Ioannis Barclaii Argenis. Liber III.

Capitulum I

1. Cum in castra iam pro militibus laxa perturbatus Lycogenes intrasset, ferox mali insania & mox necessitatis ingenio ultimis consiliis aperire animum coepit: inclinatam rem, nisi statim erigeretur, sisti non posse; noctem si suis ad cogitandum dedisset, forsitan tutiora secuturos. Quid vero si nec simplici defectione contenti, ex sui ducis captivitate praemia apud Meleandrum quaererent? Infelicibus inimicos omnes esse, sed nec nova auxilia iam sperari, nec aperta vi se Regibus parem fore. Belli furto igitur opus, dum restabant quibus adhuc imperaret & recenti gaudio cuncta in Meleandri castris fervebant. Oppressurum forte incautos & (in partibus esse noctem) illatos tumultus geminaturum. Celere saltem exitium pro beneficio fore peiora metuenti. His secum exactis primores amicorum advocat; ostendit hostium castra et: "Quid agere iam creditis, ait, immerito suo victores? Gaudio marcent & inter suas infulas tanquam victimae opprimi possunt. Age modo & transfugarum nostrorum beneficio utamur. Laxaverunt suo adventu, tanquam bello iam confecto, quicquid nervorum erat in hostibus. Superveniemus ergo incautis & quo plures sunt, eo magis confuso exitu se ipsi onerabunt." Nemo fuit cui non videretur solertissime dicere. Ad suos igitur quisque digressi monent ut sufficere modo velint diis vocantibus; offerri victoriam contra felicitatis impotentes; in solutos vinoque depositos esse eundum. Iram deinde acuebant, et vero ferendam ab iis omnem cladem quam non priores intulissent. Tenebrae & dulcedo fallendi ad alacritatem plurimum erant, multisque magnitudine criminum a spe veniae exclusis strenue aut mori aut vincere placebat.

2. Cum igitur provecta nox esset, bipertito agmine quo latiori terrore hostem obruerent iter ingressi sunt. Via erat per patentes facilis campos & ad ipsa hostium ducebat praetoria. Per eam Lycogeni placuit ire. Angusta alia sed propior dumis plurimum tegebatur. Hanc iniit cum parte copiarum Menocritus, lentissime progredi iussus nec aliquid ante movere quam proeliantem cum statione Lycogenem ex tumultu cognosceret. Tunc & ipsi multo clamore in vallum niterentur, quippe dilapsis in Lycogenem illarum stationum militibus, nudum latus subito occupaturi vel aversuri saltem ab eo aliquam belli partem. Plus duodecim armatorum milibus hoc bivio in Meleandrum ibant, haud impar ad spem victoriae exercitus, maxime in necessaria fortitudine ferocior. Et silentio quidem ivêre, donec in vigiles subito cursu irruerent. Tum vero quicquid ad horrorem valet impigre cumulaverunt. Tubas & tympana ex composito plura quam pro usu portaverant. Accessit inconditus clamor se mutuo ad victoriam invitantium.

3. Iamque pellebantur stationes, cum qui proximi in tabernaculis erant subito metu attoniti surgunt ad arma. Sed accenso per tentoria tumultu, maxime a somno aut vino venientes se ipsi incondite premebant, territi, semiermes, sine imperio aut consilio palantes. Quae tam subita clades? Quis in castris grassaretur? An externa haec pestis an domesticum proditionis nefas? Multi arma, fugam plures meditabantur. Neque satis ad signa poterant convocari mixti tumultu & inter tenebras licentius metuentes. Convivantibus Regibus famam mali simul clamor, simul nuntii attulêre. Nec quid certi nuntiabatur nisi ad portas castrorum pugnari. Radirobanes a suis in tentorium raptus cingitur armis. Eadem circa Meleandrum cura erat, cui ad secretum vocato Archombrotus toto ore interritus: "Si pateris, ô Rex, ego hac nocte tuo periculo defungar. Quid iuvat tenebris te committi & pugnae, quae unde sit aut ubi, adhuc nescimus? Subduc tuam senectutem, ex qua tot mortalium salus pendet, sive hoc proelium est sive fortasse insidiae. Si placet, auspicium tuum subibo meaque fortuna, si quid in tuum corpus paratur, excipiam. Arma tua & chlamydem concede. Tu per portam quae ab hoste aversa est egressus cum delectis aliquot militum ad necessaria pericula te servabis."

4. Placuit fraus illa Meleandro, fidemque miratus per propria discrimina capiti regio caventis tradit iuveni sua insignia. Ipse in ignotis armis ad portum cum paucissimis elabitur. Apice ergo & purpura insignis Archombrotus cum iis qui conscii fraudis erant tabernaculo egressus ferebatur qua pugnantium clamor vocabat. Praecipitatio & quod intra cassidem vox inclusa suum genium non servat vetuêre ne qui loquentem audiebant intellegerent non esse Meleandrum. Ubi vero ruit in pugnam, omnes non tam in hostem quam pro Rege accensi ad subsidium properavêre. Lycogenes vallo reciso occupaverat turrem, neque paucos suorum in eam receptos ulterius effuderat. Iamque in primis viarum angustiis per castra pugnabatur, cum ferro Archombroti tres continuis ictibus ceciderunt. Qui circa illum erant, Regem senem in hoc robur valuisse credebant, & aemulis per laetitiam viribus pugnantem sequebantur. Eo impetu territus hostis pedem versus aggerem referre coeperat, cum ex alia castrorum parte auditus est Menocritus, & ipse cum suis ingenti ululatu noctis & belli pavores ingeminans. Dubio & multiplici malo territus miles regi aegre iam poterat, cum Radirobanes strenue ad illam periculi partem conversus est. Occurrit ergo Menocrito repellitque cum eo irruentes. Sed illi non periculis, non vulneribus tardati sola morte sistebantur, nunc in propugnantes erecti, nunc alternis tecti clypeis, & pertinaci testudine succedentes ad aggerem.

5. Atrox facies rerum: hinc Archombrotus iam receptum intra castra Lycogenem sustinebat; illinc Radirobanes arcebat Menocritum. Utrimque infesta nox incertis per tenebras quid oppugnare potissimum oporteret vel tueri, donec Lycogenes in proximum tabernaculum facem emisit, suis admonitis ut passim castra incenderent; hostem cum suis sarcinis conflagrantem sibi ad victoriam lucem daturum. Contra regius miles confestim diruêre vicina incendio tentoria, ne ulterius diffunderetur incendium. Adiuvitque sollicitos imber, qui impetu fusus malum compescuit. Sed & lubrica inde terra fallebat subinde militum pedes, neque certos ictus esse patiebatur. Nocte inter mutuas caedes exacta, tot corpora quae iacebant, tantum sanguinis fusum, & omnia strage immania calidos furentesque erexerunt in rabiem. Tanquam primum ad certamen coiissent, toto impetu implicabantur, videbaturque singulorum potius odiorum crudelitas quam publicarum partium esse certamen.

6. Iamque non diutius sustinebat Meleander abesse a suorum discrimine. Ergo ultima ausurus iussit Archombroto nuntiari se esse in procinctu. At ille Eurymedi: "Si Rex cum suis advenerit, inquit, laborabimus multitudine, ô Eurymedes. Castrorum angustiae tot propugnatores non capiunt. Praestabit ex his ipsis quos nobiscum habemus educere, qui improviso circuitu terga hostium caedant. Nam quid equitatus noster cessat? Quid arcus inter tentoria ista compressi?" Facile Eurymedes assentitur Archombroto, delatusque ad Regem quid e re praesenti sit monstrat. Simul partem copiarum per aversa castra deducens cum ipso ad includendum hostem convertitur.

7. Lycogenes intellecto periculo (iam enim ultimam suam aciem circumveniri audierat) tamen ab hostibus quos habebat a fronte in Meleandrum averti non voluit, ne species fugae esset, sed ad Menocritum mandata dimisit ut quam ocissime illuc suos inveheret. Cum ille pareret, Radirobanes recedentem insecutus partem secum exercitus eduxit. Multa planities & explicandis militibus apta erat. Illic ergo Menocritus in Meleandri & Radirobanis medio deprehensus & utrimque in arctum compulsus est, Balearicis sagittariis & Siculo equitatu in aperta demum pugna valentibus. Hi cursu effuso, illi contentis arcubus prope simul longeque turbabant. Tunc vero Lycogenes gnarus si cum copiis deleretur Menocritus de partibus esse actum, frendens & animi impos eo vexilla omnia ad ferendam opem egit, obliquo tamen cursu ut & latus infestaret Meleandri neque terga insecuturo Archombroto praeberet. Nec segnius Archombrotus laxata casside vultus exseruit et: "Sum, inquit, sum Archombrotus, commilitones. Dii bene quod Patroclo felicior sub maioribus armis fefelli. Regis iussu quos videtis cultus sumpsi, ne frustra nocturna discrimina subiret. Si salvum hunc vultis, bis vincendus est Lycogenes. Iam enim in Regem contendit, non tam quod victoriam illic speret quam quod hic victus est. Tamen a furentis & morituri impetu Regem eripite."

8. Post haec dicta, qua direptum a Lycogene vallum erat prorupit, & acies acclamationibus exultans ducentem secuta est. Nihil vero illo certamine crudelius: alternis cohortes fugiebant & sequebantur confusa late signa; non frons, non terga aciei, non latera aut cornua erant; surgebant acervi cadaverum & per ipsa mortuorum vulnera vivi pugnabant. Meleander supra aetatem fortis inter militarem audaciam ducis oblitus videbatur. Circa illum Eurymedes & Arsidas, eximia virtute simul intenti ad certamen & Regi metuentes. At Radirobanes propria ferocia praemioque quod sperabat accensus omnia audebat. Nunc hostium turbabat ordines, nunc vulgaribus non contentus periculis, quacunque rem perplexam aspiceret impavidus effundebatur. Sed non idcirco hostes cedebant. Rabies & quid de Rege meriti essent nihil fallens conscientia multum ipsis commendabat nobiliorem in acie mortem. Eminebat Lycogenes notissimis armis & per suorum ordines ferebatur, collaudans milites increpansque, prout cuiusque exigebant facinora, strenueque si qua lababant hostium caede restituens. Tandem Archombrotus, inter ipsum pugnae ardorem, animum sumpsit ad facinus supra omnia quae in acie edebantur eximium. Urebant iuvenem & Radirobanes aemulus & hostis Lycogenes. Itaque vicino Timonidi curam dedit eorum quos ducebat. Ipse cum suorum aliquot avide ruit qua pugnabat Lycogenes. Et ille se quaeri indignatus ultro in venientes prorupit. Prior Archombrotus hastili in pectus impresso cum frustra illius clypeum tentavisset, haud mora grandi ab eo bipennis ictu sine successu excipitur. Uterque dexterae suae iratus, telisque absque vulnere redeuntibus, fatali quodam aestu efferbuit. Ac dum repetunt ictus, dum armorum aditus vestigant, Archombrotus morae impatiens quam proxime equum admovet subitoque amplexu Lycogenem ligans, simul ab ipso adstringitur. Inter hos nexus mutuo pondere ad terram ducuntur. Eoque in lapsu virtute & industria Archombroti evenit ut Lycogeni incideret. Plurimi militum uno turbine luctantes oppressêre, hi Archombrotum, alii Lycogenem sublevaturi. Versabat se in arena Lycogenes obligatus tibiarum & lacertorum hostilium articulis. Sed Archombrotus, quamquam multum inter turbam & ictus anhelabat, non passus attolli iacentem brevi pugione repetiit vulnera qua lorica desinebat, donec eum constaret expiravisse.

9. Ubi vero extinctum Lycogenem utrique viderunt, longus clamor dissonusque exortus est, his de victoria exultantibus, illis horridum eiulatum in proximorum funerum confessionem tollentibus. Incumbit attonitis acrior cum suo milite Archombrotus, terroremque per illorum aciem late circumfert, utique postquam decisum Lycogenis caput arrepto capillitio alte concutiens, de clade dubitare non passus est. Sat deinde quassatum ad Meleandri pedes proiiciens: "En, inquit, iam tranquillum Lycogenem & cui fidere, ô Rex, possis. Pari exitio ceteri hostes, quotquot clementiam tuam nolent, deorum severitatem experiantur." Meleander Lycogenis caput asservari praecipiens in trepidos & dilabentes invectus est. Iam enim totis campis non certamen sed strages videbatur. Nemo ferebat ora victoris aut revocantem audiebat Menocritum. Quidam montes ad fugam petiêre; alii locorum periti in proxima antra; plerique qua metus & fortuna ferebat improvidi errabant. Nonnulli cursu exanimes procumbebant in terram, mox foede insequentium equorum ungulis protriti. Nullis in miseris casibus ruina pepercit; Radirobanes fugienti instans Menocrito, ex armis & galeae apice cognitum capi praeceperat. Nec ille iam fuga praerepta ignaviter certabat, donec capto subitisque adstricto vinculis non modo non in hostem, sed nec in se saeviendi copia fuit. Vespera erat priusquam se ad Meleandrum omnes ex persequendo hoste reciperent. Et Rex, quamquam peracto iam bello, in castris per tot mala corruptis pernoctavit. Sed prioris noctis furiae inquieta gaudia suspenderunt, appositis undiquaque vigilibus ne qua bellum resurgeret.

10. Nicopompus licet de proelio erat lassus tamen nescio qua hilaritate compulsus ad carmen est. Laetitiae impetu ad eum furorem sponte vergente, qui rapta vatum ingenia diis miscet. Ergo sive quo maturius gratularetur suo Regi, sive ut ex celeritate aestimaretur industria, forte etiam ut ineptos poetas terreret, haud dubie -- nisi statim arcerentur -- verbose cruciaturos victoriam, paucis horis condidit istud carmen tradiditque filio, adhuc scilicet praetextato, qui id Regi primo mane tanquam suos labores porrigeret.

11. Vicimus, ô magnis tandem exaudita piorum

Vota deis. Nunc alma salus, nunc saecula curat

Iuppiter. Omnis iô Superum domus, omnis honores

Ara ferat, nullaeque vacent a fronte coronae.

Viderat infidos late saevire maniplos

Armipotens, Siculasque rapi vertigine mentes.

Quamquam saevus amat ferrum, quamquam ardua multo

Sanguine tela madent, semperque ad frena tumultus,

Et furor, & fractae vastis in mortibus1 hastae,

Has tamen invitus strages, haec funera vidit.

Tunc primum iratus bellis, ex quo improba caelum

Terra Giganteae tetigit formidine pugnae,

Et Pallenaeis Superi sudastis in arvis.

Ergo animis vultuque calens & grandior ira,

Terribilem dextra pinum, laevaque frementes

Exhortatur equos. Vix Thracia liquerat arva

Phryxaeosque sinus, & iam nostri alta Pachyni

Torvus inaspecto2 pulsabat litora curru.

Tempus erat, quo mixta acies infensaque signa

Certabant, Regisne forent hominumque deumque

Iura soli, an nostris Erebus3 regnaret in oris.

Iam partes, Meleandre, tuas, iam numine toto

Aucturus, volucri Mavors se nube tegebat,

Cum medio obstupuit cursu, librataque tela

Continuit; rapidi vix audivêre iugales

Imperium, & prono non sat stetit orbita caelo.

Tum sic ore loqui: "Quaenam haec spectacula belli?

Invideam laeterne magis? Nil Marte faventi,

Nil opus est. Vincent, sed non heu munere nostro,

Quos vicisse velim. Virtus haec fata peregit

Indulsitque suis. Quaenam haec sub casside sancta

Canities? Tune his animis annisque verendus,

Tu pugnas, Meleandre, & nondum deficit hostis?

Talis siderea quondam Saturnus ab arce,

Assertor si stare sui, si bella subire

Nosset, adhucque recens dextra terrere periclum,

Non Latio celandus erat, non aurea nostro

Sub Iove mutatis liverent saecla metallis.

Quinam autem (ô animos! ô nostram aequantia sortem

Pectora! Et emissae plus quam mortalibus hastae!)

Quinam illi mediis victores hostibus ardent

Impelluntque acies? Parili quam fulgure cassis

Emicat, & geminos mors effera surgit in enses!

Nempe ambo, externum Siculis genus, ambo triumphos

Adproperant, Meleandre, tibi. Sardoa veretur

Hunc dominum tellus; Libycis hic venit ab oris;

Macte animis gens ambo deûm. Vos omnia fama

Saecla manent, donec vestris servata lacertis

Insula spumantes circum teret altior undas.

Quid reliqui? Quid deinde duces? Quid sidera miles

Promeritus? Vade ô celeri Victoria gressu,

Sudantemque tua lauro deterge laborem.

Vade lubens, meritoque para subvecta triumpho

Te simul & magnos populis ostendere Reges."

Dixerat Armipotens, et iam fuga devia coetus

Fregerat hostiles; diri ducis impia cervix

Iam summa Libyci stabat victoris in hasta,

Cum fragor humano maior scidit aethera vastum,

Et plausu Superum & furiis ululantibus hosti.

Ista loquebatur Phoebus mihi & iste tumultus

Eripuit noster dixit quae cetera Phoebus.

12. Rex quamquam occupatus dum mane induitur totum carmen perlegit, cum Nicopompo iocatus quod adhuc rudem filium substituebat in gloriam suam. Misit deinde ad Radirobanem qui referrent an iam adiri posset. Nec multo post cum procerum coetu ad illius tentorium contendit. Ille quamquam auxilii quod Siciliae praestiterat editaeque fortitudinis plus iusto erat memor, inter hunc tamen superbae laetitiae tumorem aegritudine macerabatur, quam ingerebat Archombroti de Lycogene victoria. Tanto invidiae supplicio incubantem adivit Meleander, humanissime acceptum beneficium commendans, Sardisque imputans momentum armorum. "Victoria nostra, inquit, ô hospes, tui operis est. Ego restitutis a te rebus cum utar, saepius meminero haec a te accepta quam cogitabis te dedisse. Fruere interim bonis auxilio tuo partis & ex laetitia populi intellegas quantum nobis praestiteris." Radirobanes, quamquam nimium ratus vere haec dici, publice vetat Regem ipsius verecundiam onerare: causae enim & felicitati Meleandri omnia deberi; se quoque beneficium accepisse cui sanctissimis armis misceri licuerit.