LIBER TERTIUS

 

[3.1] Quaesitum primum est an trinitas personarum que in deo sunt, in uocabulis an in re potius sit accipienda. Nos autem in re ipsa ita eam accipi debere predicamus ut ab aeterno res illa unica, simplex omnino et indiuidua, quae deus est, tres personae sit, ut supra determinatum est, hoc est pater et filius et spiritus sanctus. Tres quidem, ut diximus, secundum definitiones aut proprietates, non secundum numerum. Nam et haec anima et quaelibet res multa est et infinita secundum definitionem proprietates, non secundum numeri discretionem, eo uidelicet quod huiusmodi sit res quae sub diuersis definitionibus cadat, hoc est cui diuersae applicari definitiones queant; diuersae, inquam, in sententia, non in rerum continentia. Haec quippe anima et sapiens est et iusta, sed non idem est sensus siue intellectus definitionis huius qui est illius. Sicut ergo dicimus hanc animam esse diuersam definitionibus, secundum hoc scilicet quod est sapiens et iusta, ita deum concedimus esse diuersas definitionibus personas, secundum hoc scilicet quod est potens et sapiens et benignus, ut supra determinauimus.

 

[3.2] Et licet idem numero sit in deo essentia quod personae, non tamen ideo, si est trinus deus in personis, est trinus in essentia, uel si est unus in essentia, est unus in personis. Quod est dicere: si sunt tres personae, sunt tres essentiae, uel si est una tantum essentia, est una persona. Quippe cum dicimus "trinus in personis", hoc est tres personae, "tres" secundum definitiones accipimus. Cum uero dicimus "tribus in essentia", hoc est tres essentias, "tres" essentialiter siue numero intelligimus.

 

[3.3] Possumus etiam ita accipere deum esse trinum in personis et unum in essentia tanquam si dicamus ipsum esse trium definitionum siue proprietatum, ut supra determinatum est, ex personis ipsis quae ipse est; in eo, inquam, trium definitionum quod ipse est ille personae, et rursus eundem esse unius definitionis ex essentia, quae ipse est, in eo scilicet quod est illa essentia. Si autem idem esset definitione essentia quod personae, ut uidelicet idem penitus sonaret essentia quod personae, tunc fortassis necesse esset deum esse trinum in essentia sicut est in personis, aut unum esse in personis sicut est in essentia, in hoc uidelicet sensu ut si trium definitionum uel proprietatum esset ex personis, et ex essentia similiter, aut si ex essentia unum esset, et ex personis unum. Cum uero non sint idem definitione essentia et personae, non est necesse hoc. Nam et cum homo idem sit numero cum risibile et nauigabili, uel Socrates cum loquente et audiente et de quo alter ad alterum loquitur, non tamen, si homo est multa definitione in eo quod est risibilis et nauigabilis, ideo in eo quod est homo, uel si est unum definitione in eo quod est homo, ideo in eo quod est risibilis et nauigabilis. Similiter et Socrates cum sit tres personae secundum grammaticos, in eo scilicet quod est loquens et audiens et de quo alter ad alterum loquitur, non tamen in eo quod est Socrates uel quod est substantia; immo ipse unus est in substantia et trinus in personis secundum grammaticos acceptis. Sic et deus unus omnino est in essentia et trinus in personis quia et in essentia unus tantum est numero et in personis tria definitionibus.

 

[3.4] Trinitas itaque ista ad diuersitatem definitionum uel proprietatum, ut dictum est, spectat, unitas ad essentiam; ideoque sibi minime aduersantur, cum secundum diuersa, ut dictum est, trinitas ipsa et unitas accipiantur, illa uidelicet secundum proprietates definitionum, haec secundum numerum.

 

[3.5] II. Quod autem opponitur deum non esse tres personas nisi etiam sit tria, et per hoc multitudo sit in deo ex partibus iuncta, friuolum est. Tres enim personas dici concedimus et multas personas, sed non ideo tria per se uel multa simpliciter dici conuenit. Accidentaliter enim "tres" addimus ad personas cum dicimus "tres personas", ideoque non est necesse ut tria per se dicamus. Quae enim accidentali praedicatione sibi coniunguntur, non est necesse singillatim dici, quamuis coniunctim dicantur, ut scilicet si quid sit uisum fractum, ideo sit fractum, uel si quis sit uicesimus primus, ideo sit uicesimus siue primus; uel si haec sunt uiginti unum, ideo sint uiginti siue unum; uel si sit dimidia domus siue imperfecta domus, ideo sit domus; uel si hoc corpus sit pratum ridens, ideo sit ridens; uel si sit magnus latro, ideo sit magnus; uel si aliquis sit <citharedus> bonus secundum existimationem, ideo sit bonus; aut si uerbum sit factum caro, id est incarnatum, ideo sit factum; uel si deus sit factus adiutor, ideo sit factus; uel si sit propositio simplex, hoc est non habens propositiones in terminis, ideo sit simplex, id est non constitutum omnino ex aliquibus partibus; uel si haec dispersa sint una multitudo, ideo sint unum; uel si haec anima sit multae personae uel multi loci secundum dialecticos, ideo sit multa, hoc est multae res ab inuicem discrete. Est autem haec anima multae personae secundum grammaticos, cum scilicet aliquis ad eam loquitur uel de ea; et de eadem anima diuersa argumenta fieri possunt, uel secundum hoc scilicet quod est opposita alicui uel quod est similis, uel secundum alias habitudines ex quibus ipsa est diuersi loci. Nec tamen ideo quod anima est multi loci secundum dialecticos, eo scilicet quod diuersas uires probandi habet, ideo concedi oportet eam simpliciter esse multa. Similiter et deum, licet sit multae personae, hoc est pater et filius et spiritus sanctus, non ideo concedendum est eum esse multa, hoc est multas res siue multas essentias, cum eadem penitus essentia quae pater est, sit filius, sit et spiritus sanctus. Quippe "multa" hoc nomen siue "tria" et quaelibet numeralia nomina proprie ad numerum pertinent, ideoque in rebus tantum numero diuersis recte sunt per se accipienda.

 

[3.6] Poterit et fortasse non incongrue deus et tria et multa dici si uidelicet "tria" uel "multa" definitione, non numero, intelligamus. Ipse quippe aeternus est, inmensus, creator, omnipotens et alia multa definitionibus diuersa, et ita quodammodo multitudinem in eo attendi licet, secundum uidelicet diuersitatem definitionum uel proprietatum, non numeri. Iuxta quam diuersitatem apostolus ait: Et tres sunt qui testimonium dant in caelo et tres unum sunt, nihil uidelicet addens ad hoc nomen "tres" neque "personas", neque aliud. Hoc etiam Augustinus VII De trinitate confirmat his uerbis: "Cum conaretur humana inopia loquendo proferre quod tenet de domino deo, timuit dicere tres essentias, ne intelligeretur in illa summa aequalitate ulla diuersitas. Rursus non esse tria non poterat dicere quod Sabellius dixit'.

 

[3.7] At si quis multitudinem personarum etiam per se multitudinem dici annuat, cum omnis multitudo ex multis colligatur partibus, numquid et multitudo personarum quae in deo sunt partes habebit? Pars autem, teste Boethio, prior est ab eo cuius pars est, et totius constitutiui diuisio in priora fit, sicut generis in posteriora. Oportebit itaque quamlibet trium personarum ipsa trinitate quam constituunt, priorem esse, et ipsam trinitatem posteriorem esse singulis illis, si non tempore, saltem natura, sicut est rationalitas rationali animali uel corporeitas corpore et quaelibet differentia, teste Porphyrio, prior propria specie, quam uidelicet constituit. Sed et cum rationalitas et rationale quaedam sit multitudo discretarum essentiarum, dicitur tam rationalitas quam rationale prius esse ipsa multitudine in eo quod ipsam constituunt et constituendo ad esse perducunt, licet rationalitas non queat esse nisi etiam sit rationalis uel nisi etiam sit animal rationale, cum omnino non nisi in animali ualeat consistere.

 

[3.8] At uero quis non abhorreat in deitate aliquid posterius esse uel prius aliquo quod ibidem sit? Ad quod responderi potest, quod cum ait philosophica auctoritas partem priorem esse toto uel totum constitutiuum resolui in priora cum diuiditur in partes, partes in quantitate accepit, quae nullo modo in deo sunt, ut supra astruximus, quando uidelicet plura numero ita in aliquo toto conueniunt quod ipsum totum est omnia illa simul, sicut domus est paries, tectum, fundamentum, hoc est haec tria simul numero ab inuicem discreta. Quod nulla ratione in deo considerari ualet, cuius simplex est omnino substantia. Nam cum in diuisione "totius" ait Boethius: "Non idem esse partem quod totum" hoc est essentiam partis non esse essentiam totius aperte docuit se non intelligere partem nisi quae a toto suo diuersa est essentialiter, ita uidelicet ut ipsa essentia partis non sit essentia totius. Quod nullo modo in trinitate potest assignari, cum uidelicet unica et eadem prorsus essentia sit totius trinitatis et uniuscuiusque personae.

 

[3.9] Nullo itaque modo philosophica nos cogit auctoritas aut trinitatem confiteri totum esse aut aliquid in deo prius uel posterius esse, presertim in his quae ad aeternitatem atque ad necessitatem pertinent, cum uidelicet aeterna sit atque ex necessitate ipsa trinitas, sicut sunt et singulae personae, ita quidem ut nullo modo non esse trinitas queat magis quam singulae personae. Quod uero aeternum est ac necessarium nihil naturaliter prius se habere potest, cum a nullo ducat esse quod necesse est esse. Quippe id quod ad aliquod esse perducitur, utique illud fit ad quod perducitur, dum uidelicet ad illud esse preparatur quod nondum habet. Si quid enim, teste Aristotele, fit aliquid, nondum est illud quod fit et quod esse incipit. Si uero incipit, aeternum non est, quia, teste Boethio, "aeternum est quod origine caret". Trinitas uero, ut diximus, omnino aeterna est, sicut et singulae personae, ideoque trinitas neque ex personis, neque ex aliquo ducit exordium, hoc est esse trahit, licet in tribus personis simul consistat. "In" tribus magis quam "ex" tribus dico, quia fortasse "ex" prepositio materialis quoddam materiale principium uidetur notare, "in" uero continentiam personarum in trinitate demonstrat, hoc est ipsam trinitatem in illis simul consistere, ita ut idem penitus trinitas sonet quod tres personae.

 

[3.10] Sed etiam in creaturis quaedam accipi multitudo potest quae partibus suis prior nullo modo uidetur, cum necessario simul sit cum illis, ita scilicet ut nec totum sine parte nec pars sine toto permanere queat, sicut in relatiuis apparet. Verbi gratia, ponamus unum totum multitudinem duorum relatiuorum ad singula, sicut multitudinem domini et serui ad dominum siue ad seruum. Nullo modo aut dominus aut seruus prior uidetur ipsa multitudine cum qua simul necessario habet esse. Dominus quippe esse non potest nisi et seruus simul cum ipso sit, et ita existente domino necesse est utrumque simul esse; quod est ipsam multitudinem esse. Sed et cum diuersa sint praedicatione siue oppositione iste digitus et multitudo constans ex hoc digito et altero digito, numquid rationabilius unam iterum multitudinem reddent iste digitus et multitudo constans ex hoc digito et altero quam pater et filius et spiritus sanctus, qui eiusdem penitus sunt essentiae, ita quidem ut essentia patris sit prorsus essentia filii et essentia spiritus sancti, id est hoc idem quod pater est, sit tam filius quam spiritus sanctus? Quippe quo magis diuersa sunt aliqua, <eo> rectius in illis multitudo accipi uidetur. At uero hic digitus et multitudo horum duorum digitorum non solum definitione, uerum etiam essentialiter disiuncta sunt, ita uidelicet ut essentia unius digiti non sit essentia duorum digitorum. Quod si dicamus multitudinem quandam constare ex hoc digito et ex multitudille constante ex hoc digito et altero, quomodo dicemus multitudinem quae pars est, esse priorem multitudine quae totum est, cum mlllo modo illa quae pars est, sine illa quae totum est, esse queat? Nulla quippe ratione multitudo quae pars est, potest esse nisi etiam hic digitus sit ex quo ipsa constat; et ita non potest esse, nisi et multitudo alia sit, quae totum est ad ipsam.

 

[3.11] Sicut ergo in istis ipsa pars non est prior toto, quam necesse est simul esse cum toto, ut dictum est, ita quaelibet trium personarum non est prior trinitate, immo naturaliter simul cum ea, cum uidelicet alia personarum sine aliis esse nullatenus queat, ac per hoc nec sine trinitate, cum uidelicet tota trinitas atque unaqueque trinitatis persona aeterna sit atque ex necessitate.

 

[3.12] Quod autem diximus in his quae ad aeternitatem atque ad necessitatem pertinent, ad hoc spectat quod etiam in deo uidentur quaedam non ad aeternitatem attinere, quae uidelicet magis secundum opera eius quam secundum incommutabilitatem ipsius accipiuntur utpote quod creator est uel rector uel miserator uel iudex uei dominus uel incarnatus. Non enim ab aeterno deus ita exstitisse uidetur, ut uidelicet aut creator aut dominus aeternaliter esset aut rector etc., cum uidelicet ab aeterno non sint quae creata sunt, respectu quorum creator dictus est, neque ab aeterno seruus, cuius ipse dominus esset uel ea quibus ipse regendo praeesset. Haec fortasse non incommodo posteriora esse deo siue ipsa trinitas licet confiteri, sicut hoc corpus prius est hoc homine cum idem tamen numero sit hoc corpus et hic homo; prius, inquam, hoc modo quod, sicut ipsa substantia prius fuit hoc corpus quam ipsa esset hic homo, ita et deus prius exstitit quam ipse esset creator aut dominus, hoc est non ab aeterno fuit aut creator aut dominus sicut est ab aeterno deus.

 

[3.13] Quodam itaque modo concedendum uidetur deum non semper fuisse dominum aut creatorem, si uidelicet "semper" pro "aeternaliter" ponamus, non designatiuum temporis quod a mundo incepit uel quod planetis distinguitur iuxta illud Geneseos: Fiant luminaria in firmamento caeli et diuidant noctem et diem, et sint in signa et tempora et annos.

 

[3.14] Mouet fortassis aliquem quod dicimus deum aliquando esse quod aliquando non fuerit, utpote dominum uel incarnatum, cum nulla sit in ipso uariatio uel mutabilitas, ut supra testati sumus. Ad quod respondendum uidetur quod sicut spiritum sanctum multiplicem dicimus secundum effecta, non secundum se, sic et deum dicimus quodammodo in effectis uariari, in seipso autem omnino incommutabilem permanere, ita scilicet ut nihil in ipsa diuinitatis substantia aliquando partes sunt quae aliquando in ipso non sunt, et frequenter accidentia admittit et amittit.

 

[3.15] III. Quod autem in eo quod dicitur: "talis pater, qualis filius et spiritus sanctus" quaedam similitudo innuitur, ut scilicet pater sit similis filio uel spiritui sancto, tale est ac si dicatur: non est in aliquo maiestatis bono ab eo diuersus, ut uidelicet negatiue magis quam affirmatiue intelligatur. Et similiter cum dicitur aequalis esse, tale est ac si dicatur in nullo minor secundum diuinitatem, cum sint eiusdem penitus essentiae. Sed et cum Athanasius, praemisso "qualis pater, talis filius et spiritus sanctus", statim adiecerit quasi ad determinandum in quo sint similes, hoc est non diuersi, dicens: "inmensus pater, inmensus filius" etc., aperte declarauit quomodo id quod praemiserat intelligendum esset, ut uidelicet idem quod uni personae conuenit, et alteri, de his scilicet quae statim adiungit.

 

[3.16] Nec fortassis incongruum est, si similia dicamus non sohlm ea quae essentialiter uel numero diuersa sunt, uerum etiam quae proprietatibus disiunguntur. Sic propositionem et conclusionem conuenire dicimus in terminis et in aliis multis, cum non sint tamen ab inuicem numero uel essentialiter disiunctae propositio et conclusio. Sic etiam personas non est incongruum similes ad inuicem dici. "Simile" etiam quandoque pro "eodem" ponitur sicut in III Topicorum, ubi ait Boethius quod "locus a contrario et a repugnantibus uidetur esse similis", hoc est "idem".

 

[3.17] Et in hac quoque acceptatione potest dici pater similis filio uel spiritui sancto, hoc est idem penitus cum illis in substantia siue in his quae statim Athanasius determinauit, cum uidelicet illud idem immensum quod est pater sit et filius etc.

 

[3.18] IIII. Sed et illud quod opponitur -- cum unumquodque quod exsistit, sit uel substantia uel forma, quomodo multa dici possunt si non sint multae substantiae uel multae formae uel multa ex utrisque coniuncta? -- iam iugulatum est secundum illud quod iam negauimus omnino deum esse multa, quia licet sit multae personae, non ideo fortassis est multa simpliciter, cum uidelicet multitudo, ut dictum est, recte non sumatur nisi in discretis essentiis ac numero diuersis. Secundum uero illud quod quis receperit deum esse multa, quantum ad diuersitatem proprietatum, ut expositum est, seu definitionum, non procedit diuisio, ut uidelicet si deus sit hoc modo mulla, ideo sit aut multae substantiae, quod sonat numero diuersae, aut multae formae etc. Eadem quippe anima seu quaelibet substantia est multa definitionibus, nec tamen ideo multae substantiae uel caetera. Quod si esset multa numero, tunc indubitanter diuisio premissa procederet.

 

[3.19] V. Illud autem quod quaesitum est, quare uidelicet magis dicatur deus "trinus" quam substantia "trina", rationabiliter interrogatur; et magis oportet dici deum esse trinitatem quam deum esse trinum, quia licet sincera et sana intelligentia esse possit si dicamus deum "trinum", non tamen ratio uidetur quare magis dicamus deum "trinum" quam substantiam "trinam".

 

[3.20] VI. Illud uero multis modis refellitur quod, cum unaqueque trium personarum sit deus siue substantia, non tamen ideo plures dii sunt siue substantiae. Cum enim, duobus hominibus assistentibus mihi, profero hanc uocem "homo", per quam uterque intelligit "animal rationale mortale", alia quidem est essentia huius intellectus et essentia illius, quarum unaqueque est intellectus, nec tamen ideo multos intellectus dicimus, cum diuersi non sint modi concipiendi, ut iam supra determinauimus. Et cum multa nomina uel multae affirmationes incidunt in unam uocem, omnis autem affirmatio et omne nomen sit uox siue essentia, non tamen ideo multas uoces dicimus siue multas essentias -- de quo etiam satis supra docuimus.

 

[3.21] Praeterea, in uno homine multae sunt partes ita ab inuicem diuersae ut haec non sit illa, uel in uno ligno uel in una margarita, quae caeteris partibus abscisis uel remotis homines uel ligna seu margarite dicuntur, quarum etiam partium unaqueque ante abscisionem homo erat siue lignum seu margarita. Non enim separatio nostra quicquam in substantia confert ei quod remanet uel id quod remotum est, quod prius non haberet, quia abscisa manu id quod nunc homo permanet et ante abscisionem homo permanebat, quaedam pars latens in homine, qui integer erat. Similiter postea, si pes abscidatur, residuum homo est, quod etiam homo erat ante ipsam abscisionem, cum tunc quoque hominis definitionem haberet, cum tunc etiam animal esset quod erat animatum et sensibile, et eodem modo rationale et mortale quomodo et nunc. Cum itaque ante omnem abscisionem multae partes essent in homine uno, quarum unaqueque esset homo, non tamen ideo multi homines in uno homine erant, quia multos homines non dicimus nisi multis animabus uegetatos.

 

[3.22] Si autem cum essentialiter diuersae res sunt quarum unaqueque est intellectus siue homo, non ideo tamen dicimus multos intellectus uel multos homines, quanto magis non oportet dici multos deos uel multas substantias, quamuis unaqueque personarum deus est siue substantia, quarum eadem penitus est essentia? Cum enim trium personarum secundum grammaticos quae in Socrate sunt, unaqueque sit Socrates siue homo, cum uidelicet ipse loquens sit homo siue Socrates et ipse ad quem aliquis loquitur uel de quo loquitur, non ideo tres Socrates uel tres homines dicimus, cum sit trium personarum eadem essentia, hoc est eius qui loquitur et ad quem aliquis loquitur uel de quo loquitur. Eadem de causa et trium personarum quae in deo sunt, cum sit una essentia, licet unaqueque ipsarum sit deus siue substantia, non ideo oportet tres deos dici siue tres substantias, cum saepe, ut supra meminimus, uoces ex adiunctis significationem suam uarient, utpote haec dictio "tres" et aliae multae. Eundem quippe hominem tres opifices dicimus esse secundum trium officiorum scientiam, non tamen ideo tres homines.

 

[3.23] Graeci tamen, teste Augustino, non reuerentur tres substantias dicere magis quam tres personas. Unde in VII De trinitate ait ipse:

 

     Dictum est a nostris graecis una essentia, tres substantiae; a      latinis una substantia uel essentia, tres personae.

 

[3.24] Non est autem nunc nobis sermo aduersus graecos; nec fortassis a nobis in sensu diuersi sunt, sed in uerbis tantum, abutentes nomine "substantiae" pro "persona".

 

[3.25] VII. Quod autem opponitur quare potius tres personas dicimus quam tres dominos aut tres essentias, iam arbitror ex suprapositis esse manifestum, quia diuersitas personarum ad distinctionem proprietatum pertinet, non ad discretionem essentiarum. Ideoque tres sunt personae, quia diuersa insunt propria eidem essentiae, cum ex eo quod pater est, aliud proprium habeat, et aliud exigat ex eo quod filius est uel spiritus sanctus. Tale est ergo deum esse tres personas ac si dicamus sicut plures homines, discretionem rerum essentialiter demonstramus, quarum unaqueque sit deus. Sic et Socratem secundum grammaticos plures personas dicimus, sed non plures homines.

 

[3.26] VIII. Obiectum est quoque quomodo dicimus "personae sunt" nisi dicamus "entia", id est essentiae, "sunt"? Sed hoc modo dictum est quo dicimus "Athenae sunt" uel "hic albus et hic sedens idem sunt". Non enim semper pluralitas uel singularitas uocis ad significationem respicit, sed quandoque ad determinationem uocis, cum dicimus "numerus est", hoc est unitates sunt, et "Athenae sunt", hoc est haec ciuitas est. Quandoque etiam secundum solam pluralitatem uocum plurale uerbum figurate proferimus siue etiam plurale nomen, etiam quando eadem est penitus uocabulorum intelligentia, non tamen eadem essentia, ueluti cum dicimus ensem et gladium esse multiuoca. Unde Boethius in I Topicorum: "Quarum rerum", inquit, "eadem est definitio, ipse quoque res sunt eaedem". Cum autem figurate dicimus "sunt", ubicumque scilicet una tantum res est subiecta, non est necesse dici entia uel essentias, quia saepe, cum eaedem sint uoces in significatione per se acceptae, una earum constructionem habere potest per figuram in uno sensu quam non habet alia.

 

[3.27] VIIII. De eo etiam arbitror esse discussum quod dictum est hoc nomen "deus" magis uniuersale quam singulare dicendum esse, cum de diuersis personis dicatur. Quippe diuersitas illa personarum non in discretione essentiae constat, sed magis in diuersitate propriorum, ut diximus, sicut et diuersitas personarum secundum grammaticos quae scilicet personae insunt Socrati, propter quas tamen non minus hoc nomen "Socrates" singulare est.

 

[3.28] X. Sed illud hoc loco maximum impedimentum occurrit quod essentialiter quoque ab inuicem personae quae in deo sunt, discretae sunt, cum haec scilicet non sit illa; quod non est in grammaticis personis. Ad quod respondendum est quod non magis iste personae essentialiter discretae sunt quam ille, cum sit harum quoque illarum una eademque penitus essentia; ad comparationem unitatis cuius, hoc est diuinae essentiae, nulla corporea uel spiritualis creatura dicenda est una.

 

[3.29] Unde bene eam philosophi monadem, id est unitatem, magis quam unam uocare uoluerunt. Cum autem nulla sit in personis discretio essentiae ab inuicem, non tamen oportet dici: pater est filius uel spiritus sanctus, uel filius est spiritus sanctus, quia etsi quis sanum sensum in his uerbis habere queat, eo scilicet quod eadem essentia quae pater est, sit et filius et spiritus sanctus, sensus omnino falsus est secundum sanctorum patrum acceptationem quae est huiusmodi ac si dicamus idem esse proprium patris et filii, in eo scilicet quod pater est et quod filius est, hoc est idem esse definitione patrem quod filium.

 

[3.30] Nam et sic solemus dicere non idem esse grammaticum et oratorem, cum scilicet aliud sit proprium huius, aliud illius, quia licet eadem essentia sit grammatici et oratoris, aliud est esse grammaticum, aliud esse oratorem. Sic etiam, licet eadem sit patris et filii substantia, diuersum est tamen esse patrem et esse filium. Unde Augustinus libro V De trinitate: "Quamuis", inquit, "diuersum sit patrem esse et filium, non est tamen diuersa substantia". Idem in VII: "Aliud est deum esse, aliud patrem esse".

 

[3.31] Tullius quoque in I Rhetoricae contra Hermagoram disputans, cum deliberationem et demonstrationem constituat genera constitutionum ac postmodum neget deliberationem ac demonstrationem esse uel constitutionem uel partem, id est speciem aliquam constitutionis, non aliter hanc negationem accipere potest nisi quantum ad diuersitatem proprietatum. Idem quippe essentialiter est deliberatio quod constitutio, uel demonstratio quod constitutio, sed aliud habet ex eo quod ex eo quod deliberatio est, aliud ex eo quod est constitutio. Ac similiter aliud exigit ex eo quod est demonstratio, aliud ex eo quod est constitutio. Sunt autem uerba illa Tullii huiusmodi: "Deinde si constitutio et ipsa et pars eius quaelibet intentionis depulsio est" etc. usque illuc: "Placet autem ipsi" etc.

 

[3.32] Sed et cum eadem uox sit quandoque nomen et uerbum, uel dictio simul et oratio, nomen tamen non esse uerbum concedimus, cum hoc sine tempore sit, illud cum tempore, et dictionem non esse orationem, cum partes dictionis in ea significatiue non sint sicut sunt orationis.

 

[3.33] Sed dicit mihi aliquis: dicam "pater est filius" et sane intelligam ita scilicet quod eadem essentia quae est pater est etiam filius. Nam et ipsius Augustini testimonio in libro De duabus animabus: "De uerbis, cum res constet, controuersia facienda non est"; idem in IV Super Genesim: "Dum intelligatur", inquit, "quod intelligendum est, non magno opere curandum est quid uocetur"; et post pauca: "Hoc est", inquit, "quod dixi: dum res conceditur, non esse de uocabulis laborandum". Ad quod respondeo quod placet mihi sana intelligentia, sed requiro etiam uerba catholica, quia non sine causa apostolus nouitates uerborum nos uitare admonet, tum ideo ne contemptores sanctorum uideamur et spiritus sancti qui loquitur in eis, tum etiam magis ne situ in uerbis tuis sanum sensum haberes, alius in eis offenderetur qui sensum tuum non intelligeret et scandalum erroris inde sumeret. Habe itaque etiam cum sensu uerba idonea ad aedificationem, non ad scandalum, et dicas ad hunc sensum manifestandum, non "pater est filius", sed "hoc quod est pater, filius est", hoc est eadem est utrorumque essentia siue substantia. Nec dicas hanc personam esse illam, quod est dicere idem esse proprium utriusque, sed hanc personam idem esse quod illa est, hoc est eiusdem substantiae esse.

 

[3.34] In quanta autem ueneratione etiam uerba diuina habenda sint, uis ipsorum admonet, quae cotidie sacramenta aecclesiae conficit, cum ad inuocationem sui nominis mira deus operatur, etiam per immundissimos ministros.

 

[3.35] Ipse etiam Priscianus, doctor et scriptor loquendi, in locutionibus maxime usum emulandum esse admonet. Bene equidem, cum locutio significationem non ex natura sed ex placito hominum habeat. Quod uero ait Augustinus in libro De duabus animabus: "De uerbis, cum res constet, controuersia facienda non est", ibi sane intelligendum est ubi de rebus uel de sensu uerborum potius quam de proprietate uerborum contentio orta est. Rem etiam, hoc est significationem ipsorum uerborum intellexit, ad quam uidelicet significationem uerba illa sunt instituta. Cum itaque nouerimus ita esse ut uerba ipsa habent dicere, non est curandum quo genere uerborum ad doctrinam illud efferatur quod iam docendum non est, cum de illo constet.

 

[3.36] Dicit fortasse aliquis quod secundum propositam expositionem in qua dicitur "pater non est filius", hoc scilicet modo quod non est idem proprium utriusque, licet etiam dicere "pater non est deus" uel "homo non est animal", cum uidelicet non sit ident proprium istorum sicut nec illorum. -- Ad quod respondendum est quod uerba nostra ad deum translata, ut iam supra meminimus, ex ipsa singularitate diuinae substantiae sicut singularem significationem ita et singularem nonnumquam in constructione contrahunt sensum. Praeterea, non oportet figuratiuas et improprias locutiones porrigi ultra hoc quod auctoritas uel usus habet, si ad doctrinam et intelligentiae facilitatem loqui intendimus.

 

[3.37] Nec fas est cuiquam a consueta significatione sermonem commutare, nisi ei cuius grauissima uidetur auctoritas aut aliqua ornatus hoc commendet gratia.

 

[3.38] XI. Illud autem Athanasii quod ait: "omnipotenms pater, omnipotens filius, omnipotens spiritus sanctus", maxime confirmare uidetur ut concedamus filium siue spiritum sanctum esse patrem, cum scilicet, ut supra saepe diximus, pater ex potentia sit dictus. Quis etiam negare queat quin unaqueque personarum potens sit et sapiens et benigna? Cum itaque filius sit potens et tantumdem ualeat dicere potentem quantum dicere patrem, numquid et filius est pater? Ad quod respondendum est quod saepe, ut diximus, uoces per se accepte eandem uim pellitus habent atque equipollentiam iuxta aliquam significationem, quae tamen eandem uim non custodiunt in constructione. Nam, teste Prisciano, "amans" et "qui amat" idem ualent; non tamen sicuti de eo qui modo non amat uerum est dicere quod "erit amans", ita uerum est dicere quod "erit qui amat". Similiter licet "potens" et "pater" per se dicta eiusdem significationis in deo sint, in contextu tamen orationis non eandem uim penitus habent secundum sensum, cum uidelicet haec enuntiatio "pater est potens siue benignus" ad identitatem tantum essentiae sit accommodata, ac si dicatur quod id quod pater est sit potens siue benignum. Haec autem enuntiatio "pater est filius siue spiritus sanctus" ad identitatem, ut dictum est, proprietatis tantummodo spectat, ut uidelicet idem sit utriusque proprium, ut expositum est, ideoque tantummodo falsa est.

 

[3.39] Magna itaque discretio adhibenda est in his enuntiationibus quae de deo fiunt, quae uidelicet tantum ad identitatem essentiae, quae ad identitatem quoque proprietatis sint accommodate. Ad identitatem quidem essentiae tantum hae spectant: "pater est deus", "filius est deus", "spiritus sanctus est deus", uel aeternus uel dominus uel creator uel omnipotens uel inmensus seu iustus siue misericors et aliae multe, ideoque uerae sunt. Hae uero enuntiationes: "pater est filius uel spiritus sanctus" uel "pater est genitus siue procedens", ad identitatem proprietatis aspiciunt, ideoque omnino falsae sunt.

 

[3.40] Ut itaque iuxta Athanasium neque confundamus personas, hoc est permisceamus eas, alteram scilicet in proprietate alterius, neque separemus unitatem substantiae, oportet diligenter uim singularum enuntiationum distinguere quae uidelicet ad identitatem substantiae, quae ad identitatem proprietatis sint accommodate.

 

[3.41] Apparet et ex his quae dicta sunt, de discretione scilicet enuntiationum, illud refelli quod supra opponebatur, cum uidelicet opponeretur quod, sicut ostenditur per hoc quod pater est deus et deus est aeternus, pater esse aeternus, ita etiam ostendi possit per hoc quod pater est deus et deus est filius, pater esse filius. Ibi quippe ea propositio quae consequitur ex duabus premissis, quae uidelicet ait "pater est aeternus", ad solam identitatem essentiae spectat, sicut et premisse, ut supra iam determinauimus, ideoque ex ipsis conuenienter infertur. Quae uero ait "pater est filius", non solum essentiae, uerum insuper proprietatis identitatem ostendit, ideoque ex premissis non procedit, quae simpliciter ad identitatem essentiae spectant; immo apertissime falsum esse liquet, ideo quod pater est deus et deus est filius, oportere concedi patrem esse filium. Quod est dicere, ut supra iam exposuimus, idem esse proprium patris et filii, in eo scilicet quod pater est et filius.

 

[3.42] Quod si ad hanc quoque complexionem comprobandam illa inducatur dialecticorum regula quae ait: "Quotiens aliquid praedicatur de aliquo, quicquid praedicatur de illo praedicato, et de subiecto", hoc est quotiens aliqua res est aliquid et illud idem rursus est aliquid, primum est ultimum -- facile deprehendi potest nihil ad hanc complexionem regulam attinere nec eam ex regula monstrari posse, cum uidelicet regula illa ad enuntiationes illas tantum attineat quae ad identitatem solam essentiae spectant, non etiam ad identitatem proprietatis, sicut haec facit quae ait "pater est filius". Immo si uim uerborum ipsius argumentationis diligenter attendamus, talis potius ei regula inducenda esset, si uera esset: "Quotiens aliquid praedicatur de aliquo et aliquid praedicatur de praedicato, idem est proprium primi subiecti et ultimi praedicati". Quod cum aperte falsum sit, non est pro regula habendum.

 

[3.43] Sunt et aliae consimilis disputationis argumentationes, quibus propter terminorum dispositionem premissa regula competere uidetur, cum a sensu uerborum longe sit. Quales sunt huiusmodi complexiones: "Hic homo est hoc corpus, sed hoc corpus semper est, ergo hic homo est semper"; item: "Hic homo est hoc corpus et hoc corpus est materia huius hominis, uel factum est hic homo uel prius est hoc homine, ergo hic homo est materia huius hominis uel factus est hic homo uel prior est hoc homine", item: "Hic miles est hic citharedus et hic citharedus bonus est uel laudandus, ergo hic miles". Sed de his in Dialectica nostra latius prosecuti sumus.

 

[3.44] <XII.> Quod autem solus filius, non etiam pater uel spiritus sanctus, incarnatus dicitur, cum tamen eadem essentia quae pater est siue filius uel spiritus, sit incarnata, non sine magna ratione traditum est. Hoc enim his uerbis ostenditur cum dicitur "filius dei est incarnatus", lumen diuinae sapientiae per hanc incarnationem carnalibus effulsisse. Quod innuens Iohannes euangelista: Vita, inquit, erat lux hominum et lux in tenebris lucet et tenebrae eam non comprehenderunt. De qua etiam illuminatione scriptum est: Surge illuminare, Ierusalem, quia uenit lumen tuum et gloria; et iterum: Ambulabunt gentes in lumine tuo; et psalmista: In lumine tuo uidebimus lumen; et Simeon: Lumen ad reuelationem gentium; et platonici "Verbum deus est lumen uerum" etc.

 

[3.45] Tale est ergo sapientiam dei esse incarnatam, ac si dicatur ad hoc deum incarnatum esse ut uere doctrina iustitiae nos instrueret, tum praedicatione, tum etiam exemplo corporalis conuersationis suae.

 

[3.46] Sapientiam itaque dei in carne esse, tale est: carnales, id est homines, hac incarnatione uere sapientiae lumen suscepisse.

 

[3.47] Sed dicit mihi aliquis quod haec incarnatio, cum ex summa et sola misericordiae diuinae gratia, non ex meritis <nostris> facta sit, maxime spiritui tribuenda est, ut scilicet spiritus potius quam filius incarnari diceretur. Unde et scriptum est: "Conceptus ex spiritu sancto", hoc est ex sola benignitate misericordie suae incarnatus. -- Ad quod respondendum est quod aliud est "concipi ex spiritu", aliud "spiritum concipi", hoc est incarnari, sicut aliud est ex aqua et spiritu regenerari, aliud aquam et spiritum regenerari. Si quis itaque uim enuntiationis attendat "filius est incarnatus" ad quam eam sanctorum auctoritas instituit, solus est filius incarnatus, non etiam pater uel spiritus, quia hic est sensus ac si dicamus quod ad hoc maxime deus incarnatus est ut suos predestinatos uere sapientiae luce illustraret.

 

[3.48] Cum itaque sint indiuisa opera trium personarum, quarum nullo modo diuersa est essentia, pro diuersitate tamen personarum et operum quaedam specialiter opera uni personae tanquam propria tribuuntur, quaedam alii. Patri quidem proprie tribuuntur ea quae ad potentiam pertinent, sicut est creasse cuncta ex nihilo, uel disponere omnia pro arbitrio suo, uel imperare, uel dare potestates, uel mittere filium in mundum, uel obedientiam impendi, unde scriptum est: obediens patri. Et postremo omnia quae ad potentiam ac reuerentiam maiestatis pertinent, patri tribuuntur. Quod etiam ipsa uerba Christi aperte insinuant, cum uidelicet humanitas eius in anxietate posita quotiens a diuinitate in unam personam sibi unita opem uirtutis postulat aut quascumque preces ei fundit, solo uocabulo "patris" usus est, ipsam scilicet commemorando potentiam qua potens est efficere quod rogatur. Quod et adhuc mos aecclesiasticus obseruat, maxime in specialibus orationibus suis quae in sollemniis missarum ad altare fiunt, quae scilicet ad solum intenduntur patrem.

 

[3.49] Filio autem ea maxime ascribuntur quae ad sapientiam attinent, sicut est iudicare, quod discretionis est. Unde scriptum est: Pater omne iudicium definitio, quia potentia sapientiae cedit in discussione iudicii, ubi aequitas magis examinanda est quam uis potentiae exercenda. Ad hoc etiam illa inscriptio psalmi non pertinet, quae ait: pro occultis filii, scilicet iudiciis. Qui et bene mens patris seu ratio siue "angelus consilii" dictus est, quia omnia in hac sapientia rationabiliter pater disponit, siue creando mundum, siue eundem reparando post lapsum. Et in hoc pater uerum consilium nostrae ignorantiae dedit, cum eo incarnato nos uisitauerit.

 

[3.50] Spiritus autem ea proprie sunt quae ad operationem diuinae gratiae attinent, sicut est remissio peccatorum et quorumcumque donorum distributio ex sola bonitate eius non ex meritis nostris proueniens; qualis est regeneratio in baptismo ad dimittenda peccata, confirmatio per impositionem manus episcopi ad dandam armaturam uirtutum, quibus scilicet uirtutibus post remissionem peccatorum perceptam resistere ualeamus inimico tunc uehementius insurgenti. Sic et caetera sacramenta, quae in aecclesia conficiuntur ex bonitate dei, spiritui tribuenda sunt. Nam etsi idem sit dialecticus quod orator, aliud tamen oratori tribuendum est secundum officii sui proprietatem, aliud dialectico.

 

[3.51] XIII. Superest autem extrema obiectio, qua scilicet opponitur idem a seipso nasci uel a se procedere. Quae recte discuti non ualet nisi prius quae sit huiusmodi generatio uel processio terminetur.

 

                                   2. De generatione uerbi diuina

 

[3.52] Ac primum de generatione disseramus. De qua id considerandum est quod, si per hoc nomen "pater" non simpliciter diuinam potentiam, sed omnipotentiam exprimamus, ut uidelicet non sonet hoc tantum quod "deus potens", sed etiam quod "deus omnipotens", dictum est sapientiam gigni ex omnipotentia, hoc est filium a patre, ad eam similitudinem qua is qui ex alio natus est, sic ex ipsa genitoris substantia esse dicitur quasi quaedam sit paterne substantiae portio. Ipsa quippe sapientia quaedam est potentia atque aptitudo discernendi, et sapiens dicitur qui plurimum discernere ualet, etsi actu non discernat.

 

               Qua itaque similitudine deus dicatur pater siue filius

 

Cum itaque sapientia, id est potentia discernendi, quasi quaedam, ut ita dicam, pars sit omnipotentiae diuinae, sicut et quilibet filius quaedam portio dicitur patris, ex cuius substantia est, non incongrue secundum expositam similitudinem dicta est sapientia ex omnipotentia gigni, quasi quoddam esse ex omnipotentia, cum sit ipsa quaedam potentia. Cum enim deus ex omnipotentia sua ad infinita agenda se habeat, hoc est ad omnia quaecumque efficcre potest, ex sapientia, hoc est potentia discernendi, ad unum tantum, hoc est ad discernendum, se habet.

 

[3.53] Nemo tamen hoc loco me mihi contrarium autumat quod nunc sapientiam quasi partem omnipotentiae dico, cum superius omnino negauerim partes in deo esse atque id necessario confirmauerim. Ibi enim partes in quantitate diuinae essentiae esse anathematizaui. Hic uero dico sapientiam quasi partem omnipotentiae, non secundum quantitatem alicuius compactae rei, sed magis secundum uim efficaciae quod ex eo uidelicet quod est omnipotens, aeque omnia efficere potest -- ex eo uero quod est sapiens, discernere tantum ualet et iudicare aeque omnia. Hoc autem modo et spiritus sanctus multiplex dicitur quantum ad effecta non quantum ad quantitatem essentiae sue, et unusquisque septem spirituum. Verbi gratia, spiritus sapientiae et intellectus quodammodo pars septiformis spiritus dicitur quantum ad effecta, quia et haec multiplicitas tota ad effecta respicit.

 

[3.54] Quod si hoc nomen "pater" dicat simpliciter "potens", non etiam "omnipotens", tunc quoque non incongrue dicimus sapientiam gigni ex potentia, hoc est sapientem esse ex potente, ad illum scilicet modum quo dicimus ceream imaginem esse ex cera, cum tamen idem sit in essentia cera ipsa et cerea imago et eo locutionis modo quo philosophi dicunt speciem ex genere gigni, utpote hominem ex animali, cum idem tamen sit "homo" quod "animal", nec umquam prius animalis natura in homine fuerit quam hominis, cum ipse numquam prius animal fuerit quam homo.

 

[3.55] Hanc autem generationem speciei, scilicet ex genere, Boethius in libro Diuisionum aperit, dicens genus diuidi "in quasdam a se creationes quodam modo". Quo etiam modo supra Mercurius ait quod "deus secundum fecit dominum", hoc est pater genuit filium. Qui, scilicet Mercurius, postea quasi corrigendo boc quod dixit "fecit" et non dixit "genuit", adiecit: "Dilexit eum tanquam unigenitum suum" -- et alibi: "Filius" inquit, "benedicti dei". Non enim proprie "creari" uel "fieri' dicitur nisi id quod incepit atque ab alio factum est, cum prius non esset. Ideo autem quasi ad determinationem "proprie" apposuimus, quia fortassis indifferenter et "creari" pro "gigni" et "gigni" pro "creari" scriptura abutitur, ut "genitore" pro "creatore" et econuerso. Cum enim Plato "genitorem uniuersitatis" deum nominat aut cum dicimus librum "Geneseos", id est de genitura, hoc est de creatione, per "genitorem" creatorem, per "genituram" creationem accipimus. E conuerso autem, cum in Prouerbiis sapientia dicit: Dominus creauit me principium uiarum suarum, et rursus in Ecclesiastico scriptum est: Prior omnium creata est sapientia et intellectus prudentiae ab aeuo, et iterum: Ipsemet creauit illam in spiritu sancto, "creari" pro "gigni" dictum puto. Cui et illud Boethii concinit cum in Topicis ait "recte uideri proprium patris procreatorem esse, quia filii procreatum esse". Sed et Mercurius cum ait "secundum fecit dominum", "fieri" pro "gigni" abusus est, quia recte, ut diximus, "creari" uel "fieri" non dicitur nisi id quod de non esse ad esse perductum est, solique deo proprie tribuenda est creatio. "Generatio" uero recte dicitur ubicumque aliquid ex substantia alterius est, siue illa simul sunt, siue alterum sit prius altero. Ita namque inanimatum corpus ex corpore est et splendor ex sole ut simul semper fuerint; cerea uero imago posterior est quam cera.

 

[3.56] Sic autem dicimus inanimatum corpus esse ex corpore uel hominem ex animali et ceream imaginem esse ex cera, ac si diceremus id quod est inanimatum corpus ita esse corpus <quod> ex eo quod inanimatum corpus est, exigit quod sit corpus, sed non conuertitur. Atque ad hunc modum sapientiam dicimus esse ex potentia, hoc est filium gigni ex substantia patris, cum uidelicet ipsa sapientia ita sit potentia, id est hoc ipsum quod est filius sit pater, quod ex eo quod sapientia est, id est potentia discernendi, exigit quod sit potentia, sed non e conuerso.

 

[3.57] Attende itaque ad hanc similitudinem qua dicunt philosophi speciem ex genere gigni, illum summum philosopilorum Platonem mentem, "noym" appellat, ex deo natam esse asserere, hoc est filium ex ipsa patris substantia esse, cum uidelicet ipsius sapientiae hoc ipsum esse sit quod est potentia, cum ipsa scilicet sapientia quaedam, ut dictum est, potentia sit: sicut homini hoc ipsum esse est quod animal est, cum ipse homo quoddam animal sit, atque ex hoc ipso quod homo est, exigat ut animal sit, sed non e conuerso. Quod autem ex hoc quod homo est, exigat quod ammal sit, sed non e conuerso, ipsorum nominum uis ipsa sententiae protestatur, cum hoc nomen "homo", quod sonat "animal rationale mortale", totam animalis naturam demonstret et insuper rationale et mortale determinet, "animal" uero hoc nomen simpliciter naturam animalis assignet, hoc est "substantiam animatam sensibilem", non etiam rationabilitatem et mortalitatem determinet. Sic et "filius" hoc nomen, quod sonat "sapientiam", id est potentiam discernendi, cum "pater" hoc nomen simpliciter "potentiam" sonet, ex ipsa ui sententiae suae monstrat filium ex ipsa patris substantia esse, modo iam supra exposito.

 

[3.58] Cum autem ad generationem speciei duo conueniant, genus quidem tanquam materia et differentia tanquam forma -- utpote in homine animal ipsum et rationalitas siue mortalitas -- ex substantia, <id> est essentia generis, non ex substantia differentiae, species esse recte perhibetur, cum ipsa generis essentia sit essentia speciei, quia hoc ipsum homo est quod animal est, sed non id ipsum horno est quod est rationalitas siue mortalitas. Atque in hunc modum filius ex ipsa substantia patris esse asseritur, hoc est sapientia ex potentia, cum uidelicet hoc ipsum quod potentia est, sit sapientia, cum ipsa, ut dictum est, sapientia quaedam sit potentia atque ipsi sapientiae hoc etiam ipsum esse sit quod est potentia, cum ipsa, ut dictum est, sapientia eo ipso quod sapientia est, quaedam sit potentia.

 

[3.59] Et attende quod, licet in homine eadem essentia sit homo et animal, uel in cerea imagine idem sit cerea imago quod cera ipsa, homo tamen ex animali est, ut supra expositum est, et cerea imago ex cera, non animal ex homine uel cera ex cerea imagine, neque animal ex animali uel cera ex cerea imagine neque homo ex homine uel cerea imago ex cerea imagine, sed homo tantum ex animali et imago cerca ex cera. Sic et licet idem sit numero siue essentialiter sapientia quod potentia, hoc est filius quod pater, sapientia tamen ex potentia est, modo superius exposito, quod est filium gigni ex patre, non potentiam ex sapientia, quod esset patrem gigni ex filio uel potentiam ex potentia uel sapientiam ex sapientia, quod esset idem ex seipso gigni.

 

[3.60] At uero, si idem essent definitione sapientia et potentia, uel homo et animal, uel cerea imago et cera, uel stilus et ferrum, tunc fortassis concedi oporteret quod, si sapientia esset ex potentia, uel homo ex animali, uel cerea imago ex cera, uel stilus ex ferro, idem esset ex seipso atque per hoc ex seipso gigneretur, ut supra expositum est. Alioquin nullo modo uerum est immo falsum est quod idem ex se sit uel ex se gigneretur, quia tale est dicere idem ex seipso esse uel ex se gigni, hoc est ex ipsa propria substantia esse, ac si dicatur aliquam rem ita seipsam esse quod, ex eo quod ipsa est, exigit quod ipsa sit, sed non econuerso, hoc est, non ex eo quod exigit quod ipsa sit, <ipsa est>; quod omnino falsum est.

 

[3.61] Nullo itaque modo aliquid ex seipso gignitur, licet idem sit numero generans et generatum, sicut materia et materiatum. Quippe qui dicit aliquid ex se esse, nihil his uerbis diuersum definitione innuit, sicut cum dicitur homo ex animali esse. Non enim sicut "homo" et "animal" definitione diuersa assignant, ita etiam faciunt pronomina subiuncta nominibus, cum dicitur aliquid esse ex se uel eandem rem ex se esse, cum uidelicet ipsa quoque prollomiliab sicut premissa nomina ad quae referuntur, ipsam similiter essentiam demonstrent, cum omne pronomen proprie essentiam meram significet, hoc est non proprietatem et iam determinet aliquam.

 

[3.62] Sed dicis mihi quod secundum hanc rationem non conuenit dici "deum de deo, lumen de lumine", propter filium, qui ex patre est, cum uidelicet "deus" et "deus" et "lumen" et "lumen" idem sunt etiam definitione. -- Ad quod respondemus quod cum dicimus deum esse de deo uel lumen de lumine, "deus" et "deus" et "lumen" et "lumen" determinate ad personas mittunt tanquam definitionibus diuersa sint, pro deo filio scilicet et pro deo patre accepta. Et cum dicimus "de deo" uel "de lumine", in ipsis praepositionibus diuersa sint, pro deo filio scilicet et pro deo patre accepta. Et cum dicimus "de deo" uel "de lumine", in ipsis praepositionibus ipsa relatio ostenditur inter generatum et generantem, hoc est filium et patrem, ideoque per appositas prepositiones "deus" et "deus" siue "lumen" et "lumen" ad personas magis quam ad substantiam sunt accomodata hoc loco. Saepe autem uoces ex adiunctis a propria significatione euocantur ad aliam, sicut alias de translationibus tractantes ostendimus.

 

[3.63] Et hic quoque pluribus confirmauimus exemplis quod nomen ex adiuncto significationem commutat. Cum dicimus "homo mortuus", quia tale est "homo" ac si diceretur "quod fuit homo" aut cum dicimus "auriga nauis" pro "remige", uel cum dicit Aristoteles in II Perihermeneias utrum contraria est affirmatio negationi aut oratio orationi, et Boethius in Hypotheticis quod propositionem conditio sequatur uel conditionem propositio, per generale nomen speciem accipimus, hoc est per orationem affirmationem, per propositionem categoricam propositionem. Sed et cum dicimus "deus creauit omnia" et "Achilles superat omnes graecos", <omnia> praeter <deum> et omnes graecos praeter Achillem intelligimus. Et cum dicimus rem simplicem et propositionem simplicem, diuersas significationes ex adiunctis contrahit "simplex"; res quippe simplex est quae ex pluribus non constat rebus, et propositio quae non ex diuersis propositionibus, et dictio quae non ex diuersis dictionibus. Et cum dicimus: Bonum est sperare in domine quam in homine, ipsa comparatiui aduerbii suppositio "bonum" pro "melius" poni exigit. Sed et cum dicit Aristoteles eorum quae in subiecto sunt rationem non predicari quidem de subiecto, per hoc quod premissum est "in subiecto", eodem modo accipitur "subiectum" cum subditur "de subiecto", cum antea idem Aristoteles, cum diceret "in subiecto" et "de subiecto", diuerso modo "subiectum" acciperet, pro fundamento scilicet et supposito in substantia.

 

[3.64] Nec solum nomina, uerum etiam caeterae partes ex adiunctis significationes uariant, ut cum dicimus "prata rident", id est florent, uel "facio domum", id est compono, uel "rideo illum", id est derideo, uel cum dicimus de eo qui modo stat quod aliquando sedit. Sed et cum dicimus de stante modo quod fuit sedens, participium "sedens" praesentis temporis significationem deponit. Et cum dicimus "hoc corpus erit semper", hoc aduerbium "semper" ad futurum tantum aspicit; aut cum dicimus "in urbe" et "in urbem" uel "super Hectorem" et "super Hectore", pro diuersitate casuum uariatur significatio praepositionum. Quis etiam nescit singulas dictiones ad interrogationem redditas ex subintellectu preccdentium uim enuntiationis implere, ut cum quaerimus "quis legit?" et respondetur "Socrates" uel cum quaerimus "quid agit Socrates?" et respondetur "legit"? Cum itaque ex adiunctis uoces significationem uarient, recte Tullius sensum scripturae ex praecedentibus uel subsequentibus diiudicari indicat.

 

[3.65] Quid ergo mirum si in simbolo fidei commune nomen trium personarum, quod est deus uel lumen, ex appositis transeat in significationem personalium nominum, ut cum premissum sit de filio "ex patre natum ante omnia saecula", et statim adiungitur "deum de deo, lumen de lumine", licet ex adiunctis siue praepositis orationibus siue interpositis praepositionibus "deum" et "deum","lumen" et "lumen" determinate pro patre et filio, cum dicimus "deum de deo, lumen de lumine"?

 

[3.66] Notandum uero quod, cum tam prophetae quam philosophi diuinam generationem attingere ausi sunt, multo apertius philosophi hanc designauerint dicendo "natum ex deo" siue "filium dei" quam prophetae dicendo uerbum domini. Et conuenientius Plato ipsam rationem siue sapientiam dei uocauit "mentem" quam illi uerbum, et commodius patrem appellauit "deum" quatil illi dominum, ne forte si diceret "mentem domini" sicut "mentem dei", quandam prolationis dignitatem uideretur tribuere patri, quem dominum appellaret. Cum uero dicit "filium" ac per hoc ipsum de substantia patris ostendit, per ipsam substantiae unitatem indicat dignitatis aequalitatem. Bene itaque Christus dominus, uerbis philosophorum maxime assentiens, se filium dei magis quam uerbum appellat dicens: Pater, clarifica filum tuum; non solum ideo quod apertius philosophi quam prophetae hanc generationem distinxerunt, uerum etiam quia hanc fidem in gentibus maxime fructificaturam nouerat, quae facilius a gentibus susciperetur, si aperte testimonio suorum doctorum, id est philosophorum, commendaretur.

 

[3.67] Haec autem fides temporibus rudis populi a prophetis occultanda fuit; tempore uero philosophorum, multiplicato studio inquirendae ueritatis, una cum creaturarum doctrina creuit et creatoris intelligentia. Unde apostolus: Inuisibilia, inquit, ipsius a creatura mundi, per ea quae facta sunt. intellecta conspiciuntur, quia omnis notitia humana a sensibus surgat, ex rerum uisibilium similitudine inuisibilium naturam ratio uestigauit; uerbi gratia, ex generatione uisibilis rel et corporeae, sicuti cereae imaginis ex cera uel hominis ex animali, generationem uerbi ex patre. Quod autem per successionem tum studio tum ingenio scientiae conualuerunt, considerabat Daniel, cum dicebat: Pertransibunt plurimi et multiplex erit scientia; et psalmista, teste Gregorio, ubi ait: "Deus in gradibus dignoscetur".

 

[3.68] Hic quidem de generatione uerbi ex deo patre breuiter perstrinximus, hoc est diuinae sapientiae ex diuina potentia siue ex omnipotentia.

 

[3.69] Sed dum quaerimus quaestiones expedire difficiliores fortassis incurrimus controuersias; et dum quosdam dissoluimus nodos, aliis fortioribus nos alligamus. Ecce enim secundum priorem rationem de generatione uerbi ex patre, hoc est sapientiae ex omnipotentia, si uidelicet uocabulo "patris" non simpliciter potentiam sed etiam omnipotentiam exprimamus uidemur cogi concedere filium esse naturaliter priorem patre cum scilicet ipsa sapientia, hoc est potentia discernendi, ut dictum est, quasi quaedam pars constitutiua sit omnipotentiae. Secundum uero eam rationem qua per nomen "patris" non omnipotentiam, sed simpliciter diuinam potentiam intelligimus, e conuerso uidetur, ut uidelicet pater potius filio prior sit quam filius patre, hoc est diuina potentia prior sit quam diuina sapientia, sicut animal homine et quaelibet materia materiato de quibus superius inducta <est> similitudo ad proposite generationis modum disserendum. Sed et iuxta Aristotelem qui in tractatu prioris, ubi uidelicet secundum modum prioris exsequitur, docet illud naturaliter prius esse altero quod necessario consequitur ad illud, sed non conuertitur, ut uidelicet econuerso antecedat, sicut unum duobus prius est et quodlibet superius inferiori, quis dubitat patrem priorem esse filio, hoc est potentiam sapientia, cum sapientia, hoc est potentia discernendi, quoddam sit inferius, id est species potentiae, sicut est homo animal, ac per hoc, ut dictum est, posterior illa?

 

[3.70] Quod si quis forte hunc modum prioris a deo patre per hoc remouere nitatur, quod dicat potius diuinam potentiam et diuinam sapientiam a se mutuo conuerti, cum uidelicet neutra absque altera possit esse; tunc quoque obicietur quod sit pater prior filio secundum quintum prioris modum, quemque ipse Aristoteles ex sua parte addidisse uidetur et maxime commendasse, ut uidelicet digne prius dicatur sic: "Videtur autem praeter eos qui dicti sunt, alter esse prioris modus; eorum enim quae conuertuntur secundum essentiae consequentiam, id quod alteri quolibet modo causa est, digne prius natura dicatur". Quis patrem ueram esse causam filii neget, cum ex ipso sit filius, non patcr ex filio, immo nec ab aliquo pater sit, sed a seipso tantum? Quis etiam dubitet omne generans esse principium generati, cum uidelicet ei quod generat, esse conferat? Unde etiam dicimus patrem "principium sine principio", filium "principium de principio", hoc est de patre.

 

[3.71] Sed ab his quoque obiectis, si diligentius inspiciamus quae dicta sunt et quae opposita, facile nos expediemus, nec ullum inconueniens ex superius inductis incurremus similitudinibus, si uidelicet in eo tantum accipiuntur similitudines in quo sunt inductae. Omnis quippe similitudo aliqua ex parte inducitur et nulla similitudo per omnia discurrit, quia omne simile in aliquo dissimile esse necesse est. Si qua ergo similitudo in eo tantum est accipienda ad quod affertur, maxime in deo, ad quem, ut dictum est, minus plene similitudines inueniuntur, cum longe a creaturis suis natura diuinitatis diuersa sit. Quas tamen deus ex aliqua respicit similitudine, cum in pluribus ex eis disiuncta sit, et frequenter etiam ex his similitudines ad eum inducuntur, in quibus est uitium manifestum: ueluti cum eum dicimus penitere uel iram aut furorem habere uel obliuisci uel ignorare patrata, cum uidelicet penitentia semper ad correptionem culpe soleat aspicere, et ira aut furor tormenta sint animi, uel ignorantia siue obliuio aperte sit uitium, sicut eorum contraria uirtutes sunt.

 

[3.72] Quid ergo mirum si, cum ad omnes creaturas aliquam habeat deus similitudinem atque ex his quoque inducatur similitudo quae aperte ad uitium spectant, ipsum in aliquo tanquam partem constitutiuam, in aliquo tanquam materiam consideremus, hoc est similem in aliqua re parti uel materiae cum tamen ipse non sit in eo quod simile est parti uel materiae uel pars uel materia dicendus? Pars quippe constitutiua alicuius recte non dicitur nisi quod alicui esse conferat, constituendo ipsum. Quod uero necesse est esse atque ideo aeternum, omnino caret principio a quo esse contrahat, ut iam ex supra expositis manifestum est. Unde nec omnipotentia dei aut sapientiam eius aut aliquid aliud principium habere potest. Quam tamen quodammodo similem esse toti constitutiuo monstrauimus, ita quidem quod, quemadmodum totum ad plures partes quas continet se habet, eas scilicet comprehendendo, ita omnipotentia ad sapientiam, in se ita comprehensam quantum ad effecta quod dous ex omnipotentia sua eque omnia efficere potest, ex sapientia uero tantum discernere ualet.

 

[3.73] Quis etiam neget filium quasi partem patris dici, quem constat dexteram patris seu brachium appellari? Aut quis neget deum quasi totum accipi cum sub quodam similitudinis typo modo oculos uel aures modo manus uel pedes seu etiam caput ac caeterorum quoque membrorum officia <ei> solent assignari? Quippe nisi de ipso more creaturarum loquimur, quid est quod de ipso demonstrari possimus? Unde et nonnumquam bestiarum quoque et auium seu reptilium necnon materiarum uocabula similitudine aliqua congrue ad ipsum translata sunt, et fere rerum omnium nominibus non incongrue designatur, qui uniuersis quae condidit aliquam sui reliquit imaginem, ut ex operibus suis artifex ipse mnotesceret, et per similitudinem creaturarum, quod de eo recte creditur, defendi atque assignari ualeret. Quis etiam nesciat ipsius quoque diuinitatis nomen ad ministros eius translatum esse, cum scriptum sit: Ego dixi: dii estis, et rursus: Deus deorum dominus locutus est; et in Moyse legattir: Si dixerit seruus: diligo dominum meum et uxorem ac liberos, non egrediar liber; offeret eum dominus diis etc.

 

[3.74] Cum itaque oulilia ex aliqua similitudine summum principium, quod deus <est>, aspiciant ideoque mutuo ipsorum uocabula ad alterutrum transferantur, quis abhorreat diuinam potentiam aut sapientiam quadam similitudine totius et partis superius assignata se habere, cum tamen ideo neutram alterius aut totum aut partem dici conueniat?

 

[3.75] Nec minus abhorrendum atque omnibus modis anathematizandum est diuinam potentiam esse materiam diuinae sapientiae, quamuis quandam similitudinem ad ipsam habeat, ut supra quoque docuimus, secundum, inquam generationis naturam expositam, non secundum materiae proprietatem. Materias quippe in II Topicorum definiens, Boethius dicit eas esse "quae specierum formas subiectas suscipiunt", hoc est quibus adueniunt formae, per quas scilicet formas species, id est materiatum aliquod, subsistit. At uero in deo nullae formae penitus sunt ideoque nec materia aliqua nec materiatum in ipso est, sed tamen simile materiae siue materiato, non in proprietate materiae siue materiati, sed in natura generationis superius exposita; quod uidelicet quemadmodum materiatum ex materia est, utpote stilus ex substantia ferri uel homo ex animali, ita sapientia ex potentia, hoc est filius ex patre, cum uidelicet id quod sapientia est, necessario exigit ut sit potentia, sed non e conuerso.

 

[3.76] Quod uero obiectum est iuxta Aristotelis rationem, diuinam potentiam naturaliter priorem esse diuina sapientia, hoc est patrem filio, siue illo modo prioris quem Aristoteles secundum ponit, siue quem ipse quintum adiungit, pluribus fortassis modis refelli potest. Primo quidem in eo quod, ut supra meminimus, constat a regulis seu tractatu Aristotelis aut caeterorum philosophorum maxime deum exclusum et eos doctrina creaturarum contentos esse. Sed et si diligentius utrumque modum prioris consideremus, neuter poterit hic aptari. Cum enim Aristoteles "prius" secundum non-conuersionem describit, conuersionem consequentiae subsistendi determinat, ita quidem ut aliquo necesse sit aliud subsistere, quod scilicet secundo subsistente necesse sit primum esse; uerbi gratia, "ut unum", inquit, "duobus prior est, duobus enim existentibus mox consequens est unum esse, uno autem existente non necessarium est duo esse". Quod est dicere: impossibile est duo esse ita quod non sit unum, sed unum possibile est esse ita <quod> non sint duo. Ideoque unum naturaliter prius est duobus, cum uidelicet unum possit esse absque duobus, duo uero nequaquam absque uno. Haec autem ratio prioris uel posterioris omnino a potentia dei uel sapientia disiuncta est. Cum enim aequaliter tam sapientiam dei quam potentiam necesse sit esse, nullo modo alteram possibile est esse ita quod altera non sit; atque ideo modus suprapositus prioris, quem Aristoteles secundum constituit, a diuina generatione penitus absistit.

 

[3.77] Nec minus quintus prioris modus a deo patre remouetur, quando uidelicet aliquid ad alterum mutuam conuersionem habet et causa illius est. Non enim recte dici causa potest alicuius, nisi ipsi cuius causa est esse conferat. Ei autem quod necesse est esse, nihil est quod conferat esse, uel quod recte pnncipium esse dicatur eius quod aeternum est cum aeternum sit quod origine caret, hoc est principio. Nihil etiam naturaliter prius est altero nisi possit esse absque eo quod prius est, hoc est ita existere quod non sit illud. Potentia autem diuina nullo modo absque sapientia potest esse, cum nec deus ipse existere possit <absque> sapientia, cum aeque sapientiam ipsam necesse sit esse sicut et deum. Non itaque recte dicimus filium contrahere ex patre esse suum, hoc est ab ipso accipere quod aeternaliter habet; sed potius dicendum est ab ipso "habere" esse suum quam "accipere" esse suum. Nemo enim recte accipere dicitur hoc quod iam habet, nec conferri aliquid dicitur quod iam habetur. Nascitur itque filius ex patre, non ex ipso contrahendo uel accipiendo esse, sed potius aeternaliter habendo. Qui et semper ex ipso gignitur et semper ex ipso genitus est, quia et semper est ex patre et numquam incepit esse ex patre, sed plenum et perfectum esse semper habet ex patre.

 

[3.78] Cum itaque pater proprie dici non possit conferre filio esse, non est recte inter principia uel causas enumerandis ex hac generatione sempiterna. Quod uero dicitur filius esse "principium de principio", non additur "suo", ideoque per hoc non cogimur confiteri patrem esse principium filii, sed tantummodo principium omnium quae inceperunt esse, non filii sicut et ipse filius est.

 

[3.79] Quod si quis dicat sane intelligi posse patrem principium filii esse secundum naturam, non secundum successionem existentiae, eo uidelicet quod ex patre filius nascitur, non possumus huiusmodi sensum refellere. Verbis tamen omnino supersedendum esse censemus, quia quocumque modo intelligamus filium dei habere principium, hoc est incipere siue incepisse, uidemur ei aeternitatem auferre. Et quantumcumque sanum sensum habet in uerbis his qui hoc dicit, facile in ipsis scandalum gignere poterit, cum in usu non dicatur aliquid habere principium siue incepisse, nisi quod de non-esse ad esse perductum est. Sed neque omnia quae uera sunt dici conuenit, cum honestatis reuerentia, non solum factorum, uerum etiam uerborum obscenitatem effugiens, pro uerbis propriis saepe translationibus utatur in eodem sensu, quando uidelicet in uulgaribus uerbis aliquid inest turpitudinis quod auditores offendat, co quod turpitudinem nimis aperte loquantur, ut si "concumbere" dicamus "cognoscere" sicut est illud prophetae: Cognouit Adam uxorem suam, aut si "digerere", id est purgare uentrem, dicamus "exire". Quod si propria uerba tunc commutamus cum ex aliqua offenduntur turpitudine etiam in creaturis, quanto magis id abhorrendum est in deo, cum eius ineffabili dignitati derogare in aliquo uerba uidentur. Unde cum deum ubique esse et credamus et praedicemus, nemo tamen dicere presumat eum in immundo loco esse, ita ut locum ipsum aut latrinam nominet aut aliquo nomine alio determinate spurcitiae ipsum assignet. Sed et "Platone santiente", ut ait Boethius, didicimus "cognatos, de quibus loquuntur, rebus oportere <esse> sermones", ut uidelicet pro dignitate rei uerba excogitentur idonea, maxime in deo, in nullo excellentiae eius derogantia. Unde nec ei aliquid assignari principium conuenit nec aliquid eo prius dici, quod solum uniuersis rebus prius est et supremum principium.

 

[3.80] Sed rursus opponitur quod eo modo diuina potentia prior sit diuina sapientia, id est pater filio, quo dicunt philosophi omne superius esse prius inferiori secundum non-conuersionem cum uidelicet, ut supra astruximus, diuina sapientia sit quaedam diuina potentia. Sed numquid hac ratione oporteret concedi substantiam esse priorem deo, cum ipse deus, hoc est diuina substantia, quaedam sit substantia? Cum autem, ut iam supra diximus, constet philosophicas traditiones deum omnino praetermisisse, nihil est quod secundum philosophos hoc loco de deo opponitur. Sed neque generaliter accipiendum est quod dicunt philosophi superiora naturaliter inferioribus esse priora, qula nec res prior est naturaliter re per se existente, hoc est substantia, quae tamen substantia quaedam sit inferius rei, nec numerus binario, nec homines duobus hominibus, nec corpus corpore simplici, cum nullo modo haec superiora absque his inferioribus esse queant, immo simul sint naturaliter cum illis. Sic et deus et substantia naturaliter simul sunt, et rursus diuina potentia ac diuina sapientia, cum uidelicet neuter absque altero queat existere. Sed et cum diuina potentia singulare sit, sicut et dhlina sapientia, cum haec de differentibus numero dici non possit, sicut nec illa, neutra tanquam superius ad alteram ponenda est, cum eque utraque sit singularis. Poterit et fortassis conuenientius in uocibus accipi "prius secundum non-conuersionem" quam in rebus, quia conuersio proprie terminorum est qui transponuntur, non rerum, et proprie secundum Aristotelem. Si quis itaque hoc nomen "substantia" prius esse hoc nomine "deus" recipiat secundum non-conuersionem, eo fortassis quod, cum necessario sequatur: "Si deus est, substantia est", non e conuerso recipiat: "Si substantia est, deus est"; non ideo cogendus erit ut ullo modo rem ipsam quae substantia est, re, quae deus est, priorem esse annuat.

 

[3.81] Parum etiam fidelibus debet esse quicquam de auctoritate infidelium contra fidem opponitur, siue philosophorum siue aliorum, cum secundum uere fidei tenorem constet eos errasse in multis, non solum in his quae ad Deum, uerum etiam quae ad creaturas attinent. Unde et saepe alii in alios inuehuntur, non mcdiocriter eos arguendo et proprio ipsi iudicio auctoritates suas dissipant.

 

[3.82] Sed rursus obicis mihi ex his quae ipsemet posui quod sicut dico sapientiam ex potentia nasci, hoc est filium ex patre, ad eam scilicet similitudinem qua dicimus speciem ex genere nasci, ita etiam dici conuenit diuinam substantiam, hoc est deum patrem, ex deo et spiritum sapientiae ex spiritu, cum tamen pater omnino ingenitus sit nec ullo modo spiritus sit genitus -- Ad quod respondendum est quod, etsi proposita similitudo in his quoque aptari possit et causa eadem assignari pro qua filius dicitur gigni, non tamen ideo, nisi nouam faciamus impositionem de nomine patris aut filii, aut pater aut spiritus dicendus est filius, hoc est genitus, aut substantia dicenda pater dei. Nam et cum homo dictus sit ab "humo", eo uidelicet quod ille qui hoc nomen "homo" composuit secundum similitudinem huius nominis quod est "humus", propter hoc fecit quod homo ex humo constat, non tamen omnia quibus causa nominis conuenit, hoc est quae ex humo constat, oportet ideo uocari homines. Nam et ille homo qui hoc nomen "homo" imposuit et fecit ipsum secundum similitudinem huius nominis "humus", pro eo quod homo ex humo constat, non tamen "humus", per hoc nomen "homo" notare uoluit, quod ex humo constet, sed tantum "animal rationale mortale". Alia itaque causa est de forma et composltione nominis, alia de significationis eius intelligentia quam per ipsum efficere uolumus.

 

[3.83] Saepe etiam causa eadem aeque pluribus communis est, quae tamen in uno eorum ad hoc ualet ad quod in altero non ualet, hoc est id efficit in uno quod non in altero, ut cum plures idem furtum fecerint, alius detentus propter furtum suspenditur, alius euadit; et cum plures de genere Cornelii sint, alius "Cornelius" cognomine dicitur quia de genere illo est, alius minime. Sic et licet supraposita similitudo inducta ad generationem filii ex patre possit caeteris quae dicta sunt assignari, non ideo tamen in illis aut patrem aut filium oportet dici <nisi> noua nominum impositio fiat, cum "pater" hoc nomen in deo proprium sit unius personae et tantumdem sonet quantum "diuina potentia", et "filius" proprium alterius personae tantumdem sonans quantum "diuina sapientia". Neque enim unusquisque de genere Cornclii proprio nomine dictus est Cornelius sicut iste cui placuit ab impositore hoc proprium nomen aptari, quia de genere Cornelii erat, non caeteris de eodem genere, licet eadem causa eis conueniret. Sic et licet assignata ratio de generatione uerbi ex patre multis aliis possit aptari non tamen ideo aut nomen "patris" proprium aut nomen "filii' ad ea translatum est.

 

[3.84] Sed dicis mihi: non curo de nominibus, sed ueritatem sententiae insisto, tenendo scilicet quod deus pater ex deo genitus est, sicut uerbum ex patre. -- Ad quod respondeo: sentire quidem sane sane potes, existimando scilicet quod eodem modo se habeat deus pater ad deum quomodo uerbum ad patrem. Sed quod dicis deum patrem esse genitum ex deo, omnino falsum est, cum uidelicet haec enuntiatio ad nullum sanum sit accommodata sensum, quia "genitus", id est "filius", eam communem significationem non tenet quam existimas, qua uidelicet unamquamque rem genitam dicas, quae ita ex alia est sicut est uerbum ex patre; immo et "filius" siue "genitus" et "pater" siue "ingenitus" propria nomina sunt in deo singularum personarum, sicut et "spiritus sanctus", ut uidelicet tantumdem determinet "filius" siue genitus quantum "diuina sapientia", et "pater" siue "ingenitus" quantum "diuina potentia"; nam et solum patrem ingenitum Augustinus ad Orosium scribens docet. Sicut ergo non dlcis hominem unamquamque rem quae ex humo constat, nec Cornelium proprio nomine unumquemque de genere Cornelii licet aeque omnes in causa nominis imponendi conueniant ita non est necesse in his quae obiecta sunt aut patrem aut fiiium dici. Dicamus itaque patrem omnino et spiritum non esse genitum, remouentes ab utroque personam uerbi, cuius est proprium nomen "genitus" siue "filius".

 

[3.85] Pulsat fortassis animum alicuius an pater aliqua dignitate precedat filium, cum filius ex patre sit, non pater ex filio, ac per hoc filius quodammodo obnoxius sit patri, non pater filio, cum filius patri hoc ipsum quod est debeat, non pater filio. Cui etiam rationi illud Mercurii assentire uidetur, qui filium uocat "secundum dominum". Qui cum tempore secundus non sit, uidetur dignitate "secundus" dici. Sed profecto hoc modo animal dignius est homine cum magis natura hominis naturam animalis praecellere uideatu;, cum homo ex se rationalis sit, quod non habet animal ex se. Nullo itaque modo aliquid dignius est alio cum quo penitus eiusdem essentiae est, quia non potest dignitatis differentia esse ubi nulla est essentiae diuersitas; nec dispar potest esse gloria ubi eadem est penitus substantia, quia non potest essentia sibi ipsi in aliquo preferri, cum idem bonum ipsa <non> simul <habere> et non habere possit. Quod itaque ait Mercurius "secundum dominum", "secundum" dixit quasi alium, id est personaliter diuersum.

 

[3.86] Notandum quoque quod, <cum> relatiue pater et filius dicuntur ad inuicem, uidetur hoc nomen "pater" et hoc nomen "filius" diuinam potentiam et diuinam sapientiam non in eo tantum significare quod sunt diuina potentia uel diuina sapientia, uerum etiam in eo quod haec ex illa est et gignitur. Alioquin non magis relatiue dicerentur quam potentia diuina et sapientia diuina.

 

[3.87] Haec de generatione uerbi dicta terminemus. Nunc de processione spiritus sancti ipso inspirante dicamus.

 

                                     3. De processione spiritus

 

[3.88] Spiritus quasi a "spirando" dictus est. Unde ueritas: Spiritus, inquit, ubi uult spirat. Ideoque ipso nomine suo procedere ex patre et filio potius quam gigni perhibetur. Benignitas quippe, quae hoc nomine demonstratur, non est aliqua potentia siue sapientia, immo caritatis affectus siue effectus. Caritas autem, teste Gregorio, "minus quam inter quos haberi non potest. "Nemo enim", inquit, "ad semetipsum habere caritatem dicitur, sed dilectione in alterum tendit ut esse caritas possit". Procedere itaque dei est se ad creaturas per affectum caritatis quodammodo extendere, ut eis gratiae suae dona largiatur.

 

[3.89] Sed notandum quod duobus modis "procedere" dicimus, uel natiuitate scilicet uel affectu. Quod enim ex alio nascitur, non incongrue ex ipso procedere dicitur, iuxta illud psalmistae: Procedens de thalamo, et illud Micheae: Et egressus eius ab initio a diebus aeternitatis. Hoc itaque modo filius quoque ex patre procedere dicitur, secundum hoc scilicet quod ex ipso nascendo generatur. Ille autem alius modus procedendi, per affectum scllicet benignitatis suae, proprius est spiritus sancti. Et hunc quidem modum procedendi Athanasius in Simbolo fidei tam a patre quam a filio remouet. Tale est autem spiritum a patre et a filio procedere ac si dicamus ipsum affectum benignitatis dei in effectum prodire ex potentia moderante ratione. Si enim potentia quae efficiat desit, nullus effectus sequetur affectum. Quod si affectum nulla prouidentia sapientiae gerat atque conducat, non est rationalis effectus. Neque ei quod indiscrete geritur ulle sunt referendae gratiae, nec pro gratia nec pro bono reputandum est quod nulla agitur discretione.

 

[3.90] Graeci tamen ex solo patre, non etiam ex filio, spiritum sanctum procedere confitentur, eo scilicet quod ueritas in euangelio de processlone spiritus loquens, solum patrem commemorat dicens: Spiritus qui a patre procedit. Sed et Ieronimus, scribens De fide Augustino et Alypio episcopis, solum patrem commemorat, sicut et simbolum Niceni concilii habet. At uero cum etiam spiritus sapientiae dicatur sicut et spiritus patris, profecto ex filio sicut ex patre procedere monstratur. Unde et apostolus dicit quod misit deus spiritum filii sui in nos clamantem: abba, pater. Sed et ipse se daturum discipulis et missurum spiritum sanctum promittit tanquam suum. Quod etiam argumentum apertius esse potest, ad hoc conuincendum quod spiritus sanctus ex filio quoque procedat, quam id quod incarnata sapientia discipulis insufflans ait: Accipile spiritum sanctum? Quo enim facto apertius docere potuit spiritum ex se procedere quam insufflando?

 

[3.91] Sed et si quis illam philosophicam platonice rationis considerationem altius inspiciat, qua uidelicet de deo opifice ad similitudinem quandam sollertis opificis agit, praemeditantis scllicet et deliberantis ea quae facturus est ne quid inconuenienter componat et prius singula ratione quam opere formantis -- ad hunc quippe modum Plato formas exemplares in mente diuina considerat, quas ideas appellat, ad quas postmodum quasi ad exemplar quoddam summi artificis prouidentia operata est -- uidebit spiritum ex filio quoque recte procedere, cum ex ratione sapientiae uniuersa dei opera administrentur et ita quodammodo conceptus diuinae mentis in eflectum per operationem prodeat. Effectus autem ad spiritum pertinent, qui ex bonitate conditoris eueniunt, quia spiritus ipse bonitas est. Unde et Gregorius: "Spiritus ipse", inquit, "amor est"; et apostolus: Deus caritas est.

 

[3.92] Dicamus itaque spiritum ex filio quoque recte procedere, cum ratio diuinae prouidentiae ad effectum benignitatis perducitur, et quod ab aeterno faciendum prouiderit, temporaliter quando uult facit. Hanc autem processionem, qua scilicet conceptus mentis in effectum operando prodit, Priscianus in I Constructionum diligenter aperit, dicens "generales et speciales formas rerum intelligibiliter in mente diuina constitisse antequam in corpora prodirent", hoc est in effecta per operationem. Quod est dicere: antea prouidit deus quid et qualiter ageret quam illud opere compleret, ac si diceret: nihil impraemeditate siue indiscrete egit.

 

[3.93] Et notandum quod, sicut non est necesse idem ex se gigni, cum filius ex patre gignatur. quia licet sit utriusque eadem substantia, non est eadem secundum definitionem proprietas, eadem ratione nec spiritus ex se procedit.

 

               4. Quomodo Plato animam mundi creatam esse intelligit

 

[3.94] Occurrit hoc loco illud determinandum quod Plato animam mundi incepisse uoluerit nec coaeternam esse deo et menti. Quod si diligenter consideretur, non est abhorrendum. Cum emm spiritum sanctum animam magis quam spiritum appellauerit quasi ab "animando", hoc est uiuificando nos donis suae gratiae per incrementa uirtutum, non semper anima, id est uiuificans, spiritus fuit, quia dum nondum creaturae essent quibus dona sua distribueret, nullam donorum distributionem exercebat. Sicut ergo spiritum sanctum, qui in se est omnino simplex, multiplicem tamen dicimus et septem spiritus appellamus secundum diuersitatem donorum, ita etiam philosophus eundem, qui <in> essentia propria aeternaliter subsistit incepisse quantum ad effecta sua uoluit, ex quibus eum animam magis quam spiritum appellauit. "Spiritus" quippe nomen est naturae, "anima" uero officii, ab "animando" scilicet.

 

[3.95] Sicut ergo Christum secundum humanitatem incepisse, secundum uero diuinitatem aeternum esse predicamus, ita et spiritum sanctum secundum subsistentiam essentiae suae aeternum, secundum effecta uero incepisse dicamus; quod est dicere effecta potius quam ipsum incepisse. Et hunc quidem philosophi sensum esse arbitror sub illo animae typo quo eam creatam esse, id est incepisse, perhibet.

 

[3.96] Vocet itaque spiritum sanctum Plato animam secundum effectum operum; nos uero dicamus spiritum secundum naturalem suae bonitatis affectum. quem ita ab aeterno habuit ut tunc opere eum impleret quando implendum esse prouiderit. Dicat ille animam incepisse secundum effecta, nos uero spiritum in affectu suae bonitatis aeternaliter perseuerare. Dicat ille animam incepisse, nos spiritum omnino aeternum esse. Sit processio spiritus secundum affectum aeterna, quia scilicet ab aeterno sic uoluit; sit processio animae secundum effectum temporalis.

 

[3.97] Videtur etiam Augustinus libro V De trinitate spiritum secundum effecta appellare, secundum quae etiam principium ei assignat et eum donum dei uocat, quod esse non potest nisi sit cui detur. Ait quidem sic: "Spiritus sanctus et patris et filii spiritus est. Sed ipsa relatio non apparet in hoc nomine. Apparet autem cum dicitur donum dei': donum est enim patris et iilii. Donum ergo donatoris et donator doni cum dicimus, relatiue dicimus". Item: "Quid tam manifeste relatiue dicitur quam pignus? Ad hoc quippe refertur ad quod pignus dicitur". Ubi et post aliqua adiecit: "Datum et ad eum qui dedit et ad eos quibus dedit refertur". Item in eodem: "Fatendum est patrem et filium principium esse spiritus sancti".

 

[3.98] Liquet itaque Augustinum hoc loco spiritum accepisse secundum effecta magis quam secundum naturalem suae benignitatis affectum. Unde bene secundum effecta pater et filius priores spiritu dicuntur et quasi principium eius, quia ex potentia moderante sapientia effectus descendit, ex quo spiritus appellatur, et prius potentiam et sapientiam esse oportet, ut postea aliquid per eas in effectum ducatur. Tale est ergo patrem et filium esse principium spiritus sancti ac si dicamus spiritum ex ambobus procedere, hoc est potentiam, moderante ratione, ad actum perduci.

 

[3.99] Et hoc quidem modo si quis nomen "spiritus" accipiat secundum scilicet suae gratiae effecta, non recte dicitur spiritus aeternus, quia, ut diximus, non semper spiritus exstitit. Unde et bene euangelista Iohannes ab aeternitate dei inchoans, cum uerbum apud deum aeternaliter esse ostenderet, dicens: In principio erat uerbum et uerbum erat apud deum et deus erat uerbum. Hoc erat in principio apud deum. Omnia per ipsum facta sunt etc. nullam spiritus mentionem habuisse uidetur qua eum aeternum esse astrueret, cum de deo et uerbo eius loquens, patri et uerbo solummodo aeternitatem ascribit, dicens: Hoc erat in principio apud deum. Qui in eo fortasse quod subiunxit de effectu operum dicens: Omnia per ipsum lacta sunt, spiritum designasse uidetur secundum effecta, <secundum> quae, ut diximus, aeternus non est, sicut nec anima mundi quam Plato ponit. Nec mirum hunc locum euangeliste maxime cum Platone conuenire, cum totam uerborum istorum sententiam in libris platonicorum Augustinus, ut supra meminimus, inuenerit.

 

      5. Quod fidem trinitatis omnes homines naturaliter habeant

 

[3.100] Superest autem nouissima quaestio, quomodo scilicet hanc fidem trinitatis soli christiani teneant et non <etiam> uel iudei uel gentes. Cum enim deum esse patrem et filium et spiritum sanctum tale sit, ut diximus, deum esse potentem et sapientem et benignum, cum istud nemo discretus ambigat, siue iudeus siue gentilis, nemini haec fides deesse uidetur. Quod et nos quidem concedimus sequentes apostolum qui ait: Quod notum est dei manifestum est illis, ac si diceret: quod ad diuinitatem pertinet ratione perceperunt, quia haec de deo naturaliter ratio unumquemque edocet. Unde et superius cum platonicorum sententias de uerbo dei Augustinus presentaret, solum quod ad diuinitatem pertinet uerbi se in eis repperisse confirmauit et nihil de incarnationis mysterio, in quo totam humanae salutis summam consistere certum est, sine quo frustra caetera creduntur.

 

[3.101] Haec nos de altissima et incomprehensibili philosophia diuinitatis, coacti frequenter et prouocati ab importunitate infidelium, scribere ausi sumus, nihil asserentes de eis quae dicimus, nec ueritatem <docere> intendentes, quam neque nos posse scire profitemur. Sed neque hi qui fidem nostram impugnare gloriantur, ueritatem quaerunt sed pugnam. Quibus, si resistere possumus lacessiti, satis esse debet quod nos defendimus. Hi uero qui impetunt, nisi uicerint, a proposito cadunt atque deficiunt. Et quoniam philosophicis maxime rationibus nos aggrediuntur, et nos eas praecipue prosecuti sumus quas credo ad plenum nemo intelligere ualet nisi qui philosophicis et maxime dialecticis studiis inuigilauerit. Necesse autem erat ut aduersariis nostris ex his quoque quae recipiunt, resisteremus, cum nemo nisi ex his quae concesserit, arguendus sit aut refellendus, ut illud ueritatis iudicium in eis compleatur quo dicitur: Ex ore tuo te iudicio, serue nequam.