem controuersia, Tullio docente, aut in scripto aut in ratione uersatur et eisdem terminatur, si huiusmodi est quae finem accipiat. Unde peropportunum nobis uisum est ex script is praecellentium sapientium ad nostrae fidei firmamentum auctoritates contulisse, et insuper ipsas auctoritate rationibus fulcire in his in quibus non irrationabiliter uidentur oppugnari, maxime ideo ne uerbositas inimicorum Christi nostrae insultet simplicitati. Qui cum aliquos idiotas aut minus eruditos christianos inductionum suarum laqueis prepedierint, summe id sibi gloriae ascribunt.

 

[2.3] Multi namque iam clamant magni antichristi precones, per quos hostis humani generis fidem, "omnium bonorum fundamentum", labefactare conatur. Talium ora quondam miraculis obstrusa sunt, cum illi uerbis, sancti uero patres dimicarent factis. Praeterierunt miracula, creuit malitia; fallacia membra sua aduersus ueritatem iam effrenis armat atque unum iam superest ut qui non possumus factis, pugnemus uerbis, in ipsa confisi ueritate quae nos confortat dicens: Ponite in cordibus uestris non premeditari quemadmodum respondeatis: ego enim dabo uobis os et sapientiam, cui non poterunt resistere et contradicere omnes aduersarii uestri.

 

                                   Inuectio in pseudodialecticos

 

[2.4] Supra uniuersos autem inimicos Christi, tam haereticos quam iudeos siue gentiles, subtilius fidem sanctae trinitatis perquirunt et acutius arguendo contendunt professores dialecticae seu importunitas "sophistarum", quos "uerborum agmine atque sermonum inundatione beatos" esse Plato irridendo iudicat. Hi argumentorum exercitio confisi, quid murmurent scimus, ubi facultas aperte garriendi non datur, hii, inquam, non utentes arte sed abutentes. Neque enim scientiam dialecticae aut cuiuslibet liberalis artis, sed fallaciam sophistice condemnamus, presertim cum sanctorum quoque patrum iudicio haec ars maxime commendetur et caeteris preferatur.

 

                                                 Laus dialecticae

 

[2.5] De cuius laude excellentissimus doctor Augustinus in libro De ordine his uerbis scribit: "Disciplinam disciplinarum, quam dialecticam uocant. Haec docet docere, haec docet discere. ln hac seipsa ratio demonstrat atque aperit quid sit, quid uelit; scit scire, sola scientes facere non solum uult, sed ctiam potest." Quam etiam idem auctor in libro de doctrina christiana non solum caeteris scripturis, uerum etiam sacris litteris maxime necessariam commendat dicens: "Restant ea quae non ad corporis sensus, sed ad rationem pertinent, ubi disputationis disciplina regnat et numeri. Sed disputationis disciplina ad omnia genera quaestionum quae in sacris litteris sunt penetranda ac discutienda, plurimum ualet. Tantum ibi cauenda est libido rixandi et puerilis quaedam ostentatio decipiendi aduersarium. Sunt enim multa quae uocantur sophismata, false conclusiones rationum et plerumque ita ueras imitantes ut non solum tardos sed ingeniosos etiam decipiant. Quod genus captiosarum conciusionum scriptura detestatur eo loco ubi dicitur: Qui sophistice loquitur odibilis est".

 

[2.6] Tenet itaque haec philosophia acutissimi gladii instar, quo tirannus ad perniciem, princeps utitur ad defensionem, ac pro intentione utentium, sicut plurimum prodesse, ita et plurimum nocere potest. Scimus quidem a Peripateticis, quos nunc dialecticos appellamus, nonnullas et maximas haereses tam Stoicorum quam Epicureorum rectis rationibus esse repressas; sicut est illa qua contra Stoicos disputant de libero arbitrio, et firmissimis astruunt argumentis quod, licet deus ab aeterno cuncta prouiderit atque ipsius prouidentiae omnino falli non possit, non tamen ideo cuncta ex necessitate proueniunt, ut scilicet humani pereat libertas arbitrii. Alioquin, inquit princeps Peripateticorum Aristoteles in I Perihermeneias, "non oportebit consiliari neque negotiari". De libero autem arbitrio conuenientius alibi disserendum nobis reseruamus.

 

[2.7] Sed neque ullam scientiam malam esse concedimus, etiam illam quae de malo est; quae iusto homini deesse non potest, non ut malum agat, sed ut a malo precogita sibi prouideat, quod nisi cognitum, teste Boethio, uitare non posset. Non est enim malum scire, decipere uel adulterari, sed ista committere, quia eius rei bona est cognitio cuius pessima est actio; et nemo peccat cognoscendo peccatum, sed committendo. Si qua autem scientia mala esset, utique malum esset quaedam cognoscere ac iam absolui a malitia deus non posset, qui omnia nouit. In ipso enim solo omnium plenitudo est scientiarum cuius donum est omnis scientia. Scientia quippe est comprehensio ueritatis rerum quae sunt, atque is cuncta ueraciter discernit cui ea quoque quae non sunt quasi praesentia assistunt. Unde et enumeratis donis spiritus eius, ipse spiritus scientiae esse dicitur. Sicut autem mali quoque scientia bona est, ad euitandum malum necessaria, ita potestatem etiam mali bonam esse constat et ad promerendum necessariam. Si enim peccare non possemus, nihil non peccando promereremur; et ei qui liberum non habet arbitrium, nullum ex his quae coactus agit debetur premium. At uero econtra, ut ait propheta, qui potuit transgredi et non est transgressus, facere mala et non fecit, iste merito in excelsis habitabit.

 

[2.8] Ex his itaque liquidum est nullam aut scientiam aut potestatem malam esse, quantumcumque mala sint exercitia ipsarum, cum et deus omnem tribuat scientiam et omnem ordinet potestatem. Qui etiam de potestate iniquissimi Pilati aduersus se ait: Non haberes in me potestatem nisi datum libi esset desuper. Scientias itaque approbamus sed fallaciis abutentium resistimus. Non enim, teste Tullio, mediocriter errant qui ex uitio hominis scientiam culpant.

 

[2.9] Est autem familiarissimum semper scientiae uitium et quasi naturaliter adherens ac proprium superbia, iuxta illud apostoli: scientia inflat, caritas aedificat.

 

[2.10] Haec quidem, omnis peccati initium, angelum primum statim a conditoris sui uisione, hoc est a uera beatitudine expulit: quae sicut illum apostatare fecit, ita et multos ei adhuc per haeresim acquirit. Non enim ignorantia haereticum facit sed superbia, cum quis uidelicet, ex nouitate aliqua nomen sibi comparare desiderans, aliquid inusitatum proferre gloriatur quod aduersus omnes defendere nititur, ut superior omnibus uideatur, aut ne confutata sententia sua inferior caeteris habeatur.

 

[2.11] Ad quod facillime professores dialecticae pertrahi solent, qui quanto se magis rationibus armatos esse autumant, tanto securiores liberius quidlibet aut defendere aut impugnare presumunt; quorum tanta est arrogantia ut nihil esse opinentur quod eorum ratiunculis comprehendi atque edisseri non queat.

 

[2.12] Quibus, quod mirum est, ex scientia ignorantia generatur ut contrarium uitium uirtus pariat. Scientiam quippe superbia superbiam caecitas comitatur, cum quis uidelicet donum maximum, quod a deo accepit, sibi ascribit et non recognoscendo dantem amittit datum; et tanto postmodum deterior fit quanto melior ante factus factori gratias agere contempsit. Iustum quippe est ut cui plus committitur, plus ab eo exigatur. Talium uero ius tam excecationem et sensus et uitae reprobae ignominiam apostolus conspiciens ait: Qui cum cognouissent deum, non sicut deum glorificauerunt aut gratias egerunt, sed euanuerunt in cogitationibus suis, et obscuratum est insipiens cor eorum. Dicentes enim se esse sapientes, stulti facti sunt. Propter quod tradidit illos deus in passiones ignominiae etc.

 

[2.13] Haec illi effrenes et indomiti certatores attendant qui singulari superbie cornu erecti, in ipsum etiam conditorem irruentes, posuerunt in caelum os suum. A fallaciis quorum simplicitatem fidelium protegi precatur qui ait: Salua me ex ore leonis et a cornibus unicornium humilitatem meam.

 

[2.14] De qualibus sponsa in Canticis: Capite, inquit, nobis uulpes paruulas quae demoliuntur uineas.

 

[2.15] A quibus et summopere apostolus cauendum admonet, hoc est a fallaciis ipsorum prouidendum, dicens: Cauete ne quis uos decipiat per philosophiam inanem secundum elementa mundi, ac si diceret: prouidete ab argumentis eorum qui de singulari et incorporea diuinitatis natura ad similitudinem corporum ex elementis constantium ratiocinari presumunt, non tam pro percipienda ueritate quam pro philosophiae suae ostentatione; ideoque ad eius notitiam minime assurgunt qui superbis resistit semper et humilibus dat gratiam.

 

[2.16] De talibus in Prouerbiis scriptum est: Abominatio domini est omnis illusor et cum simplicibus sermocinatio eius. Illusores ipse deludet et mansuetis dabit gratiam. Unde et ueritas ipsa: Confteor, inquit, tibi pater, domine caeli et terre, quia abscondisti haec a sapientibus et prudentibus, et reuelasti ea paruulis.

 

[2.17] Stulta quippe mundi et infirma elegit deus ut confunderet quaecumque fortia, quia sapientia huius mundi stultitia est apud deum.

 

[2.18] Qui nisi mentem instruat interius, frustra qui docet aerem uerberat exterius. Quid est enim quod, cum alicuius doctoris uerba aequaliter ad aures diuersorum perferuntur, nec tamen aequaliter ab eis intelliguntur, nisi quod quibusdam presto est interior magister, quibusdam minime, qui quos uult etiam sine uerbo docet? De huius quidem magistri sapientia scriptum est: In maliuolam animam non introibit sapientia nec habitabit in corpore subdito peccatis.

 

[2.19] Quod nec ipsos latuit philosophos, qui notitiam dei non ratiocinando, sed bene uiuendo acquirendam censebant et ad eam moribus potius quam uerbis nitendum esse suadebant Unde Socrates, ut supra meminimus, nolebat inmundos terrenis cupiditatibus animos se in diuina conari et ideo purgandae bonis, moribus uitae censebat instandum.

 

[2.20] Audiant saltem philosophorum consilium hi qui se philosophos profitentur. Audiant magistros suos, qui contempnunt sanctos, ut si uidelicet deum cupiunt intelligere, uelint ad intelligendum se bene uiuendo preparare et uiam humilitatis arripere, qua sola ad celsitudinem illam intelligentiae acceditur, non quidem peruenitur, quamdiu scilicet in hac mortali carne uiuitur. Corruptibile enim corpus aggrauat animam, et deprimit terrena inhabitatio sensum multa cogitantem. Unde et dominus Moysi querenti faciem eius uidere respondit: Non uidebit me homo et uiuet. Ipsa quippe uisio diuinitatis ipsa est futura beatitudo, de qua dicit apostolus: Nunc uidemus per speculum in aenigmitate, tunc autem facie ad faciem; et alibi: In quem desiderant angeli prospicere. Sed et cum dictum est: Tollatur impius ne uideat gloriam dei, tale est: ne uidendo fruatur, quia uidere frui est. Tanta est enim illius gloriae beatitudo ut nemo eam uidere queat qui simul non senciat. Unde et psalmista: Saciabor, inquit, cum apparuerit gloria tua. Tunc quidem implebitur quod ipsa sapientia dei promittit dicens: Si quis diligit me, diligetur a patre meo, et ego diligam eum et manifestabo ei meipsum. Nisi enim seipse deus manifestet, nec tunc natura nostra eum uidere sufficiet, nedum nunc mortales omni spurcitia peccatorum pleni ratiunculis suis comprehendere incomprehensibilem nitantur, qui nec seipsos nec quantulecumque naturam creaturae discutere ratione sufficiunt.

 

[2.21] Quae etiam maior indignatio fidelibus habenda esset quam eum se habere deum profiteri quem ratiuncula humana possit comprehendere aut mortalium lingua disserere? Hoc autem nec ipsos latuit philosophos, quorum maximus in Timeo suo ait: "Opificem genitoremque uniuersitatis tam inuenire diffficile est quam inuentum impossibile est profari digne". Qui etiam, cum noym ex deo natam esse assereret, id explicare non presumpsit quod inexplicabili modo esse cognouit, sed tantum de ineffabili illa generatione dixit quantum uoluntas diuina permisit. Qui etiam, teste Macrobio, "quid sit" deus, "dicere non est ausus, hoc solum de eo sciens quod sciri qualis sit ab hominibus non possit", qui nec ab ipsis spiritibus caelestibus maiori sapientia preditis plene cognoscitur.

 

[2.22] Unde Augustinus in libro quaestionum ueteris et nouae legis: "Cherubin", inquit, "et seraphin non comprehendunt penitus quid deus sit, quia "nemo nouit patrem nisi filius". Hermes quoque, cum de filio dei supra loqueretur, adiunxit "Cuius nomen non potest humano ore narrari". Hinc est enim quod merito deum appellabant ignotum, quem soli mundo corde conspicere possunt; cuius quidem ignoti dei aram magnus ille philosophus Dionisius Ariopagita apostolo Paulo legitur ostendisse.

 

[2.23] Quid ad hoc responsuri sunt professores dialecticae, si illud ratione conantur discutere quod praecipui doctores eorum perhibent explicari non posse?

 

[2.24] Credi tamen salubriter debet quod explicari non ualet, quia auctore Gregorio, "fides non habet meritum, cui humana ratio prebet experimentum". Ad hoc et illud Ambrosii occurrit consilium De fide ad Gratianum imperatorem scribentis his uerbis: "Mihi impossibile est generationis scire secretum. Supra potestates, supra angelos, supra cherubin, supra seraphin, supra omnem sensum est. Scrutari non licet superna misteria. Licet scire quod natus, non licet discutere quemadmodum". Item idem: "Credere iussum est, non discutere permissum". Ac rursus adiecit: "Misterium patris nec angeli potuerunt comprehendere".

 

[2.25] At quoniam neque sanctorum neque philosophorum auctoritate inportunitas argumentorum refelli potest, nisi humanis rationibus eis obsistatur qui humanis rationibus inuehuntur decreuimus et stultis secundum stultitiam suam respondere et eorum impugnationes ex ipsis artibus quibus nos impugnant conquassare. Nam et diuino fretus auxilio paruulus Dauid immensum et tumidum Goliam proprio ipsius gladio iugulauit; et nos eodem dialecticae gladio, quo illi animati simplicitatem nostram impugnare nituntur, in ipsos conuerso robur eorum aciesque argumentorum suorum in domino dissipemus, ut iam minus simplicitatem fidelium aggredi presumant, cum de his confutati fuerint de quibus praecipue impossibile eis uidetur responderi: de diuersitate scilicet personarum in una et indiuidua penitus ac simplici diuina substantia et de generatione uerbi seu processione spiritus.

 

[2.26] De quo quidem nos docere ueritatem non promittimus, quam neque nos neque aliquem mortalium scire constat, sed saltem aliquid uerisimile atque humanae rationi uicinium nec sacrae scripturae contrarium proponere libet aduersus eos qui humanis rationibus fidem se impugnare gloriantur, nec nisi humanas curant rationes multosque facile assentatores inueniunt, cum fere omnes animales sint homines ac paucissimi spirituales. Sufficit autem nobis quocumque modo summorum inimicorum sacre fidei robur dissipare, presertim cum alio modo non possimus, nisi per humanas rationes satisfecerimus.

 

[2.27] Quicquid itaque de hac altissima philosophia disseremus, umbram, non ueritatem esse profitemur, et quasi similitudinem quandam, non rem. Quid uerum sit, nouerit dominus; quid uerisimile sit ac maxime philosophicis consentaneum rationibus quibus impetimur, dicturum me arbitror.

 

                                                               1

 

[2.28] Primum itaque ponendum est totius disputationis thema et summa fidei breuiter concludenda, de unitate scilicet diuinae substantiae ac trinitate personarum quae in deo sunt, immo deus sunt unus. Deinde obiectiones aduersus positionem fidei, tandem solutiones subiciemus.

 

                      Summa fidei circa unitatem et trinitatem

 

[2.29] Tenet itaque christiane fidei religio unum tantummodo deum esse ac nullo modo plures esse deos, unum dominum unum creatorem omnium tam uisibilium quam inuisibilium unum aeternum, unum omnipotentem, unum inmensum; ac per omnia solam praedicat et credit unitatem, excepto hoc quod ad trium personarum attinet discretionem patris scilicet et filii et spiritus sancti. Hae uero tres personae sibi per omnia coaequales sicut et coaeternae sunt, quia nullam dignitatis differentiam habere possunt quarum eadem penitus substantia est deitatis, unica singularis, omnino simplex, hoc est ab omnino simplex, hoc est ab omni penitus qualitate uel proprietate formae immunis, omnino indiuisibilis, ut nullas scilicet partes in quantitate suae essentiae possit habere.

 

[2.30] Sunt autem hae personae, quarum tantum eadem est penitus singularis substantia, ita ab inuicem distinguendae ut patris proprium sit a seipso tantum, non ab alio esse, et coaeternum sibi filium aeternaliter gignere, filii autem proprium sit a solo patre aeternaliter tam gigni quam genitum esse, non creatum, non factum, non procedentem, sed tantummodo esse genitum. At uero spiritus sancti proprium est a patre simul et filio procedere, non creatum esse, non factum, non genitum, sed procedere tantum. Et haec quidem est trium personarum ab inuicem discretio, quam plenius in sequentibus expediemus.

 

[2.31] Quarum licet unaqueque sit deus siue dominus, non tamen plures dii sunt aut domini, cum una sit penitus indiuidua ac singularis trium personarum essentia siue substantia. Unde nec substantiae differentiam ab inuicem habent hae personae, quia non est aliud pater quam filius uel spiritus sanctus, uel filius quam spiritus sanctus. Non est, inquam, aliud in natura, cum unaqueque trium personarum sit eadem diuina substantia. Sed alius est in persona alter ab altero, ita scilicet discretus personaliter pater a filio uel spiritu sancto ut neque pater sit filius neque spiritus sanctus, quia licet alter sit hoc idem quod alter est secundum naturam eiusdem diuinae substantiae, tamen alius est hic quam ille, cum sit ab eo personaliter discretus.

 

[2.32] Nam et Socrates alius est personaliter a Platone, hoc est ita ab eo in propria essentia discretus ut hic non sit ille; nec tamen aliud est ab eo, hoc est substantialiter differens, cum ambo sint penitus eiusdem naturae secundum eiusdem speciei conuenientiam, in eo scilicet quod uterque ipsorum homo est; atque ideo nulla substantiali differentia disiuncti sunt ut hic aliud sit quam ille ex diuersae speciei substantia, sed alius, ut dictum est, in persona, ex discretione scilicet proprie substantiae. Multo minus ergo aliqua trium personarum quae in deo sunt dicenda est aliud ab alia, quarum unica est penitus substantia singularis, nullam partium aut formarum diuersitatem recipiens. Quippe quod partibus constat, ut diximus, ipsis partibus naturaliter posterius est.

 

                  Quid sit simplex divina substantia siue informis

 

[2.33] Nulli etiam fidelium dubium esse arbitror diuinam substantiam, sicut partium constitutione, ita etiam ab omni proprietatis informatione esse alienam, ut uidelicet in ea nihil esse possit quod non sit ipsa. Unde Augustinus in XI De ciuitate dei disputans de simplicitate ac sinccritate diuinae substantiae ait: "Non propter hoc naturam istam boni simplicem dicimus quia est pater in ea solus aut filius solus aut spiritus, aut sola. est ista nominis trinitas sine subsistentia personarum, sicut sabelliani putauerunt; sed ideo simplex dicitur quia hoc est quod habet, excepto quod relatiue queque persona ad alteram dicitur. Nam utique pater habet filium, nec tamen ipse est filius, et filius patrem, nec tamen est pater. In quo uero ad semetipsum dicitur, non ad alterum, hoc est quod habet; sicut ad semetipsum dicitur uiuus, habendo utique uitam, et eadem uita ipse est. Propter hoc utique natura haec dicitur simplex quod non sit aliud habens, aliud quod habet, sicut in caeteris rebus." "Neque enim uas habens liquorem liquor est nec corpus color; nec aer lux siue feruor, nec anima sapientia est. Hinc est quod etiam priuari possunt rebus quas habent, et in alios habitus uerti atque commutari". Idem in VII Confessionum ad deum loquens ait: "Nec cogeris inuitus ad aliquid, quia uoluntas tua non est maior quam potentia. Esset autem maior, si teipso tu ipse maior esses". Item: "Voluntas et potentia dei deus ipse est".

 

[2.34] Bene autem spiritualis doctor diuinam substantiam simplicem astruit, hoc est ab omni accidente, ab omni formae participatione inmunem, ut nihil scilicet in deo sit quod deus non sit. Omne quippe quod subsistit aut aeternum sit, ut deus, aut cepit, ab eo summo principio quod deus est ducens exordium. A se quippe nihil est, praeter illud a quo sunt omnia.

 

[2.35] Si itaque potentia dei siue sapientia, aut etiam pars aliqua seu aliud aliquid in deo sit quod deus non sit, utique ab ipso incoepit a quo sunt omnia. Quod si incepit aut potentia eins aut sapientia, profecto ipse qui aeternus est extitit absque istis, ut uidelicet non semper aut potens fuerit aut sapiens, donec scilicet ipse impotens in seipso potentiam creasset aut adhuc insipiens sapientiam sibi condidisset. Quae cum fecerit absque discretione sapientiae, quippe quam nondum habebat, utique nonnulla eius opera irrationabilia sunt.

 

[2.36] Si quis autem dicat qualitates in deo sic esse ut nec deus sint nec a deo facte, sed in deo aeternaliter permanentes atque ipsi diuinae substantiae, in qua sunt, coaeternas esse, quaerendum restat utrum ei substantialiter an accidentaliter insint. Si autem substantialiter, ut scilicet diuinam substantiam conficiant, profecto ipso deo naturaliter priores sunt, cui esse conferunt, sicut rationalitas homine.

 

[2.37] Quod si per accidens insunt, posteriores sunt ipso, natura saltem, si non tempore, ita scilicet ut ipsa diuina substantia sic eas habeat ut tamen absque illis possit incorrupta permanere, cum eas uidelicet ad subsistendum non requirat. Omne quippe accidens, teste Porphyrio, tam adesse quam abesse potest subiecto in quo est praeter corruptionem ipsius, etiam si numquam actualiter contingat ipsum a subiecto recedere.

 

[2.38] Qui etiam proprium, quod in natura speciei insitum esse uidetur, posterius specie naturaliter esse confirmat, eo scilicet quod substantiam speciei non conficiat sicut substantiales, id est specificae differentiae. Ait enim: "Species ante subsistit quam proprium; proprium uero postea fit in specie. Oportet enim hominem esse ut sit risibile".

 

[2.39] Si ergo sapientia forma sit in deo non substantialis ei, sed magis accidentalis, utique ipse absque sapientia deus esse posset ac similiter absque potentia, ut uidelicet deus esset, nec tamen potens aut sapiens esset. Quod non solum catholicus, uerum etiam abhorret haereticus.

 

[2.40] His itaque rationibus patet diuinam substantiam omnino indiuiduam, omnino informaem perseuerare, atque ideo eam recte perfectum bonum dici et nulla re alia indigens, sed a seipso habens, non aliunde quod habet accipiens. Creaturae autem quantumlibet bonae adiunctione egent alterius, ex qua quidem indigentia imperfectionem suam profitentur. Virtutes quippe, quae animam bonam faciunt, subiecto indigent quo sustententur, quia pietas esse non poterit, si non habeat fundamentum in quo sit. Ipsa autem anima, ut bona sit, uirtutum indiget ornamentis.

 

[2.41] Cum itaque diuina substantia singularis prorsus et unica sit, in qua tres personae consistunt, ita ut unaqueque personarum sit eadem penitus substantia quae est et altera, nec ulla sit partium aut formarum diuersitas illius simplicis boni, multo minus haec persona aliud ab illa dici potest quam Socrates a Platone, cum uidelicet trium personarum una sit singularis essentia, Socratis uero et Platonis non sit eadem essentialiter substantia, sed magis discrete eorum substantiae, ita quidem ut haec essentia Socratis non sit illa Platonis. At uero eadem essentia quae est patris, eadem penitus est filii, eadem etiam prorsus est spiritus sancti. Nec minus tamen pater alius est, id est diuersus in persona a filio siue a spiritu sancto, necnon et filius a spiritu sancto, cum hic non sit ille, licet sit illud quod ille.

 

[2.42] Magna autem et subtilissima discretio hic adhibenda est, ut nec identitas singularis substantiae et indiuidua unitas essentiae impedimento sit diuersitati personarum, nec diuersitas personarum impedimento sit singularitati substantiae, sed simul et unus omnino in singularitate substantiae sit deus, et trinus ipse sit in trium personarum discretione.

 

[2.43] Quo in loco grauissime et difficillime dialecticorum quaestiones occurrunt. Hi quippe ex unitate essentiae trinitatem personarum impugnant ac rursus ex diuersitate personarum identitatem essentiae oppugnare laborant. Horum itaque obiectiones primum ponamus, postea dissoluamus.

 

                               2. Prima obiectio aduersus trinitatem

 

[2.44] Aut enim, inquiunt, haec diuersitas personarum in solis uocabulis consistit, non in re, ut uidelicet uocabula tantum diuersa sint et nulla sit in deo rei diuersitas, aut in re sola et non in uocabulis, aut simul et in re et in uocabulis. At uero si alterum horum auferri poterit, non remanebit in utrumque. Quod si ad uocabula respiciamus, iam non est trinitas personarum aeterna, cum ipsa impositio nominum ab hominibus facta sit.

 

[2.45] II. Praeterea, si ad numerum uocabulorum haec distinctio personarum sit accipienda, multo plures personas confiteri quam tres nos oportet, quia multa sunt et alia diuinae substantiae nomina, sicut hoc nomen "deus" uel "dominus" uel "aeternus" uel "inmensus" uel "creator" et alia infinita nomina.

 

[2.46] III. Sin autem haec diuersitas personarum magis accipienda sit in ipsa re quam in uocabulis, in deo autem nihil est in re praeter singularem substantiam et indiuiduam et informem, quis dubitet trinitatem accipi secundum substantiae unitatem, ut et trinus sit in substantia dicendus deus?

 

[2.47] IIII. Aut si idem penitus in deo substantia sit et personae, ut uidelicet nihil aliud substantia sit quam personae uel personae quam substantia, numquid si unus est deus in substantia, unus est et in personis? Aut si trinus est in personis, trinus est et in substantia?

 

[2.48] V. Quomodo etiam tres personae sunt, ubi nullo modo tria sunt? Aut quomodo tria sunt, si multa non sunt? Aut quomodo multa esse possunt, si nulla sit rerum multitudo? At uero multitudo rerum esse non potest ex una tantum re, nisi uidelicet ex pluribus constet partibus. Partes autem nulle in ipso esse possunt, ut supra confirmauimus. Quomodo ergo trinitas ibi est ubi nulla est multitudo? Aut quomodo tres sunt, si multi non sunt?

 

[2.49] VI. Praeterea, quomodo dicitis: "talis pater, qualis filius uel spiritus sanctus", si nulla sit personarum similitudo, quarum nulla est multitudo? Omne quippe simile in aliquo dissimile est, et nulla est nisi in discretis rebus similitudo. Unde nemo hunc hominem et hunc album similes dicit, cum non sint ab inuicem essentialiter discreti.

 

[2.50] VII. Amplius, cum unumquodque quod exsistit aut substantia sit aut forma in substantia subsistens, sicut est albedo uel pictas aut quaelibet res nouem predicamentorum, quomodo possunt esse aliqua multa, nisi aut substantiae sint aut formae aut ex utrisque coniuncta?

 

[2.51] VIII. Aut et cum deus substantia sit et hoc nomen "deus" substantiae sit, non personae, hoc est propter naturam substantiae non propter personam distinguendam inuentum, sicut est "pater" uel "filius", quomodo melius dicitur deus "trinus" quam substantia "trina" uel quam pater "trinus"? Sicut enim una tantum substantia est et unus pater, ita etiam unus tantum deus, non plures.

 

[2.52] VIIII. Trinus etiam deus uel trina substantia quid aliud sonat quam tres dii uel tres substantiae? Quippe quid aliud est trina oratio quam tres orationes, uel bina percussio quam duae percussiones?

 

[2.53] X. Quomodo etiam fieri potest ut tres personae ita ab inuicem sint discrete ut haec non sit illa et unaqueque ipsarum personarum substantia sit et deus, et non sint ideo plures substantiae uel dii? Quippe quid aliud est dicere plures subslantiae quam dicere plura quorum unumquodque est substantia? Ipsum nempe plurale uocabulum nihil aliud est quam geminatio uel multiplicatio sui singularis, ut uidelicet plurale multa simul nominet quibus singillatim conuenit singulare.

 

[2.54] XI. Qua etiam ratione melius dicuntur tres personae, quia unaqueque ipsarum persona est, quam tres dii uel tres substantiae, cum unaqueque ipsarum deus sit siue substantia?

 

[2.55] XII. Quod si ideo plures substantias uel plures deos dici negemus, quia, licet unaqueque personarum substantia sit siue deus, nulla est unius personae differentia ad aliam in eo quod substantia est uel deus, profecto eadem ratione numquam dicendum est plures homines nec etiam plures personas, cum uidelicet hic homo non differat ab illo in eo quod homo est, aut haec persona ab illa in eo quod persona est.

 

[2.56] XIII. Quomodo etiam uere dicimus "tres personae sunt", si multa entia non sunt, hoc est multae essentiae? Ipsurm quippe participium ubique in numero suum uerbum sequitur, ut uidelicet de quo dicimus "ambulat" dicamus "est ambulans", et de quibus dicimus "ambulant" dicamus "sunt ambulantia". Unde Aristoteles: "Nihil", inquit, "differt dicere hominem ambulare et hominem ambulantem esse". Ex quo apparet quod de quibuscumque dicimus "sunt", dici oportet "sunt entia", id est essentiae.

 

[2.57] XIIII. Quomodo etiam hoc nomen "deus" singulare est et non magis uniuersale, si plura sint personaliter discreta, hoc est numero differentia, de quibus singulis predicetur, cum uidelicet et pater deus sit et filius deus et spiritus deus, nec iste sit ille?

 

[2.58] XV. Quae etiam rerum differentia esse potest, ubi eadem est singularis et indiuidua penitus essentia? Omnis quippe differentia aut in rebus discretis accipitur, cum uidelicet haec essentia non est illa, aut in eadem re secundum uariationem eius uel aliquam mutationem per temporis successionem, ut si aliquis modo stet, modo sedeat. Discretio autem rerum nulla est ubi unica est et indiuidua essentia. Sed nec in deo ulla potest esse uariatio, cum scriptum sit: Apud quem non est transmutatio nec uicissitudinis obumbratio. De quo etiam ille philosophus ait:

 

                                              Qui tempus ab euo      Ire iubes stabilisque manens das cuncta moueri

 

Cuius etiam uerum esse et incommutabile ipsemet dominus aperit dicens:

 

     Ego sum qui sum

 

et propheta:

 

     Qui est, misi me ad uos.

 

                                  Prima obiectio aduersus unitatem

 

[2.59] Praeterea, cum pater sit deus, hoc est haec essentia diuina, et deus sit filius, numquid et pater est filius? Quomodo enim ex eo quod pater est deus et deus est aeternis, melius ostenditur pater esse aeternus quam ex eo quod pater est deus et deus est filius siue incarnatus, pater etiam esse filius siue incarnatus? Praesertim cum hoc nomen "deus" singulare esse constet, sit ut hoc nomen "Socrates" immo etiam magis singulare, hoc est indiuiduum uidetur, cum indiuiduam, hoc est omnino indiuisibilem ac prorsus simplicem unicamque substantiam significet?

 

[2.60] II. At uero cum hic sedens sit Socrates et Socrates sit albus, constat etiam hunc sedentem esse album, cum eadem prorsus essentia sit huius sedentis et huius albi; nec multa numero dicuntur hic sedens et hic albus, cum eadem sit essentia huius et illius. Quae diuersis licet occupata sit formis, non tamen aut multae personae aut multa numero Socrates esse dicitur. Alioquin hoc nomen "Socrates" uniuersale esset potius quam singulare, cum de differentibus mimero diceretur. III. Multo autem minus multa numero in deo sunt ubi nec ulla est formarum multitudo; et multo magis concedendum est in teo quod hic qui pater est, filius est, quam in creaturis, in quibus est saltem formarum diuersitas atque substantiae instabilitas assiduaque uariatio.

 

[2.61] IIII. Quomodo ergo, si concedamus in creaturis propter identitatem essentiae quod hic sedens est hic albus, uel hic qui pater est filius est, non hoc magis in deo recipiamus, ut is uidelicet qui pater est, filius sit, cum sit utriusque unica et indiuldua prorsus ac mera substantia, aut hic qui pater est, sit incarnatus sicut et filius, cum eadem substantia quae pater est carnem susceperit, sicut ea quae filius est, cum eadem penitus substantia sit utriusque personae?

 

[2.62] V. Denique, cum nihil in deo sit praeter unicam essentiam simplicis et indiuiduae omnino substantiae et deus deum generet, hoc est pater filium, numquid substantia substantiam generat? Et cum eadem sit penitus substantia quae generatur cum ea quae generat, numquid idem seipsum generat? Quod autem eadem res seipsam gignat, non solum omnium ratio, uerum etiam sanctorum patrum scripta detestantur, maxime in hac ipsa generatione diuina, de qua Augustinus in I De trinitate ait: "Qui putat eius potentiae deum ut seipsum ipse genuerit, eo plus errat quod non solum deus ita non est, sed nec spiritualis creatura nec corporalis. Nulla enim omnino res est quae seipsam gignat".

 

[2.63] His et consimilibus obiectis respondere non differamus, in ipso confisi de quo loquimur, in ipso securi pro quo dimicamus. Summa, ut arbitror, omnium quaestionum haec est: quomodo scilicet in tanta unitate indiuidue ac penitus mere substantiae diuersitatem personarum consideremus, cum nullus differentiae modus a philosophis distinctus uideatur hic posse assignari secundum quem diuersitas personarum ualeat ostendi.

 

                                                               3

 

[2.64] Ad quod illud primum respondendum esse arbitror quod mirabile non debet uideri, si illa diuinitatis natura, sicut singularis est, ita singularem modum loquendi habeat. Equum equidem est ut quod ab omnibus creaturis longe remotum est, longe diuerso genere loquendi efferatur, nec illa unica maiestas communi ac publica locutione coerceatur; nec quod omnino incomprehensibile est atque ineffabile ullis subiaceat regulis, cui sunt omnia subiecta, quod nec ab homine intelligi potest, qui ad manifestandos intellectus suos uoces instituit. Hoc autem nec philosophorum latuit reuerentiam, qui quantum reueriti sint semper summum illud bonum uerbis etiam attingere quod omnino incomprehensibile atque ineffabile profitentur, ex suprapositis liquidum est, cum summus philosophorum "nec quid sit dicere ausus sit, hoc solum de eo sciens quod sciri non possit ab homine". Hoc enim docere recte sophiae ipsi incarnandae reseruandum erat ut ipse per seipsum sui notitiam afferret deus, cum ad eius notitiam nulla assurgere creatura sufficiat. Ipse itaque solus quid ipse sit manifeste aperuit, cum gentili illi et samaritanae mulieri ait: Spiritus est deus, hoc est diuinitas spiritualis substantia est, non corporalis. At uero sicut in colporibus alia aliis subtiliora sunt, utpote aqua quam terra, et aer quam aqua, et ignis quam aer, ita longe et inexcogitabili modo omnium spirituum naturam ita proprie sinceritatis subtilitate diuinitas transcendit, ut in comparatione cius omnes alii spiritus quasi corpulenti seu corpora quaedam dicendi sint.

 

[2.65] De qua si quid forte philosophi dicere animati sunt, ad similitudines et exempla se contulerunt, quasi praesumptionem suam uelantes, ne de ineffabili fari uiderentur, cuius gloriam in creaturis quoquo modo, non in ipso, uestigabant atque per ipsas asslgnabant.

 

[2.66] Quod autem illi quoque doctores nostri qui maxime intendunt logicae, illam summam maiestatem quam "ignotum deum" esse profitentur, omnino ausi non sunt attingere aut in numero rerum comprehendere, ex ipsorum scriptis liquidum est. Cum enim omnem rem aut substantiae aut alicui aliorum generalissimorum subiciant, utique et deum, si inter res ipsum comprehenderent, aut substantiis aut quantitatibus aut caeterorum predicamentorum rebus connumerarent, quod nihil omnino esse ex ipsis conuincitur. Omnes quippe res praeter substantias per se existere non possunt, nisi scilicet subiectis substantiis sustinentur, ut albedo nulla ratione esse potest nisi in subiecto corpore, aut pietas nisi in anima, aut quaelibet res nouem predicamentorum nisi subiectis substantiis insint. Substantiae uero in propria natura per seipsas subsistere ac perseuerare possunt, omnibus etiam aliis rebus destructis. Unde et substantiae quasi "subsistentiae" dictae sunt, et caeteris rebus quae eis assistunt, non per se subsistunt, naturaliter priores sunt. Unde liquidum est deum, qui omnium rerum est unicum et singulare principium, nullo modo in eo rerum numero contineri quae substantiae non sunt. Sed nec substantiae secundum eos supponitur deus, licet ipse maxime sit res per se existens, et uerum et incommutabile esse ipse solus a se habeat, a quo sunt omnia.

 

[2.67] Quod facile conuinci potest ex ipsis scriptis omnium dialecticam tractantium quae nunc latinitas celebrat, Porphyrii scilicet, Aristoteles et Boethii. Ait quippe Porphyrius in Isagogis suis ad Categorias Aristotelis, ait, inquam: "Unamquamque substantiam una specie participare, pluribus uero accidentibus et separabilibus et inseparabilibus". Aristoteles quoque in Categoriis proprie proprium substantiae assignans, inquit: "Maxime autem proprium substantiae uidetur esse quod, cum sit unum et idem numero, contrariorum est susceptibile". Item idem de eodem: "Quare proprium erit substantiae quod, cum unum et idem numero sit, susceptibile est contrariorum".

 

[2.68] Cum itaque deo ista aptari omnino non possunt, cuius substantia nec accidentibus uariari nec ullis omnino formis subiacere potest, liquet nec inter substantias eum philosophos recepisse, ea profecto ratione qua Plato "inter nullam et aliquam substantiam" ylem collocauit, quam omnino adhuc "informem" conceperit. Neque enim substantia non est deus, si uere subsistentiae naturam et incommutabile esse in ipso attentamus. Nec rursus substantia est, si usitatam nominis substantiae appellationem sequamur, cum uidelicet accidentibus subiectus esse non possit. Unde et illo argumento non esse substantia deus aperte ostenditur quo Boethius probat in II Topicorum albedinem non esse substantiam his uerbis: "Substantia est quod omnibus accidentibus possit esse subiectum, albedo autem nullis accidentibus subiecta est; albedo igitur substantia non est".

 

[2.69] Patet itaque a tractatu peripateticorum illam summam maiestatem omnino exclusam esse nec ullo modo regulas aut traditiones eorum ad illam summam atque ineffabilem celsitudinem conscendere, sed creaturarum naturis inquirendis eos esse contentos, quas nec adhuc comprehendere ac ratione discutere sufficiunt.

 

[2.70] Quod uero omnis hominum locutio ad creaturarum status maxime accomodata sit, ex ea praecipua parte orationis apparet sine qua, teste Prisciano, nulla constat orationis perfectio, ex ea scilicet quae dicitur "uerbum". Haec quippe dictio temporis designatiua est, quod incoepit a mundo. Unde si huius partis significationem recte attendamus, oportet per eam cuiusque constructionis sensum infra ambitum temporum coerceri, hoc est ad eas res tantum inclinari quas temporaliter contingere non aeternaliter subsistere uolumus demonstrare. Unde cum dicimus deum priorem esse mundo siue exstitisse ante tempora, quis sensus in his uerbis uerus esse potest de praecessione dei ac successione istorum, si haec uerba ad hominum institutionem accipiamus secundum ipsam temporis significationem, ut uidelicet dicamus deum secundum tempus priorem esse mundo uel exstitisse, hoc est in praeterito tempore fuisse antequam tempus aliquod esset?

 

[2.71] Oportet itaque, cum ad singularem diuinitatis naturam quascumque dictiones transferimus, eas inde quandam singularem significationem seu etiam constructionem contrahere atque ipsas, per hoc quod omnia excedit, necessario propriam institutionem excedere. Constat quippe iuxta Boethium et Platonem "cognatos, de quibus loquuntur, rebus oportere <esse> sermones". Quod recte Gregorius attendens in prologo Moralium ait: "Indignum uehementer existimo ut uerba caelestis oraculi restringam sub regulis Donati".

 

[2.72] Sed nec proprium et usitatum nomen dei ad illam unicam diuinitatis maiestatem, quae excogitari non ualet nedum disseri, ipsi magni philosophi nouerunt accommodare, qui cum deos in arte nominant, quos animali rationali supponunt, planetas intelligunt, iuxta illud Boethii, super Porphyrium: "Quandocumque deum supponimus animali, secundum illam propositionem facimus quae solem, stellas atque hunc totum mundum animatum esse confirmat; quos etiam deorum nomine appellauerunt".

 

[2.73] Quid itaque mirum si, cum omnia ineffabiliter transcendat deus, omnem institutionis humane sermonem excedat? Et cum eius excellentia omnem longe exsuperet intellectum, propter intellectus autem uoces institute sint, quid mirum si effectus transcendit qui transcendit et causas? Multo quippe facilius res excogitari potest quam edisseri ualet. Quid etiam mirum si in seipso deus philosophorum regulas infringat, qui in factis suis eas frequenter quassat, cum uidelicet aliqua noua contra naturam facit siue supra naturam, hoc est supra hoc quod prima rerum institutio potest? Numquid enim in illuminatione caeci nota illa philosophorum illorum regula infringitur qua ab Aristotele dictum est: "Ab habitu in priuationem fit mutatio, a priuatione uero in habitum impossibile est; neque caecus factus rursus uidet" etc.?

 

[2.74] Quod si, ut philosophos salues, ea quae per miracula fiunt excipias aut in his uocabula propriam significationem non obseruare dicas, ut uidelicet improprie dicatur uisio quae per miraculum contingit, quanto magis in ipso auctore miraculorum idem concedi oportet.

 

                                      Inuectio in dialecticos

 

[2.75] Responde tu mihi, astute dialectice seu uersipellis sophista, qui auctoritate peripateticorum me arguere niteris de differentia personarum quae in deo sunt, quomodo ipsos doctores tuos absoluis secundum traditiones quorum ut iam ostendimus nec deum substantiam esse nec aliquid aliud cogeris confiteri?

 

[2.76] Quod si uis conscendere ad illud quod ipsi ausi non sunt attingere atque de illo ineffabili ac summo bono ratiocinari ac loqul presumas, disce locutionum modos ab ipsa sapientia dei incarnata traditos atque a sanctis patribus, quos spiritus sancti organum fuisse uita ipsorum et miracula attestantur.

 

[2.77] Recogita tecum ac diligenter considera quoniam unaqueque scientia atque cuiuslibet artis tractatus propriis utitur uerbis, et unaqueque doctrina propriis locutionibus gaudet, et saepe eiusdem artis tractatores uerba uariare delectat, quia semper "in omnibus", teste Tullio, "identitas mater est satietatis", hoc est fastidium generans. Quanto magis ergo illius singularis et summi boni tractatores singularia uerba habere oportuit quibus id quod singulare est singulariter efferretur, nec publicis et uulgaribus locutionibus illud ineffabile, illud incomprehensibile coerceretur. De quo si quid dicitur, aliqua similitudine de creaturis ad creatorem uocabula transferimus; quae quidem uocabula hommes instituerunt ad creaturas designandas, quas intelligere potuerunt, cum uidelicet per illa uocabula suos intellectus manifestare uellent.

 

[2.78] Cum itaque homo uoces im1enelit ad suos intellectus manifestandos, deum autem minime intelligere potuerit, recte illud ineffabile bonum effari nomine non est ausus. Unde in deo nullum propriam inuentionem uocabulum seruare uidetur, sed omnia quae de eo dicuntur, translationibtis et parabolicis aenigmatibus inuoluta sunt et per similitudinem aliquam uestigantur ex parte aliqua inductam, ut aliguid de illa ineffabili maiestate suspicando potius quam intelligendo degustemus. Et quoniam minus plenarias similitudines inuenimus at illud quod singulare est inducendas, minus de eo satisfacere possumus per similitudines.

 

[2.79] Quas tamen possumus aggrediemur, maxime ut pseudodialecticorum inportunitatem refellamus, quorum disciplinas et nos paululum attigimus atque adeo in studiis ipsorum profecimus, ut deo adiuuante, ipsis in hac re per humanas rationes, quas solas desiderant, satisfacere nos posse confidamus. Habet enim humanas etiam rationes conditor ipse rationis, qui nos per sapientem illum admonet dicens: Responde stulto iuxta stultitiam suam, ne sibi sapiens esse uideatur.

 

[2.80] Illud autem primum remoueamus obstaculum, quod de differentia personarum unius penitus essentiae opponunt, cum hic differentiae modus tam philosophis quam caeteris omnibus uideatur ignotus.

 

                                     De differentia personarum

 

[2.81] Quod autem nobis Porphyrium opponunt, qui de differentiis tractans modos differentiarum distinxit, sub quibus modus iste differentiae personarum quae in deo sunt non cadit, nihil impedit. Ibi quippe solummodo differentias tractat quae in formis consistunt, quando uidelicet res discrete diuersis ab inuicem formis distant, uel eadem res per formas sibi inuicem succedentes permutatur. In deo autem mille formae sunt; nec tamen deo minus eum a creaturis differre dicimus, licet Porphyrius in tractatu differentiae hanc differentiam caeteris non connumeret. Multos etiam alios differentiae modos pretcr hos quos Porphyrius distinguit, fateri cogimur. Quos omnes ut plenius ac diligentius prosequamur, distinguendum est quot et quibus modis "idem" accipiatur siue etiam "diuersum", praesertim cum totius controuersie summa ex identitate diuinae substantiae et diuersitate personarum pendeat, nec aliter ipsa queat terminari controuersla, nisi ostendamus hanc identitatem illi diuersitati non esse contrariam. Quod ut diligentius fiat, praemittendum est, ut diximus, quot modis dicatur "idem" et quot "diuersum".

 

                                     3. De "eodem" et "diuerso"

 

[2.82] Sex autem modis ac pluribus fortassis utrumque dicitur. "Idem" namque siue "unum" aliquid cum aliquo dicitur secundum essentiam siue secundum numerum, idem definitione, idem similitudine, idem pro incommutato, idem effectu. Totidem modis e contrario dicimus "diuersum" ac fortassis pluribus modis.

 

[2.83] Idem esse secundum essentiam dicimus quorumcumque eadem est essentia, ita scilicet ut hoc sit illud, sicut idem est ensis quod mucro, uel substantia quod corpus siue animal siue homo siue etiam Socrates, et album idem quod durum, et omnia eadem essentialiter dicuntur quaecumque praedicatione essentiae inuicem coniungi possunt, quod tale est ac si diceremus idem praedicatione. II. Verum est enim substantiam esse corpus siue animal, licet non omnem. Et haec quidem omnia, quae uidelicet eadem sunt essentialiter, eadem numero esse necesse est, sed non conuertitur. Nam fortassis haec manus idem est numero cum homine isto cuius est pars, et nulla pars a suo toto diuersa est numero; nec tamen essentialiter idem est pars quod totum, cum ipsa essentia partis non sit essentia totius, nec sibi inuicem praedicatione coniungi queant. Nulla itaque numero diuersa sunt nisi quae tota essentia sua ita ab inuicem sunt discreta ut neque istud sit illud, nec aliquid de isto sit de illo, hoc est nullam communicent partem. Sola itaque illa numero diuersa sunt quorum diuersitas numerando assignari ualet, cum uidelicet dicitur unum, duo, tria etc. Nemo quippe pro homine toto dicit "unum", et postea quasi addendo manum dicit "duo", quia cum manus cum caeteris membris in toto homine iam sit comprehensa, non potest iam addi ad ipsum hominem manus; nec numerus multiplicari ualet, nisi transeamus ad aliud quod antea non comprehenderamus. Sunt itaque eadem numero, hoc est non diuersa numero, quaecumque non tota quantitate essentiae suae discreta sunt, si uidelicet uel hoc sit illud, uel quod est de isto sit de illo.

 

[2.84] III. Ex his autem quaedam definitione quoque eadem dicuntur, sicut ensis et mucro, uel album et candidum, uel Marcus et Tullius et quorumcumque eadem penitus est definitio, quia non solummodo ensis mucro est et mucro ensis est, uerum etiam ex hoc quod ensis est, mucro est, et e conuerso. Hoc autem modo Boethius idem accipit in I Topicorum, ubi ait quaestionem de definitione esse de eodem, ueluti cum quaeritur "utrum idem sit utile quod honestum", eo, inquit, quod "quarum rerum eadem est definitio, ipsae res eaedem sunt, et quarum rerum definitio est diuersa, ipsae res sunt diuersae".

 

[2.85] Definitionem autem hoc loco accipimus, quae ex integro uim et proprietatem definiti exprimit et sententiam nominis in nullo excedit nec ab eo exceditur, ut si quis definiens corpus, dicat ipsum esse substantiam corpoream, non substantiam coloratam. Quamuis enim haec definitio "substantia colorata" omnibus et solis corporibus conueniat sicut illa, non tamen uim et sententiam huius nominis quod est corpus aperit sicut facit illa, quia hoc nomen "corpus" colorem non determinat, quod est accidens corpori, sicut determinat corporeitatem, quae est ei substantialis. Nec ita haec definitio ostendit id quod proprietas corporis exigit, ex eo scilicet quod corpus est, sicut illa facit. Tale est ergo dicere quod ensis et mucro idem sunt definitione, ac si diceretur eadem essentia ita esse ensis et mucro quod, ex eo quod ensis est, necessario exigit ut mucro sit, et econuerso, ut uidelicet non solum eadem essentia sit ensis et mucro, uerum etiam idem sit penitus esse ensem quod mucronem. Eadem itaque definitione dicuntur quae ita adiuncta sunt ut non solummodo hoc sit illud, uerum etiam, eo eo quod est hoc, exigat ut sit illud, et econuerso. Et hoc quidem modo non possunt dici idem substantia et corpus, uel album et durum, licet sint idem essentialiter. Omnia ergo quae eadem sunt definitione, eadem sunt numero siue essentialiter sed non conuertitur; et omnia essentialiter eadem, numero quoque eadem sunt, sed non conuertitur.

 

[2.86] IIII. Idem uero similitudine dicuntur quaelibet discreta essentialiter, quae in aliquo inuicem similia sunt, ut species in genere uel indiuidua in specie idem sunt siue unum, uel quaelibet in aliqua proprietate conuenientia. Unde Porphyrius: "Participatione", inquit, "speciei plures homines unus; unus autem et communis particularibus plures".

 

[2.87] V. Dicimus etiam idem pro incommutato ut semper idem deus est, hoc est non in aliquo alteratus uel permutatus, quia nihil umquam in se habet quo aliquando careat, uel caret quod habeat.

 

[2.88] VI. Idem secundum effectum aut secundum pretium dicuntur quae idem ualent ad efficiendum aliquid, sicut easdem dicimus uoces quae idem ualent ad eundem manifestandum intellectum.

 

[2.89] "Idem" itaque siue "unum" sex modis dicitur, licet saepe eadem res sub pluribus ex istis modis cadat, ut uidelicet tam hoc quam hoc illo modo possit dici eadem cum aliquo. totidem etiam modis dicimus "diuersum" siue "differens".

 

                                Primus modus quo dicitur "diuersum"

 

[2.90] Dicimus enim aliqua diuersa secundum essentiam, quotiens uidelicet essentia unius non est essentia alterius. Quo quidem modo pars etiam quaelibet a toto suo diuersa dicitur, ut paries a domo, cum non sit paries id quod domus. Sed et cum dicimus rem aliam simplicem, aliam compositam, aliam, id est diuersam essentialiter, accipimus, cum uidelicet id quod simplex est, non sit ipsum compositum, licet sit de composito. Omnia ergo essentialiter diuersa dicimus quae ita in propriis essentiis sunt ab inuicem disparata ut hoc non sit illud; quod est dicere diuersa oppositione siue diuersa praedicatione.

 

[2.91] Hanc uero differentiam ipse quoque Porphyrius in communitatibus aperte insinuat, ubi uidelicet ostendit generalissimum et specialissimum in eo differre quod neque generalissimum fiet umquam specialissimum, neque specialissimum umquam generalissimum. Hoc etiam modo quaelibet generalissima distare ab inuicem dic1mus, utpote substantiam a qualitate, cum uidelicet substantia ipsa qualitas non sit, uel e conuerso.

 

[2.92] II. Diuersa insuper numero dicimus quae adeo tota essentiae suae quantitate siue continentia ab inuicem discreta sunt ut non solum hoc non sit illud, uerum nulla pars huius sit illius. Haec itaque sola et omnia numero sunt differentia quae tota quantitate suae essentiae discreta sunt, siue sola numero ab inuicem distent ut Socrates et Plato, siue etiam specie, ut hic homo et ille equus seu genere quoque, ut hic homo et haec albedo, seu quacumque forma ab inuicem differant, siue illa forma sit communis differentia, hoc est separabile accidens sicut est sessio siue sit propria differentia, hoc est inseparabile accidens ut nasi curuitas siue magis propria differentia, id est substantialis sicut est rationalitas, quae non solum facit alterum, id est quoquo modo diuersum, uerum etiam aliud, id est diuersum substantialiter. Et haec sola proprie dicuntur plura siue multa, eo quod plura et multa proprie ad numerum pertinent et secundum numerum accipiuntur.

 

[2.93] Sunt itaque quaedam essentialiter diuersa quae non sunt numero differentia, utpote domus et paries et quodlibet integrum totum cum parte sua. Utroque autem praedicto modo ipse etiam deus differens dicitur a creaturis, cum ipse seilicet creaturae non sint deus, aut aliquid earum non sit de esselitia diuinae substantiae quae omni1lo simplex est.

 

[2.94] Hoc etiam modo diuersa sumimus, quando negamus in uno ternario diuersos esse binarios. Nam licet tertia unitas cum unaquaque aliarum duarum unitatum unum binarium efficiat et hic binarius non sit ille, diuersos tamen binarios dici negamus, cum non sint tota capacitate uel continentia suae essentiae discreti, cum eandem scilicet unitatem communicent. Sed et cum dicimus aliquem solam domum possidere, hoc est domum et nihil aliud diuersum a domo, diuersum numero potius quam essentialiter intelligimus. Qui enim domum possidet, etiam parietem, qui non est domus, in possessione habet. Sed cum sit paries essentialiter diuersus a domo in qua est, non est diuersus numero, cum uidelicet in ipsa quantitate domus comprehendatur.

 

[2.95] Ipse etiam Aristoteles de septem compositis quantitatibus locutus, cum ait eas solas proprie dici quantitates et non alia, "alia" numero intellexit, cum etiam simplices quantitates dici censeantur. Loca etiam diuersa solemus assignare non solum secundum essentiam uel numerum, uerum magis secundum continentiam rerum localiter in ipsis inclusarum. Verbi gratia, cum dicimus nullum corpus esse in diuersis locis eodem tempore, nec tamen negamus idem simul contineri in arca et in domo; loca diuersa intelligimus, quae tamen diuersas res includunt et et non eandem, ut uidelicet sicuti locus ex continentia rerum quas ambit dicitur, ita diuersa loca ex ambitu diuersorum.

 

[2.96] III. Diuersa autem definitione sunt quae eadem definitione sententiae terminari non possunt, hoc est quae talia sunt ut sese mutuo non exigant, licet eadem res sit utrumque, sicut est substantia et corpus, uel album et durum. Non enim ex eo quod substantia est corpus est, uel eo ex quod album est durum est cum hoc sine illo queat esse neque ex se illud exigat. Et hanc quidem differentiam Boethius in I Topicorum nos docet, ubi cum dicat idem esse propositionem, quaestionem, conclusionem, dicit tamen ea differre, cum uidelicet propositio possit esse si non sit quaestio siue conclusio, et quaestio si non sit conclusio, cum hoc non exigat illud et singula propriis definitionibus terminentur. Qui etiam in Diuisionibus hoc modo "rationale" et "bipes" differre dicit, licet, inquit, "nulla ab inuicem oppositione disiungantur". Porphyrius quoque in Isagogis suis huiusmodi differentiam, secundum definitionem scilicet, non praetermisit cum ait "Quorum termini", id est definitiones, "sunt differentes, ipsa quoque sunt differentia".

 

[2.97] Certum quippe est omnia quae quoquo modo affirmatione et negatione disiungi possunt, differre ab inuicem. Verbi gratia, si de aliquibus ostendere possumus quod istud sit animal et illud non sit animal, clarum est ea differre. Unde etiam oportet concedi quaelibet definitionibus diuersa, etiam si sint sibi per praedicationem coherentia, sicut animal et homo uel album et durum, differre quodammodo ab inuicem cum ea quoque quodammodo affirmatione et negatione ab inuicem separentur. Animal quippe esse potest ita quod non sit homo, sed homo non potest esse ita quod non sit animal; et animal hoc tantum exigit ut sit animatum et sensibile, homo uero non hoc tantummodo sed insuper ut sit rationale ac mortale. Eodem modo phoenix et hic phoenix, et hoc corpus et hoc animal, siue hic homo siue hoc corpus album diuersa esse possunt ostendi, licet eiusdem essentiae sint.

 

[2.98] Ad hanc quoque diuersitatem illud pertinere uidetur quod ait Porphyrius differentiarum alias esse diuisiuas generum, alia constitutiuas specierum. Nam licet eaedem penitus diuisiuae sint et constitutiuae, aliunde tamen constitutiuae sunt, ex eo scilicet quod constituunt, aliunde diuisiuae, ex eo scilicet quod diuidunt ab inuicem, hoc est diuersificant species. Et ideo alia est proprietas siue definitio constitutiui, alia diuisiui. Sic et cum dicimus infinitum aliud secundum tempus, aliud secundum mensuram, aliud secundum multitudinem et caetera, "aliud" definitione accipimus.

 

[2.99] IIII. Diuersa secundum similitudinem dicuntur quaecumque in aliquo dissimilia sunt.

 

[2.100] V. Diuersum mutatione dicimus quod in aliquo est permutatum, hoc est diuersificatum ab eo quod prius erat, ut si modo stet Socrates, modo sedeat.

 

[2.101] VI. Diuersa effectu sunt quae uel diuersa agunt uel ad agendum diuersa ualent. Cum enim Lucanus ait: "Omnia Caesar erat", secundum hoc dixit quod omnia in urbe administ1abat uel disponebat. Ad quod et illud apostoli pertinet quod dicit deum omnia in omnibus esse. Tale est etiam quod spiritus sanctus septem spiritibus comparatur et septem spiritus esse dicitur, secundum distributionem scilicet septiformis gratiae sue, quibus eum multiplicem dici supra meminimus. Iuxta quod et illud accipitur quod ueritas ait: Alium paraclitum dabo uobis, hoc est ad aliud efficiendum in uobis, hoc est eundem quem iam accepistis. ad alia dona uobis conferenda.

 

[2.102] Sed et cum dicimus: opifex alius pistor, alius faber et caetera, "alium" secundum effecta accipimus, non secundum personas, cum saepe eadem persona utriusque officii sit. Sed cum Aristoteles uester dicit in I Perihermeneias uoces et litteras non easdem omnibus esse sed diuersas diuersis, secundum officium significandi id dixit, non secundum prolationem, quia cum sit prolatio uocum naturalis omnibus, significandi officium apud omnes non tenetur sed apud eos solummodo qui earum impositionem non ignorant. Qui etiam postmodum, cum in II Perihermeneias ait uocem esse unam et affirmationes multas, aut cum Priscianus dicit multa nomina incidere in unam uocem, "multa" seu "diuersa" accipiuntur secundum hoc quod diuersos intellectus efficere ualent.

 

[2.103] Puto me diligenter distinxisse quot modis "idem" siue "diuersumn accipiatur, ut facile postmodum discutiatur in quo consistat diuersitas personarum quae in deo sunt, quarum eadem penitus est substantia; eadem, inquam, essentialiter, sicut eadem est substantia ensis et gladii uel huius hominis et huius animalis. Sunt tamen ab inuicem diuersae personae, id est pater et filius et spiritus sanctus, ad similitudinem eorum quae diuersa sunt secundum definitiones, eo uidelicet quod, cum eadem penitus essentia sit pater quae est filius uel spiritus sanctus, aliud tamen proprium est patris, in eo scilicet quod pater est, et aliud filii et aliud spiritus sancti, quia cum pater ex eo tantum dicatur quod potens est, filius ex eo quod discretus, id est potens discernere, spiritus sanctus ex eo quod benignus est, proprium est patris posse, filii discernere, spiritus sancti benignum esse.

 

[2.104] Proprium etiam patris est a seipso esse, ut diximus, et coaeternum sibi filium aeternaliter gignere, filii gigni a solo patre, spiritus sancti procedere tantum ab utroque. Unde sancti patres has personas ab inuicem quasi proprietatibus differre dixerunt, iuxta illud Gregorii: "Et in personis proprietas et in essentia unitas", etc. Sed et Ieronimus in epistola De explanatione fidei Augustino et Alypio episcopis missa, personas ipsas proprietates appellat dicens: "Non enim nomina tantummodo sed etiam nominum proprietates, id est personas uel, ut graeci exprimunt, hypostases, hoc est subsistentias confitemur".

 

[2.105] Non tamen, cum proprietates dici audimus, ita intelligendum est ut formas aliquas in deo opinemur, sed proprietates quasi propria dicimus, eo scilicet modo quo dicit Aristoteles omni substantiae commune esse non esse in sublecto, uel non suscipere magis et minus, siue nihil esse ei contrarium. Nec in his tamen communitatibus quas assignat, ullas intelligit formas, quas scilicet communitates potius remouendo aliquid quam ponendo assignat. Et quemadmodum dicimus substantiae proprium esse quod per se subsistit, quia uidelicet ex eo quod substantia est hoc solummodo exigit, et rei informis dicinms proprium esse quod formas non habet uel rei simplicis quod partibus caret, nullasque per hoc formas intelligimus, ita et patris istud esse proprium dicimus, illud filii uel spiritus sancti, quia uidelicet ex eo quod pater est, hoc solum exigit ut sit potens siue etiam omnipotens, hoc est ut nihil ei resistere queat, et ex eo quod filius est, illud tantum ut sit discretus in ommbus, hoc est ut nihil eum latere queat, et ex eo quod spiritus sanctus est, illud aliud, ut uidelicet benignus sit, quasi pronus ad adiuuandam et nullum machinans incommodum, sed gratis etiam bona sua largiri paratus aut largiens.

 

[2.106] Personam itaque hoc loco diuersam ab altera dicimus eo quod definitione ab ea disiungatur, hoc est proprietatis suae singularitate, ut uidelicet hoc sit huius proprium quod non sit illius proprium. Quippe deus pater, qui est una persona secundum ipsam nominis sententiam, recte definiendus est diuina potentia, hoc est deus potens, et deus filius diuina sapientia, et spiritus dei diuina benignitas. Et ita pater a filio proprietate siue definitione diuersus est, hoc est alius, et similiter uterque a spiritu sancto.

 

                                  5. Quot modis "persona" dicitur

 

Ad hanc quidem diuersitatem propriorum siue definitionum illud Augustini spectat quod in VII De trinitate sic ait: "Aliud est deo esse, aliud patrem esse", cum tamen idem numero sit in deo ipsum ens et pater.

 

[2.107] Quod si expressius prosequi uelimus quid sonet persona in deo, tantumdem ualet quantum si dicamus eum esse uel patrem, hoc est potentem, uel filium hoc est sapientem, uel spiritum sanctum, hoc est benignum. Et deum esse tres personas tantumdem ualet ac si dicamus eum esse patrem simul et filium et spiritum sanctum. Tale est etiam patrem et filium et spiritum sanctum esse tres personas ab inuicem discretas, tanquam si dicamus nullas harum mutuo sese exigere, ita scilicet ut uel ex eo quod pater est, id est potens, sit filius, hoc est discretus, et econuelso, uel ex eo quod pater est sit spiritus sanctus, id est benignus, et econuerso, uel ex eo quod est filius sit spiritus sanctus, et e conuerso.

 

[2.108] Ne mireris in eadem diuina substantia tres personas distingui secundum expositam rationem, cum etiam secundum grammaticam institutionem eundem hominem tres personas esse concedamus, primam uidelicet secundum hoc quod loquitur, et secundam in eo quod ad ipsum sermo dirigitur, necnon et tertiam cum de ipso alter ad alterum loquitur. Quarum quidem personarum diuersitas, cum eadem sit ipsarum substantia, non aliter distingui potest quam secundum propria earum quae definitionibus exprimuntur, cum uidelicet aliud sit proprium loquentis, in eo scilicet quod loquitur, aliud audientis, uel de quo locutionem alter habet ad alterum, sicut et diuinarum personarum diuersitas secundum proprias ipsarum definitiones est assignata.

 

[2.109] Praeterea, sicut in grammatica, cum dicimus tres personas determinate intelligimus loquentem et ad quem loquitur et de quo loquitur, ut supra meminimus, ita cum dicimus in diuinitate tres esse personas, determinate intelligi conuenit patrem et filium et spiritum sanctum, ut supra quoque astruximus. Alioquin fortasse plures personas quam tres in deo confiteri cogeremur.

 

[2.110] Rhetores quoque alio modo quam diuini siue grammatici personam accipiunt, pro substantia scilicet rationali, ubi uidelicet de persona et negotio agunt et locos rhetoricos per attributa personae et attributa negotio distinguunt. Quam quidem significationem Boethius exsecutus in IIII Topicorum ait: "Purgas, cum facti culpa his asscribitur quibus obsisti obuiarique non possit, nec tamen personae sunt. Id enim in aliam constitutionem cadit".

 

[2.111] Sic et personas comediarum dicimus, ipsos uidelicet homines qui per gestus suos aliqua nobis facta uel dicta repraesentant.

 

[2.112] Tribus itaque modis ac pluribus fortassis hoc nomen "persona" sumitur, aliter uidelicet a diuinis, aliter a grammaticis, aliter a rhetoricis, ut supra determinatum est.

 

[2.113] Cum autem, sicut in principio operis assignauimus, in tribus diuinis personis, patre uidelicet, filio, spiritu sancto, tota boni perfectio consistit et omnia quae ad boni perfectionem pertinent in his tribus comprehenduntur, bene hae solae tres personae distinctae sunt, cum haec tria nomina, secundum uim suae significationis, caetera omnia in se concludant quae ad commendationem boni sunt idonea. Quod enim aeternus est deus, potentiae est, ut uidelicet aliquo non eguerit principio per quod subsisteret; quod uero iustus est siue misericors, benignitatis est. Iustitia namque est quae unicuique reddit quod suum est, siue penam siue gloriam pro meritis retribuendo. Hoc autem ex benignitatis affectu descendit, quia sicut impium est non uindicare mala, ita econtrario pium est illatas ulcisci iniurias. Unde et uindicta benignitati adscribenda est, quae scilicet benignitas nomine spiritus designatur, sicut scriptum est: spiritu oris sui interficiet impium. Similiter caetera nomina dei, quae ad perfectionem illius summi boni determinandam conueniunt, ad haec tria retorquentur.

 

[2.114] Sed huic loco grauissima occurrit obiectio. Cum uidelicet potens et sapiens, id est pater et filius, ex potentia dicantur, ut supra determinauimus, quomodo melius per sapientiam una est persona distincta quam per aeternitatem, cum similiter aeternitas ad potentiam pertineat sicut et sapientia?

 

[2.115] Numquid hac ratione multas et innumeras personas in deo conuenit confiteri? Quippe sicut potentia dei sese habet tam ad agendum quam ad discernendum, ita et benignitas ipsius tam ad remuneranduln uel gratis largiendum quam ad uindicandum, ut iam tam secundum benignitatem diuersae personae distingui possint quam secundum potentiam. Quod si ideo non oportuit secundum haec effecta benignitatis personas distingui cum haec omnia in benignitate concludantur, eadem ratione nec per potentiam discernendi, hoc est sapientiam, conuenienter distincta est persona filii a persona patris, cum uidelicet in ipsa potentia, ex qua pater dictus est, sapientia sit inclusa. Numquid etiam rationabilius uidetur ut discretio personarum magis acciperetur secundum diuersa penitus quam secundum idem, ut uidelicet, cum sint septem diuersa omnino spiritus dona unde ipse "septem spiritus" dicitur, secundum haec diuersa dona idem spiritus diuersae personae diceretur, cum nos secundum potentiam simpliciter et secundum potentiam discernendi, quae est sapientia, duas personas accipiamus?

 

[2.116] Ad quod respondendum est non hoc nos suscepisse negotium cur hoc potius modo quam alio personae diuinae distinctae sit, sed eas, eo modo quo distinctae sunt, conuenienter accipi posse et fidem nostram tueri, si quis non ita ut credimus posse stare arguat. Hoc autem discutere penes ipsum est deum, a quo haec fides tradita est, in cuius uoluntate omnium rerum causae incommutabiliter consistunt, quarum minimam nulla ualet humana ratio comprehendere. Plures autem personas quam tres siue pauciores nullo modo in deo esse concedimus, cum persona in deo tantumdem sonet quantum uel pater uel filius uel spiritus sanctus, ut iam supra definiuimus. Multa autem tradunt philosophi, quae eo solummodo tenentur quia auctoritate philosophorum confirmantur, non ratione aliqua quae appareat. Quanto magis ea quae deus tradit, praesertim cum praesto sit ratio, quare uidelicet dicta sit haec trina personarum distinctio -- ad commendationem scilicet uel descriptionem summi boni, siue ad maiorem, ut supra quoque meminimus, diuini cultus persuasionem -- licet haec nobis ratio desit quare hoc modo potius quam alio summi boni descripta sit perfectio, quae et aliis fortasse multis modis aeque describi aut doceri posset.

 

[2.117] His de identitate aut diuersitate rerum prelibatis atque insuper assignato in quo unitas dei, in quo trinitas personarum sit accipienda, ad suprapositas quaestiones atque obiectiones redeamus, singulis ordine, prout dominus annuerit, satisfacientes. Quarum primam primum soluamus.