Capitulum IX

1. Dum igitur illi sua & Siciliae fata disponunt praecipuumque omnium Archombroti exitium habent, Micipsa ab Hyanisbe missus ad Poliarchum venit nuntiatque Reginae filium patrio tandem litori classem applicuisse. Huic, ubi in regiam ascenderit, nihil praevorsurum officio ad Poliarchum veniendi. Simul exsultantium tumultus coepêre in regia audiri. Populus pars vestibulum implebat, pars ad portum ferebatur. Coibant optimates ad Reginam, ambiebantque mitti ad principem. Etenim Archombrotus, lembo praemisso qui eum adventare significaret, mox strenue secutus, iam erat in litore. Naves eum comitatae, hae ad portum qui ostio fluminis dexter erat statutae sunt, hae per adversum flumen ventis ac remis agebantur, militibus, qui se ad bellum venire crediderant, interdum querentibus quod nemo obstaret. Ipse Archombrotus, ut primum in arenam exsiluit, deos patrios telluremque & auras quas nascens traxerat veneratus, circum deinde oculos tulit in populum, plausuque & acclamatione ferventibus prolixe respondit vultu hilari & facilitate oris nihil destruente maiestatem. Ad praecipuos inde conversus excipiebat oscula dextrae data, recognoscebatque antiquas necessitudines, & verba utique tempore & serie ambientium passim arctata ut plurimum eadem dispensabat in varios. Diu in eodem vestigio haesit numero salutantium urgente. Toto deinde itinere proximos de Regina, de patriae rebus, & Radirobanis iniuriis rogabat. Strictim omnia referebantur, sed a variis nec quid unum narrantibus. Hoc unum ingerebatur: defunctam periculo Africam; Gallos fuisse praesidio; Radirobanem occubuisse.

2. At vero Hyanisbe alios prius se filio frui impatiens, quamquam & mater & Regina, omisit maiestatem excessitque cubiculo, & praetextu videndi quam alacer circum filium populus esset quamque ipse insignes (ita enim referebatur) milites ducesque haberet, ad atrium processit, indeque qua se primae palatii fores demittebant in oppidum. Et hanc procul conspicatus Archombrotus descendit ex equo, maioribusque vestigiis & alacritatis genio citatis medium iter confecit. Ac ut primum pervenit ad matrem, stolamque extremam osculis strinxit, flens illa gaudio non distulit coram populo blanditias quae secreto debebantur. Tum illius dexteram tenens: "Laudo pietatem, ô fili, quod tanto apparatu ad tuendam parentem venisti. Sed ne solus sis cui maternum affectum debeam Rex Galliae effecit, cuius victoria sumus incolumes. Ille a Mauritania tua exitium depulit; ille matrem tibi servavit, quae nunc in Sardinia serviret; ipse tyrannus male tentatam Africam sanguine perfudit. Omitto illi Regi adhuc aliquid amplius nos debere, quod & ipse & praeter me omnes ignorant. Veni, fili, neque ante diis patriis lustrari propera quam illum salutaveris, adhuc ex vulneribus iacentem quae hoc sceptrum tibi asseruerunt." Archombrotus tot beneficiorum magnitudine perculsus subita Gallici Regis caritate flagrabat, saepe tamen excusans quod externis principibus lentior fuisset in parentis patriaeque discrimine.

3. Iamque ad Poliarchum praemissi nuntiaverant, si ipsi vacaret, Reginam cum filio adfuturam. Is nisi morbo prohiberetur se occupaturum officium respondet. Simul ex optimatum suorum praecipuis duos ad Reginam & filium legat. Avidissime expectabat principem videre, quem Maurorum vocibus & ipsius Hyanisbes confessione in rarissimis esse acceperat. Sed Hyempsalem appellabant, vero scilicet nomine passimque usitato. Clam enim Archombroti nomen assumpserat dissimulando generi, cum secretus cultuve privato in Siciliam iret. Circa Poliarchum proceres Galli quam maximo cultu erant; proximus Arsidas colloquebatur. Sed posteaquam Regina intravit, Archombrotum manu tenens, subito veluti monstro perculsa est. Nam ut primum Poliarchus Archombrotum aspexit vicissimque ab illo est cognitus &emdash; ô fatum! &emdash; quae procella quodve fulmen celerius destinatos cursus exsequitur, quam tunc rabies & indignatio & avidus sanguinis furor, mutatis utriusque animis, vultus quoque corrupit? Ceu Medusam aspexissent steterunt immoti; mox trucibus oculis necdum tamen omnia impetui indulgentibus a fronte ad vestigia contemplationem deduxêre. Stupebant fremebantque attoniti. Quae haec enim deorum ludibria? Ut se mutuo colerent coivisse acerbissimos hostes, nec ingratiis in alterno vulnere immorituros? Repeteretne Poliarchus ab Archombroto Argenidem suam, quam vel nuptam vel extinctam credebat? Quicquid sanguinis pro Hyanisbe pugnans non fuderat, an tunc in illius calamitatem misceret sanguini Archombroti & indignam utroque orbaret solatio? Sed multo acrius fortunae diisque omnibus irascebatur Archombrotus, indignatus illi hosti se patriam atque matrem debere. Erubescebat ad pietatis & odii coeuntes affectus. Nam nec poterat nisi hominum ingratissimus urgere fatale cum Poliarcho dissidium nec illo felice vivere. Sensim in utroque exsuperabat insania, nec aliud praeter reverentiam Hyanisbes obstabat quin polluerent sanctitatem hospitii & vel nudis manibus nimis lenta arma praeverterent. Nec minus Arsidas viso Archombroto vires amiserat trepidansque: "Perimus, Gelanore. Nisi se medium aliquis genius immittat, sine scelere & sanguine non abibit hic dies. Is ergo Hyanisbes filius erat? Nemo scivit? Nemo nefastos occursus praevertit? O felix Sicilia, quae furores quos fecit saltem non aspiciet!"

4. Hyanisbe inexpectato filii hospitisque horrore perterrita & ignara quid potissimum suspicaretur, priusquam intractabili vesania furor erumperet, dividere male coactum par instituit de morbo deinde atque remediis quaesitura. Ergo primum Poliarcho: "Ignosce, carissime hospes, quod te intempestive de quiete exegimus. Cura valetudinem, sine qua nec olim salvi esse potuimus & modo non volumus. Imus ad deos oratum, ut hic dies tibi nobisque felix illuxerit." Conversa deinde ad filium adhuc in Poliarchi vultu cunctantem voce submissa de cubiculo exire secum praecepit. Sequebatur ille imperium, nec aliud Poliarchus adiecit quam se deos quos adibat Regina ei propitios optare. At non ad templa Hyanisbe processit. Maior tumultus animum agebat quam qui durare posset in votorum solemnibus. Ceterum haec principum inexpectata aversio ingenti consternatione regiam primum, mox & urbem & milites implevit. Pavidi quae haec odia essent quaerebant aut fingebant. Optimates qui Poliarcho astiterant secuti violentiam Regis offensi, quamquam ignari cur Archombrotus hostis esse meruisset, iam arma inter se pugnamque & caedes loquebatur. Ubique in oppido factionibus laborabant paulo ante coniunctissimae mentes, Galli, Maurique, & qui Siculi cum Archombroto advenerant. In tanto tumultu dissidere facilius plurimis erat quam deliberare cui se parti addicerent. Etenim praeter Gallos, qui omnes pro suo Rege steterunt, vix aliquis fuit qui non diu ambigeret. Nam Mauris in Poliarchum stare, quem salutis suae auctorem paulo ante cecinerant, videbatur inhumanum. Siculorum quoque multi eundem eximie amabant. Tamen in tanto favore iuxta seditionem ubique motus increverat.

5. Regina in tot curas una distracta nunc tumultum exarmare, nunc filium, nunc Poliarchum mulcere est adorta. Et filio quidem primum, ubi soli fuerunt, ita locuta est: "Mi Hyempsal, expectabam reditu tuo tanquam inter duos filios triumphare. Sed utrumque intempestivus furor in meam perniciem &, ne cavemus, in Galliae & Mauritaniae stragem concitat. Qui hi motus fuêre? Qui oculi quibus aspexisti Poliarchum? Me miseram! Quam paene nefas vidi? Sed non quaero odii causas, non uter aequius inimicitiis arserit. Te nunc tantum per patrios deos &, si tibi viles sunt quia hos nobis Poliarchus servavit, per Siculos illos quos cum abires ab Insula veneratus es, perque Argenidem tuam oro, des spatium iracundiae tuae donec matrem audiveris. Non peto nunc odia poni sed differri, mi fili. Ego de reconciliandis animis vestris videro. Tu, si hoc abnuis, at consule saltem qua ratione possis, fama incolumi, obruere beneficiorum memoriam quae huic debemus."