Capitulum XI

1. Iam non modo erat Africa in conspectu, sed & Lixa, tunc Mauritaniae caput, pulcherrimo situ ab cogitationum solitudine nonnihil Poliarchum deduxerat. Fluvius, quem & Lixam appellant, non repugnanti pelago miscebatur, ut in utriusque undae confinio non fremitus discrimen faceret, non spuma, sed color. Arbores quaecunque fluviis gaudent ab utraque parte alvei, cum cetera riparum imagine in aquis ludebant. Urbs ingens & mercatorum commercio gravis ubi paululum esses a mari provectus uno duntaxat stadio recesserat a flumine. In urbem ab litore euntibus dexter erat omnium qui sunt in Africa pulcherrimus collis & in eo Reginae suburbanum, quam dicebant Dominae villam. Illuc amabat Regina divertere curis fessa & ad negotiorum tumultum post alternam solitudinem reditura hilarior. Et tunc forte in ea versabatur. Quod ut ex obviis lintribus percunctanti Poliarcho relatum est, in proxima ora iubet anchoram iaci. Et ne remiges quicquam se absente turbarent aut etiam a portu discederent, quaerit ex Afris nemone custos portus aut cui magistratus delegassent fluminis curam. Praesto lictores adfuêre & nescioquis redemptor portorii, cui sic Poliarchus: "Huius lembi custodiam tibi trado, quem Africae interest salvum esse, dum fero ad Reginam necessaria quae ex me intellegat." Simul his praedones educens detracta pedibus vincula iubet addi cervicibus, unumque licium ad omnium vincula pertinens ponit in manus gubernatori navis praemittitque versus collem.

2. Ipse cum Gelanoro sequebatur, loci formam curiosis oculis lustrans, quem recens maris horror faciebat gratiorem. Non anxia arte quaesitus erat decor. Plura naturae debebantur, cuius facilitas atque ingenium omnes artificum labores praevertit. Rusticus ad villam ascensus (nec levigari Regina passa erat) obliquum colli latus sic dederat, ut circumvenire montem potius videretur quam in illum eniti. Laevam itineris tegebant densi frutices crebrarumque stirpium inaequali viriditate laetissimi. Tumuli illic leves, crescente molliter campo, donec oblongum & spissis opacum arboribus supercilium montis subito tumore consurgeret. A dextra convalles visebantur vinetis hortisque excultae, & in collium radicibus, qui dimidiatum orbem ducebant, uberrima pastu prata se eadem viriditatis hilaritate porrexerant. Sub ipso montis iugo sublimis & sponte extensa planities erat in qua villam condiderant. Ad fores cum venisses, oblectabat oculos alia loci forma prospectusque in remota liberior. Quippe ante vestibulum patebat hominum curruumque area capax, paucis sed ingentibus distincta arboribus, ad quarum umbram sedilia & lapideas mensas milites custodesque extulerant. At ut editus locus erat, errores fluvii in valle monstrabat. Montes quoque ex adverso magnatum praediis distinctos. Visebatur a dextro latere pars potissima urbis, per suos colliculos & templorum fastigia elatae. Si oculos longius mitteres, mons Atlas, inculta hieme & sterilibus saxis, per multos vertices in nubibus fractus delectabat animum mutatione conspectus & propinquam felicitatem blandius commendabat asperitatis imagine. Domus pro Regina non ingens, sed debebat artifici quod venti, quicunque perflarent, admissi omnem aestum temperabant, & triclinia lumen accipere poterant non obnoxium radiis solis. Hortus deinde modicus & porrectus in longum Musis quidem erat dignus & omnibus diis quos cepit stirpium colendarum humanitas. A domo in illum porticus ducebat in qua solebat Regina convivari, aliquot signis & picturis exculta. Iam vero sinistrum horti latus claudebat montis vertex, non illi utique tantum horto, sed domui saltuique perpetuo contiguus dorso & duntaxat parietis interiectu coërcitus. Hanc partem fons amoenus decorabat, e marmorei elephantis proboscide in tessellati operis alveum decurrens. At dextra ad prospectum vacua erat, exiguo muro in hoc tantum erecto, ut lapsus in abruptum caveretur, & in eum innixi fruerentur vivarii subiecti spectaculo. Nam mediocre stagnum coërcebant latericii aggeres. Pisces in eo variae senectutis, quos ab horto Regina amabat praecipitato in aquam pane inter se concitare ad certamen. Porta ex horto24 ducebat in exiguum saltum, quem facti manu calles virgultisque liberi secabant. Cervi in eo25 & capreae & cetera animalia in Africam importata, quae ea pars terrarum gignere nescit. Incisique Numidico marmore isti versus, qui lucum Dianae consecrabant.

3. Alma soror Phoebi, quae nunc per confraga cursu

Praecipitas, volucri mandas nunc vulnera ferro,

Seu damam fortuna dedit seu fortius ira

Intumet & nostri fugiunt tua tela leones;

Numen iô nemorum, si te comitesque pudicas

Casta domus castaeque iuvant pia iugera silvae,

Exaudi, mitisque tuos agnosce, nec usquam

Hic, Dea, silvicolis sit foeda licentia Faunis.

Hos tibi sacramus lucos, haec surget honori

Silva intacta tuo. Tu nostris annue donis.

Et cum spumiferos iunctis in retia campis

Impellemus apros, & cum tibi sacra feremus,

Non occulta veni. Vel si invidiosa precamur,

Huc ades, ô quo more licet, cursuque26 tuorum

Saepe canum & sacris aures latratibus ure.

Hic Dryadum committe choros & Oreade multa

Cinge latus. Nunc vos nemorum, nunc fontis in umbra

Ludite, tunc magni qua subter viscera montis

Antra per agrestes exudant frigida tophos.

Illic si calidas exsolvet fibula vestes,

Non erit Ogygius secretis arbiter undis,

Cornua cui fingas.27 Non quem tibi vulnere parvo

Terra necet, campis tumidus se tollet Orion.

Nec pharetram vultusque tuos venator habebit

Iuppiter, atque aliam caelo dabit improbus ursam.

Hunc modo tu saltum Delo, Dictynna, sonanti

Annumerare velis, Lyciaeque nivalibus arvis.

Nec magis Eurotae, nec sis magis incola Pindi.

Tum quaecunque suos Nympharum exegerit annos,

In formas abitura novas, cum frondea fiet

Arbor & erectis attollet bracchia ramis,

Seu quercus seu laurus erit, fac, Delia, nostras

Augeat haec silvas. Erisichthonis impia clades

Hinc procul & lucus nunquam sciet iste securim.

4. Longum esset singula memorare: ut natura inaequalitate locorum luserit, ut exiguo spatio retulerit omnes formas quibus totae regiones variantur, ut silvam ex aureis malis, rhododaphne, lauro, pinu, subere -- paene totam non mutarit innoxia hiems; & antra hic sponte, hic manu aperta dederint fontes aut opacum subeuntibus frigus. Sed fons praecipue notabilis erat, de industria sic ornatus ut quae artificii erant sponte producta viderentur. Quippe in arcum mons effossus modicam planitiem dabat, exiguis lapidibus quasi temere stratam. At utrinque lateribus saxa ingentia tanquam rupes ita natas admoverant. Ubi is labor duodecim pedes in altum excreverat, semitam fecerant qua locus circumiri facile posset. Tum vero super hanc molem in gyrum arbores ita severunt, ut inflexorum stipitum cacumina in subiectam aream verterentur. Hae ubi in procerum adolevêre, speciem referebant iamiam cadentium stirpium & suo pondere radices extra terram trahentium. Inter illius ruinae innoxias minas peribat sub frondibus28 calor solis & laterum aggere primum, mox curvatis in hunc modum arboribus, denique increscentis collis mole, tegebatur simplex Reginae hilaritas, quae fontem illic per aliquot fistulas cadentem saepe inter suas virgines laeto otio celebrabat. Viris, praeterquam magistratuum praecipuis, nefas domum intrare.

5. Pauci custodes in vestibulo erant, a quibus iussus sistere gradum cum suis captivis Poliarchus, quis aut unde veniret militari licentia rogatur. Ille negavit quae afferebat nuntiari nisi Reginae posse. Res ad Praefectum custodum delata est, qui & ipse locutus Poliarcho Reginae significat externum iuvenem esse, habitu vultuque egregium, qui captivos aliquot trahens ad colloquium quaerebat admitti. Regina in eo secessu tunc haerebat, non ad vacui animi voluptatem, sed ut in solitudine maerori liberius vacaret. Lacrimarum causa erat violatus a praedonibus locus, quo cum gemmis cetera quaeque arcana congesserat. Neque gemmae aut direpta alia quae vulgo iactabantur illam movebant. Una cistula, nec ea quidem opulenta, quam simul latrones abstulerant illos gemitus & paene fati consilium ciebat. Hanc vita cariorem habuerat; illic filii fortunas sciebat inesse; nec de diis mitius querebatur quam si eum extulisset. Cum ergo nuntiatum de Poliarcho esset, haud libenter accepit advenisse quem vultu composito deberet audire. Hunc tamen per Micipsam regio Praefectum cubiculo adduci imperavit, ipsa inter astantes resedit matronas in suggestu eburneo, quem argentei leones depressis onere iubis ferebant.

6. Is vero ut in conspectu fuit, illam ad absentis filii memoriam vocans (nam & iuvenis & formosissimus erat) subito sui favore incogitantem permulsit. Mox liberali salutatione perfunctus: "Etsi, Regina, parum, inquit, animum tuum tangunt quae pessimi nuper fures a tuo abvexêre sacrario, tamen iustissimae principi gratissimum duxi, si tantum facinus impune non auferrent. In eos, diis ducentibus, medio ponto offendi. Plures in certamine perierunt. Tres adduxi superstites. Sunt ecce in limine & fatum a tuo arbitrio expectant. Fidum autem hominem, ô Regina, mecum allega. Huic quae a te abstulêre restituam, adhuc ut ab ipsis audio illibata. Ea iussi in proxima ripa apud navem asservari." Regina ad tanta & tam subita gaudia muliebri ingenio impatiens de sede exsiliit & ignoti manum amplexa: "O auspicatissime quotquot sunt mortalium -- aut potius, modo haec vera sint, diis nostris iungende. Duc protinus, inquit, ad navem. Ipsa furtum, ipsa praedam recognoscam. Neque avidam voca. Arculam modo unam restitue. Cetera te condono."

7. Sic effata miranti Poliarcho viam praeit. Nec iungendo currui nec attollendae lecticae spatium fuit. Sicut erat in cultu privato urgere coepit gradus, sibi uni de re tanta creditura. Matronae puellaeque illius assuetae obsequio nihil mutato vestitu pedibus ibant. Fugae speciem celeritatis tumultus imposuit. Cum vero Poliarchus pro foribus praedones ostenderet Reginae: "Sine quaeso, inquit illa, priusquam alios damno, scire an me fortuna absolverit." Nemo in regia fuit qui non properantem sequeretur. Ignari plerumque quae res ageretur stupebant & aliis stuporis causa erant. Statim in urbem rumor pervasit sed incertus ideoque audacior: nunc Reginae filium adventasse; nunc eius cadaver navi delatum. Veriora alii referebant: ad recuperatum thesaurum Reginam descendere. Ergo omnes ad amnem properabant, parata seu plaudendum seu aggemendum turba.

8. Regina, ut ad ripam pervenit, ponte ex tabulatis facto in lembum sublata est. Ac ut primum reserata a Poliarcho ingens arca inviolatam praedam explicuit, iam laetioribus lacrimis madens cistulamque quam quaerebat complexa se denuo vivere, Reginam rursus esse proclamabat. Nec quicquam iustius quam ut Poliarcho divini honores haberentur. Abnuebat Poliarchus risu modesto & laudantem compescebat. Iamque lecticae, ut potuerunt, Reginam secutae stabant in ripa, carpenta etiam feminas subvectura, & ipsa ad tantae laetitiae auspicia angustam villam rata in urbem reditum edixit. Innitebatur Poliarcho (qui maximus apud Reginas gradus) illoque ducente in lecticam se recepit, quam mox octo paenulati sustulerunt in collum. Poliarchus deinde praeparatum equum conscendit, quem ipsi ex regiis stabulis admoverant, non ex more gentis nudum sed cum iis ornamentis quibus Reges assueverant in bello aut venatu. Toto deinde itinere Regina, submotis lecticae plagulis, cum ipso locuta est, densis per viam Afrorum agminibus & in eum praecipue intentis. Postquam ad aulam perventum est, magnates ex Reginae praecepto hospitem in destinata triclinia deducunt. Illic ingentis opulentiae cultu exceptus mox ad familiariorem corporis curam solus cum Gelanoro relictus est.