Capitulum XX

1. Cleobuli vero sententia a Rege laudata missi confestim ad portum sunt qui regiam scapham instruerent. Tranquillis rebus Rex tuta litora in ea circumvehi amabat. Mediocris erat, nec plures capiebat octo remigibus totidemque vectoribus. Sed aureis argenteisque picturis notabilis, totam in ambitu undam fulgore imaginum ludebat, & haud procul a puppi pusillis ex auro litteris hi versus erant scripti:

2. Haec te caeruleo natam, Cythereia, ponto

Parva ratis similisque tuae, pulcherrima, conchae

Tutelam numenque petit, non Martia fortis

Tela pati, adversas si fors Bellona carinas

Implicet & tremulo suspendat in aequore bellum.

Nec saevi patiens Boreae, cum turbidus ille

Stridet & alternis medium sese obruit undis.

Litoreis tantum apta vadis vicina secabit

Aequora, cum pluvium deterget cantibus Austrum

Cymothoë, & pectet virides in rupe capillos.

Tunc leget extremos portus ratis ista, potentem

Tunc dominum paucis audebit credere tonsis.

At tu, si meritos Eryci servamus honores,

Ne levibus, ne, Diva, Notis permitte tyrannum.

Ipsa manu contos, parvae brevia arma carinae,

Ipsa tene & placidam sese crispantibus undis

Sterne viam. Tecum Oebalii duo sidera fratres,

Et soror.54 O magnis versata potentia semper

Fluctibus, & semper ventosum Regibus aequor!

3. Tunc vero purpureis tapetibus auxêre sedilia & in puppi instar solii fuit quod caperet duos. Eurymedes ad arcis custodiam relictus est; Arsidas parva rate praemissus qui Radirobani nuntiaret advenire Meleandrum. Facile tota Epeircte se fama diffudit adesse cum validis auxiliis Sardos hospiti Siciliae opem laturos. Nec tarde credebatur. Subita ergo hilaritas nec modo spes sed victoriae fiducia paulo ante deiectos mutavit. Toto foro concurrebant manibusque, ut quisque advenerat, plausis sibi salutem gratulabantur. Nec temperantior eorum qui muris ad custodiam praesidebant laetitia. Cum vero Rex ad portum descendit, acclamationibus vulgi tubisque mox & omni concentu quo tunc Martem acuebant caelum implentibus, sonus in hostium castra illatus est. Et quoniam militaris erat clangor, Lycogenes ausus est credere Regis exercitum spe amissa exarsisse in ultimos impetus & in se invehi morituros. Itaque ad proximos ita locutus fertur: "Hic dies nobis laborum postremum est. Modo copiam mortis iis fecerimus, quos vivere non posse effecimus. Ite ad milites & ad praedam vocate prope emeritos. Dii omnes, quo gratior esset victoria, insperatam maturavêre."

4. His dictis dum ordines instruit, vultuque ac voce omnibus fortitudinis auctor est. Interim exploratores praemittit qui certa de adventu hostium referrent. Et illi toto itinere provecti, postquam nihil hostile occurrebat, in castra reversi sunt nuntiantes nullos quidem armatos in campis apparere; ceterum paene bacchantium tumultus audiri in moenibus, tubisque & tympanis personare totam circum regionem. Ictus ex merito Lycogenes fortunae recedentis praesagiis tamen in procinctu constituit aciem, aliosque non militari cultu sed tanquam ex proximis villis agrestes subornat omnia tutius exploraturos.

5. Iamque Arsidas Radirobani collocutus promota ex portu navigia, quibus Meleander cum suis vehebatur, ostenderat. Quippe plurimi lembi Regem comitaturi procedebant in altum, tumultuque & studio vectorum de more subitae laetitiae strepebant. Praetoria Radirobanis, regii fastigii opulentia insignis, stabat religata anchoris tribus. Ab omnibus velis inutiles & ex solo luxu pendentes laciniae aura rapiente ludebant in aër. Cornua & antemnae fluitantibus quoque vexillis incumbentem ventum temere sequebantur. Multiplices autem a tribus malis funes religabantur ad latera navis, speciemque procul visentibus aut amplissimi retis aut detecti tentorii praebebant. Puppem Helena cum fratribus illustrabat trium siderum auro. At nautae eo die non sordidi in caeruleis erant vestibus, & vel instabant officio, vel antemnis ac funibus ad artis suae specimen tanquam alis ferebantur. Eadem remiges vestis in transtris ornaverat. Milites armorum & sagulorum pretiosissima erant induti. Rex quoque frequenti in Liguriam commercio didicerat ab Etruscis decora maiestatis, habebatque in prora lictores virga & fascibus instructos, tanquam aquas submoverent. Lignei gradus a latere navis ad mare descendebant caeruleis strati tapetibus, in quorum summo excepturus Meleandrum Radirobanes stabat vestem regiam indutus, quam ex auro & carbaso textilis zona praecinxerat. Ensis ex ea pendebat caelatae vaginae opera praecipuus. Ipse capillitium promiserat in humeros, paulo pretiosius delibutum quam militarem decebat. Familiarissimum habebat ex Liguria senem, cui commissus puer fuerat & adultus non tam illius consilia sequebatur quam quae facere decreverat scire sinebat. Virtiganes dicebatur. Huic tunc & Arsidae loquens spectabat Siciliae oram, situmque & ignota adhuc bona superflua humanitate commendabat.

6. Tandem ad navem scapha Meleandri applicuit, qui in paratos gradus enixus est admoto ad fulcienda vestigia Archombroto, donec eo usque pervenit ut tradere Radirobanes manum posset. Tum vero tanquam olim familiares coiêre amplexibus, & gratias agente Meleandro, quod is se adiutum voluisset, ille beneficium modestissimis verbis augebat. Pauca deinde inter se collocuti, hic ad salutationem proceres Siciliae, ille Sardiniae admisit. Amicos hospitesque appellabant. Mox & Radirobanes nec rogatus descendit in Meleandri scapham, qui se in navi prior eius potestati tradiderat. Personabat toto litore navibusque symphonia, simulque militum & remigum clamor celebrantium mutuam Regum fidem. Non ferro, non aggere, non custodibus tutos simplici pietate atque iure hospitii inter se iucunde versari. O miseram saepe potentiam, in qua rarae felicitatis est ad bona privatorum nec suspecti commercii humanitatem pervenire! Expositos in litore Reges rursus amplexus, rursus blanditiae tenebant. Hinc Radirobanem, cum in prima arena adorasset deos Siciliae, Meleander illi exterior ad equos deduxit, qui haud procul utrumque expectabant. Inde amicis septi primum in urbem, deinde in arcem provecti sunt. Purpuratis Meleandri curae fuit ut Sardiniae optimatibus illa vespera bene esset. Praebuêre certatim hospitia adeo omnis generis officiis55 cumulata, ut vix belli quod arduum instabat meminisset hilaritas.

7. At non Archombroto laeta haec erant sibi aemulum advenisse cogitanti, quem a Rege & Argenide non amari nefas esset. Ergo dum ceteri Radirobanis amicos excipiunt, ipse specie utilioris curae discedit ad moenia, quasi excubitores per omnes speculas Regis nomine aditurus, ne vigilias solveret auxiliorum fiducia. Saepe immatura gaudia aditum hostibus ad nocendum praebuisse. Atque ubi frequentiam evasit multo ante molestam, coepit in longo & vacuo aggere spatiari temere inclinatis cervicibus nexisque lacertis & ad pectus obnoxie adductis. Nunc amens stupebat, nunc simul videbat innumera, incertus quid cogitare aut unde dolere inciperet et: "O deos, inquit, ultores! Tu enim Poliarchum odisti, tu hominis, quem carissimum habebas, reditum intervertisti, ut aemulum graviorem acciperes. Quam male Radirobanes successit Poliarcho! Cui me hoc pectus, hi lacerti, sed maxime amor parem fecisset. At Radirobani quis me impetus, quaeque virtus aequaverit? Non modo sibi nixus sed tota regnorum suorum fortuna procedit in certamen, verius in me quam pro Meleandro aut in Lycogenem. Quod si Argenidem amo, istum (ô dolor!) necessaria ferentem auxilia non licet aversari. Tu ignavus amator nesciisti mereri quod optabas; ille invenit quo prius beneficium afferret quam posceret."

8. Sub haec sui incertus & grandioribus vestigiis ferociter obambulans, silentium aliquandiu tenuit, donec iurgio cum fortuna restituto inter acerbos risus: "En iam, inquit, tres in Argenide laboramus, tres in felicitatem quae duntaxat unum capit sumus erecti: ego, Poliarchus, & Radirobanes -- ut eos omittam quos nihilo me esse saniores nondum intellego. Miser! Non vides quotidie plures in haec vota orituros? Nisi forte aut illa amari indigna est aut solus es oculatus. Sed ceteris amovendis tempora sua erunt. Vide modo iste a Radirobane fluctus ne navem evertat. Incolumi Lycogene intempestiva cum illo sunt odia. Certe praemium non auferet ante victoriam. At quot in armis vices sunt? Quantillo56 momento se fortuna in diversissimas retulit formas? Quid si fortitudinis ostentator extinguetur in acie? Quid si Meleandro gravis erit nimii beneficii conscientia? Curandum est ut haec in Lycogenem bella mihi apud Meleandrum honori sint & in Radirobanem rudimentum. Fraudandus interim animi impetus, ut cum quo meditaris dissidium placide vivas." In hanc mentem utcunque compositus successit ad vigiles, monuitque ne turbati laetitia stationum curam omitterent. Eadem Eurymedis cura, eadem Praefectorum omnium fuit. Sed militum castigata securitas tamen plerumque inter vina & coronas vigilabat.

9. Postero mane de belli ratione cum suorum primoribus Reges egerunt. Radirobanis legiones erant adhuc in navibus. Nec ille ignarus suspiciosum fore si cuperet validissimas in urbem copias induci, sublevavit his verbis pudorem Meleandri, qui id se vereri liberaliter dissimulabat: "In hac classe quae stat in anchoris, carissime hospes, octo milia gravis armaturae milites advexi, funditores & sagittarios ad milia quattuor. Equestris apud me iuventus est, sed pondere spatioque absterritus, equos in navibus paucos imposui. Si plures dederitis, sessores a nobis invenient. Ceterum ne Lycogeni diutius sit impune, si placet, in terram exponemus exercitum. Et quoniam impeditum rupibus litus solam per urbis pomoerium viam praebet, cohortes singulae recipientur in moenia, hinc, ubi per aliam portam munimentis oppidi excesserint, castra quae in montis radicibus ponemus petiturae, rursus aliae aliaeque a litore ad urbem conscendent. Praesidium ex tuis in utraque porta erit, tam qua copiae intrabunt, quam illa quae receptos evolvet in campum." Meleander tanta sollicitudine nihil esse opus respondit, nec quicquam a militibus timendum, qui fuissent sub Radirobanis disciplina. Custodes in portis si Radirobanes vellet constitui, ex suis sane apponeret. Nunquam sese tutiorem quam inter illius praesidia arbitraturum. Tali utrimque colloquio prolixum de humanitate certamen Regibus fuit.

10. Sed ut Sardi Balearesque de classe in litus effusi sunt, ad spectandos cohortandosque milites ambo in equis ad forum processêre. Radirobanes aurea arma purpurei saguli ambitu non tota contexerat, nudo capite, nisi qua fascia ambiebat. Meleander & ipse armatus longe constantiori maiestate omnium oculos & studia trahebat. Primi funditores urbem ingressi sunt. Baleares hi erant tribus quisque fundis armati. Nulli tunc genti eiusmodi habenarum maior peritia, quam scilicet unam colebant a puero. Dicebantur excipere in aëre aves & in probris numerare, si quem ictus fefellisset. Sequebantur vexilla Sardorum, qui Punico more ex gentis vicinia armati, levigatis atque ingentibus clypeis tegebantur. Gladii breviores pendebant ex balteo, quo consumptis iaculis uterentur. Cassides plerunque ex aere, verticibus in ursarum leonumve rictus horrentibus. Tantum exercitum aegre illa dies transmisit. Archombrotus atque Timonides in Meleandri castris erant, qui hospites ab urbe in praeparatum vallum descendentes exciperent. Novum illi aggerem excitaverunt, valloque quod Meleandri milites praebuerunt aucta castra cinxêre. Largus fuit a Rege commeatus, iussique Siculi partim ad Sardorum cenam ire, partim in suis illos tentoriis provocare ad epulas.