Liber tertius

Desierit loqui Psyche. Princeps autem admiratione aliquamdiu mutus et diversissima narrantis fata eodem animo, quo ipsa subiit, accipiens, in sororem eius, caput mali, irâ fervidâ detonuit et: "Si mea, inquit, germana fuisset, haud minus infelicem reddidissem. Sed inveniet, spero, ultrices Diras. Non te solam certe proditione laesit." [107]

His dictis avocatur princeps. Adfuitque famulus a Drasterio, fratre Theophrasti (qui et ipse accubuerat hesternae cenae et Psychae subtristi venationem suaserat) compar donum exhibens. Erat cultus et arma venatoria, pharetra Attica cum sagittis. Equus item ducebatur, mole pariter et candore eximio, omni denique luxu et opulentiâ onustus. Vibrabant lucem Sole lacessitae phalerae aureae. Frenos rutilantes varia distinguebat gemma. Ex fronte et ex collo aurea monilia pendent. Tergum purpura Meliboea, cuius oras molle crispabat aurum, instraverat. Ad exemplum Cyllari, qui Pollucis Castorisve habenis paruit, factum dixeris. 28 Laetata [108] virgo muneri suo verbis modestissimis occurrit. Attulit deinde vagus rumor Cosmum praeter aedes Theophrasti captum trahi, sed postquam ad fenestras itum est, alius latrunculus in pice haerens se ostendit.

Ceterum absumpta cena, quam horto inferri princeps iusserat ut virgini plurimum gratificaretur, postera luce in Piraeeum animi causâ una proficisci placuit. 29 Inter vias Psyche, ne Eleusinae matris sacra peragi viderentur, de moribus civium reique publicae statu, de Cecrope conditore et virtute Thesei ac Codri, et quae alia nomina antiquitas sacraverat, varia requisivit. In primis sectas philosophorum ac decreta praeci[109]pua perdoceri generosâ mente appetebat. Ergo princeps: "Non infitiandum est, ait, donum e gremio deorum longe amplissimum nobis defluxisse philosophiam. Sed, quod pariter fatendum habemus, non plus fortasse salubrium herbarum quam sterilis avenae et malorum graminum tulit. Vellem castius a plerisque coleretur. Ardent equidem &emdash; quo nihil minus sophos decet &emdash; omnia dissidiis, quae numero sectatorum temporisque spatio in tantum excreverunt ac induruerunt ut medelae locum non reliquerint. Tristis ac pudenda rerum facies. Quid igitur? Compressis sedendum manibus ut silvescat ex toto desertus ager? An pacis specie obruenda sa[110]lutaris veritas? Non opinor. Nec id Iupiter sinat ut saevire falce et animi errorem capite plectere iubeamus. Quod quid aliud foret quam excaecare rationem et communem omnium stragem poscere? Sed nec fidem qua continemur, ex qua boni dicimur, eâ gratiâ violare vel sub aliis causis fictisque criminibus eiicere insontes et expilare suaserim. Obviam igitur eundum erroribus, sed doctrinâ, sed verborum acie, quae deprompta ex Amoris tui armatura videatur. Reliqua fatis permittemus."

"Non ergo, inquit Psyche, componi possunt tanta dissidia?" "Non, subiungit Theophrastus, nisi per miraculum aut mundi finem. [111] Possent equidem si admitteretur bona mens ac recta ratio, et si veritatis cura aliis commodis posthaberetur. Brevisque adeo via est tollendi controversias." "Quae tandem?" ait curiosa Psyche. "Haud immerito, inquit, rogas. Dicam vero non de omnibus sectis alioqui notis aut leviora disquirentibus, sed de tribus illis quas Iaëtius et Elurthus et Lucianus regunt. 30 Omnes hi vestigant res divinas et effata numinum, sed diversi. Quod si primus obsequi oracula quam interpretari mallet; tertius credere quam scire; iam pax cum secundo esset. Explanabo quod dixi.

"Nosti leges duplicem pati interpretationem. Aliter interpre[112]tatur eas legislator, aliter iureconsultus. Hic, ut minister, leges legibus explicat nihilque promit quod non verbis aut sententia legis liquido comprehenditur, aut si aliud promat, impune non auditur. Ille, ut dominus, libere valideque tradit etiam quae egrediuntur verba legum ac sententiam. Quaero iam, si quaerere dignum est, qualis hominum interpretatio divinis oraculis congruat? Iaëtus et Lucianus interpretantur ut legum latores: hic insurgit ratione, ille auctoritate. Elurthus iureconsultum imitari mavult. Nemo quippe probaverit ulli mortalium tam amplam esse tributam potestatem, vim, et intellectum ut interpretari divi[113]na possit tamquam legum conditor et a verbis aut sensu latum unguem discedere. Aliter non philosophus, sed aut deus foret aut certe plus quam homo. Ac reverentius utique est de actis deûm credere quam scire. Neque aliter divina constant. Solvitur imperium in humanis etiam rebus, si his qui iubentur interpretari iussa et quaerere licet. Ideoque Creta tua legibus hoc repressit. Si qua vero sunt ambigua et illiquida, ad interpretandum nullo modo nos tenent. Haec si momento suo ponderarentur, facile in foedera coirent dextrae."

Excipit virgo: "Liceat in his philosophantium concertationibus mirari deûm patientiam. [114] Nonne enim Pallas, quae has arces insedit, bene consultura honori suo videtur, si huiusmodi pugnas publicis suppliciis aut aliquo modo averteret? Quas cum videt obtrectatorum vulgus, pronâ in deterius mente, ipsi philosophiae tribuit quod est hominum vitium. Eoque et religionem ludibrio habens, temeritate utitur pro sapientiâ. Ac Elurthum quidem modestiae praeceptorem recte prospicere securitati suae censeo. Reliquos autem tantum sibi permittere in divinis rebus ne cogito quidem sine horrore ac multiplici metu."

"Altius, inquit princeps, haec evadit percunctatio. Ne tamen putes curam atque cogitationem [115] meam talia effugisse, scito non temere a superis has rixas ferri. Ipse adeo, si Pallas essem, non aliâ potius ratione famae meae et ultioni advigilarem. Iaceret omnis deae cultus, frigerent arae, desolarentur templa, si remotis dissentionibus tam proclive et tralaticium esset sapere. Quid aquae, rei optimae, tantam vilitatem attulit quam quod facile ab omnibus hauritur? Eodem modo vilesceret veritas, si non in profundiore lateret puteo. Saevit Eris in medio scholarum; displicet; quid postea? Hac cote veritatis ac religionis amor, cura, studium exacuitur. Hoc stimulo ad Minervam implorandam mentes aguntur. Hoc Lydio velut lapide31 [116] sapientes a vulgo palam discernuntur. Quid? De praemio veris philosophis a deorum benignitate reposito tam humiliter tu sentis ut pro eo non sudandum aliquid ac depugnandum putes? Et ideo patitur deorum lenitas, suum ipsorum numen quotidianis culpis offendi, suosque cultores fanda infanda ferre, ut et innocentium virtus latius splendeat et iustius evehi ad tanta praemia videatur. Potuerat deus ille, qui hominem e luto finxit, eum sic instruere ut errare nesciret, nisi hoc ipsum prudenter voluisset esse partem praemii. Gradibus enim dividit benignitatem suam. Atque ut mundum non simul effinxit, sed Chaos primo, variis rerum semi[117]nibus turbidum, inde singula paulatim extudit et elaboravit, sic genus hominum non confestim ac simul perficere statuit. Binos velut mundos informavit, priorem rudem quadamtenus et confusum, absolutum alterum et concordem."

"Doces me, reponit nympha, digne de caelitibus sentire, eorumque amorem stimulis haud mollibus exsuscitas. Sed regrediamur unde divertimus, et audiam in quo discordent maxime quos nominasti." "Iaëtium, inquit Theophrastus, et Lucianum dicis? Nempe ille nimium, hic parum agere; Colossos ille extruere, hic milium torno polire videtur. Elurthus in medio relictus generosioris sapientiae tuetur partes. Longum est [118] praecepta cuiusque singillatim exsequi. Summam ut illustri quadam ratione cognoscas, reduco te in domum ubi nata es. Propone animo binas sorores, quarum indolem nuper exposuisti, et te primam omnium respice. Quod domi tuae Cacodocia est, magistra curiositatis, id Athenis Lucianum esse puta. Sarca Iaëtio recte contuleris, cuius doctrina haud paulo crassior ad quaestum currit. Omnia haec repudiare didicit sana ratio, sicut tu, formosa tota ac magnanima, ad caelum sine ambagibus raperis. Quantum animadvertere in Iaëtii iuxta et Luciani praeceptionibus potui, non parum erroris in eo vertitur, quod decreta veterum legesque numinum, contra [119] loquendi rationem, transfigurant in id quod ipsi sanciunt vel suspicantur. Hoc si in foro etiam audenti conflaret indignationem, quidni deorum animos penetret? Ostendi id nuper alteri, sed nihil aliud ab ipso tuli quam iratum silentium. Relinquo igitur pervicaces suae plectendos imprudentiae, et bono veritatis in secreto fruor."

Ibi Psyche: "Ut haec video, perimi facile possent lites omniaque in meliorem statum reponi, si homines ad exemplum meae philosophiae Amoris sacra ferrent. Sed hoc accipias velim non de sacris exterioribus, non de unguentis, sertis, et coronis, verum de oblatione mentis. Intereunt vitia, dif[120]fugiunt errores, ubi Amor regnum tenet. Postremo non in una sede commorantur Eris et Eros. Parata sum ostendere, si iusseris, in quolibet errore, in quolibet vitio mortalium, peccati rationem ex defectu amoris aliquid trahere. Sed hoc accedit molestissimum quod, qui discrepant sententiis, se invicem acerrime oderunt maloque afficiunt quos vel miserari debebant vel audire et amplexu iungere. Quamobrem primum ego sapientiae decretum habeo odisse neminem, proximum vera fide omnes diligere, superos primum, inde mortales.

"Quid est, o miseri homunciones, quod Amorem adeo refugitis? Ipse dat, ipse alit et continet [121] omnia; ipsius sunt, ab ipso ortum habent quaecumque spiritum trahunt; ipsi militemus omnes concorde studio. Cupidinem sequamur, non turpem illum Erebo satum, cui Cosmus meret, sed honestum Iovis filium, qui mihi imperat, nullis exceptionibus. Nemo igitur est omnium quem oderim aut odisse valeam; omnium hominum misereor, quos error et odium suum miseros fecit, eorumque causam puto meam. Reducere eos monitu, exemplo, aut votis saltem nitor. Et cum ira aut severitas necessaria est, vix sufficio scenae, vix verba vultumque tam docte fingo ut iracundiae insit decor, ut acrimoniam habeat obiurgatio, aut misericordia non [122] transluceat. Tantumque abest ut laedere ultro hominem aut pugnis incursare sustineam; bestiarum quoque me miseret. Ipsum enim pulsare Amorem (quo nihil finxeris detestabilius), ipsum rursus torquere oleo ardente me putarem &emdash; nisi quod flagitia efferi Cosmi patientiam mihi excusserunt. Haec, cum haud dubie sint bonae mentis, si ignorant homines, ignosci potest; si sciunt, quantae est dementiae non rectum iter ingredi, non occupare tandem et tenere id quod ipsi fateantur optimum esse? Nihil est quod vereantur aemulationem meam, si mecum pariter amaverint Amorem, nec ipse quemquam dedignabitur."

Excepit Theophrastus hanc [123] puellae orationem plausu admirationis pleno, seque honorificentissimis verbis scholae eius mancipavit, etsi fassus est nec tam grati illam saporis quam esse debeat, nec in abiectis et neglegentibus vulgi animis comprehensuram esse. Sed discerent damnis suis, qui bene praecipientibus laboris sui fructum inviderent.

Inter haec caelum repente nubibus sordidum et longinquo murmure intonans ingentem viatoribus nimbum, Austri velut praeconio, denuntiabat. Properarunt igitur vicinum iam Piraeeum et tuta tecta subire. Et postquam venti tempestatem fugaverunt, spectaculo portûs CCCC navium capacis deliniti viam domum ver[124]sus relegerunt. Nec multum spatii confecerant, paucis famulis longe sequentibus quo liberior esset sine arbitris sermo, cum ecce sceleratus Cosmus, agrestium collectâ manu cinctus, invadit imprudentes, temptaturus utique et raptum virginis et principis caedem, nisi fortitudo sua periclitantes liberasset. Quippe et princeps, recluso terribilis ense quem inevitabilem Vulcanus fecerat, 32 latronem ingruentem magno vulnere repressit, et audax virago praetendens pugionem facinorosorum globum omnem in pudendam fugam vertit. Aderant enim iam et servi, non defuturi muneri suo nisi dominorum alacritas praevertisset. Nec requievit tamen perditissimi la[125]tronis malitia quin repulsam totiens audaciam in diriora ageret.

Nam ut primum noctis reditus humum tenebris operuit, in intima illa silva, prioris sceleris teste, circulum primo duxit lêvi bacillo quem aesculo33 defregerat. Tum pullo habitu succinctus et albente vitta ligatus caput, imperioso murmure (horrendum dictu) Manium pessimum, Philotimum, infernis sedibus excire aggressus est. Haud mora, adfuit ad hanc vocem deus, et quid ergo vellet sibi nequaquam blande interrogavit. At ille cunctatus paulum rogat contra numquid ipse Philotimus esset. Et cum hic totis cornibus annuisset, latro subitam in iram motus: "O mendacium, [126] proclamat, tragicum impudensque! Ego autem Philotimum non nosco neque a Phylargyro visu distinguo? Non illius vocem, non incessum, non supercilia memini? Equidem, si nescis, genus vestrum familiarius novi quam ministros meos. Facesse igitur hinc ocius et alium quem circumeas quaere; mihi mentiendo perdis fallaciam." Deprehensus velut in sicco impostor et nonnihil confusus excusavit absentiam Philotimi, negotiis tam pleni ut unius opera vix iam sufficiat rebus, utque se distringi clamitet ac plura subsidia, plures inferorum copias expostulet. Verum nihil haec moratus Cosmus in sublime sustulit cantatam virgam et boantis tergum lentis ictibus [127] sulcare coepit, subinde increpans: "Scelerum cumulatissime, non dabis hodie Philotimum? Aut cedo illum aut ad superos ego deficiam." "Dabo, inquit, dabo si potero." Et hac lege dimissus vanescit.

Nec multo post Philotimus adest torvum tuens et importunam stomachatus est interpellationem: se barbaris quibusdam regibus incubuisse ut animos eorum amicosque in bellum accenderet, et multi sanguinis et plurium annorum opus, suavissimam Plutoni tragoediam, qui haec tempora genialiter agere cum Proserpina decrevisset; id impedire non debere qui se Ditis filium praedicet. Exsecratus Cosmus nugas quibus mora fieret incepto, minis expo[128]stulavit ut momento Psychen puellam, Athenis iam hospitantem, per auras sibi innoxiam sisteret. Negavit ille absque regis veniâ id posse perfici longeque recusavit: Psychen Amori deditam sacramque esse; at in familiam deorum nihil Orcum iuris habere. Ergo fremens Cosmus peteret veniam, properaret iussit. Tali cum imperio Philotimus instar fulguris abiit et regiam Erebi petivit.

Ad Erebum pronum atque praeceps iter defert, nec (ut quidam memoravêre) Styge aut Acheronte novies munitus difficilem praebet aditum, qui nautae demum opem expectet, sed continue haeret terrae et undique versus immanibus hiat faucibus. In has qui [129] semel inciderunt (quod perfacile evenit; non restitit enim his quos citat Orcus, quamvis solida ac petrosa terra, sed cerae liquentis modo cedit) tanta continuo praegravantur mole ut nullâ vi ad altiora reditum inveniant. Non enim iam mollescit humus, sed omni densior adamante regressuris obstat. Ipse Erebus nullâ amplitudine vel sublimitate pro tanto incolarum agmine insignis est. Nam in medium terrae umbilicum, quod centron vocant, aequâ undecumque distantiâ recedens, ut omnibus aliis commodis, sic in primis eget spatio. Obstant sibi mutuo onerique sunt qui incolunt, ac praesertim dii inferi mire inter se implicantur ad unius monstri [130] horrendam effigiem. Nihil ergo prius suspirant qui huc relegantur, sive dii sive animae, quam libertatem. Auri loco et lapillorum, qui nostris palatiis superbe praefulgent, acutis flammis ardent omnia. Subtiliores tamen illae sunt quam ut humanus visus capiat; sentiuntur prius mortis quadam perpetuitate. Nam si quid crassius innatum est, egeritur spiraculis, Vesuvio, Aetna, Hecla. Omnia igitur procul sole nox et terror obsidet. Forma Tartari, quemadmodum et caeli et terrae, orbis speciem effingit. Extremis partibus circumfusae trepidant nocentium animae. Interiores dii (nisi cum officii causâ locum mutant et hominibus cruciandis per[131]miscentur) medio loco principem suum accipiunt. Poenae, quarum ea perpetua est officina, tali ordine exercentur. Lenior ignium ab extrema regione fervor subinde crescit, medio Erebi acerrimus. Quocirca, ut levius quisque aut gravius, rarius aut frequentius deliquit, sic a poenarum illo puncto longius aut propius abest. Mitissimus supplicii gradus omnem humanae saevitiae modum qui quidem cogitari potest transit. Quantum mortalia ab aeternis, definita ab immensis distant, tantum terrenae coercitiones ab exemplis Orci recedunt. Proin continenti miserorum omnium gemitu, qualem vel audire perire est, et discorde convicio omnis personat haec re[132]gio. Vagitus tamen nulli audiuntur, seu quia non intersunt, seu quia rariores vociferatione maiorum opprimuntur. Omnium vero maxime sonori audiuntur milites. Hactenus ex antiquo carmine Tartari, quem omnes fugimus, pauci evitamus, aperuisse secreta fas sit.

Hîc cum Philotimus mandata Cosmi ad Plutonis solium pertulisset, ambiguus haesitavit rex quid faceret. Non erat inscius Amori sociatam Psychen, sed relictam eo ardentius amare. Decrevit igitur legationem in Cyprum per quam sciret utrum deus (quem ut sensit, sic timebat maxime) vindicaturus esset Psychen raptam, an omnino dereliquisset. Nec alius ad hanc [133] provinciam aptior videbatur ipso Philotimo, ad ingenia magnarum aularum ficto. Errabat forte Amor in silva myrtea, tristis, gemens, ut facile appareret aegre tolerari solitudinem annosque viduos, nec commissurus videretur ut diu se pro virgine plecteret. Ex quo spes modica affulsit legato obtinendi quod vellet. Exposuit tamen herilia postulata et, accensis vehementer Psyches iniuriis in Amorem, ut Cosmo iungenda et Orco punienda dederetur satis audacter petiit. Amor non oblitus maiestatis suae et affectum celans petitionis partem concedit, partem negat. Quod Orco postularet virginem reprehendit; quod Cosmo peteret admittit. Nec ignorat [134] Veneris instinctu fieri omnia. Miratus facilitatem Philotimus et superbo discedens ovatu, ilico Psychen in delubro Amoris summo mane sacrificantem praedam Cosmo abripuit. Nec mediocris inter bonum eius malumque Genium pugna fuit, illo revocare raptam, hoc prodere annitente, sed duorum praevaluit violentia. O deserta! O misera! Quo te digno satis gemitu prosequar? A quo rapitur, cui prostituitur caelestis illa forma?

Interim ignara Psyche a Philotimo se ferri (oculos enim fugiebat) nihil primo turbata est nec aegre paruit. Zephyrum rursus inservire sibi putavit. Laeta quin etiam ac spe tumens cum per auras, velut diva curru, inveheretur, [135] cum nubila divideret terrasque despectaret, tantum non Iunonem se credidit. Sic adiri sidera dixit. Ubi vero invisum e longinquo latronem et vidit et agnovit, et in eius sinum demissa infelicitatis suae Genium sensit, ibi vero deficiens et caecata subito monstro vocem quoque ac flendi solatium perdidit. Nec deum quidem advocare sibi vel audebat vel meminerat; tantum erat animi deliquium. Conclamatum esse iurares. Praedo contra, quasi caelum manu contingeret, laetitiâ exundavit et: "Teneo te, inquit, fugitiva, propter quam quater paene vitâ orbatus sum? An nullos deos esse existimasti qui te ditioni meae redderent poenasque fallacis animi exige[136]rent? Aspice, et mea numina votis damnant. Verte te in quascumque formas; superos omnes in auxilium voca; non elapsura iterum es manibus meis." Admonita his ultimis verbis Psyche ne quid omitteret inexpertum, inclamavit strenue Amoris potentiam. Et iam deus ipse suâ sponte, cum impia contemptoris verba in nube audiret, contenderat arcum, telo imposito non quale solet. Erat enim lectum non ex aureis illis ac vitalibus, sed plumbeis letiferisque. Nec fefellit ictus; latere enim soluto, sic relabentis iecur tetigit ut cum gemitu inceptum pariter ac vitam desereret, telisque irati Amoris nullas artes, nullam vim obstare testaretur. [137]

Novum quasi principium ea res Amori attulit, quo deus virginem, virgo deum intra se receperat. Illum mirabiliter delectabat quod puella tot malis, quae subinde graviora inciderant, ac novissimo praesertim, ultra quod non detur gravius, tam viriliter restitisset, quodque licet altiores spiritus coepisset gerere dulci fortunâ ebria, descendisset tamen et hosti cognito opposuisset priscum robur. Nihil concessisse eam mortis metui; triumphasse inter adversa; constitisse fidem simul ac pudorem. Apparere iam Veneri utrum digna sit divino amplexu. Virginem e diverso summo gaudio perfundebat opportunum dei auxilium, quod audaci [138] spe celerius invenisset. Agnoscebat enim telum in latronis corpore fixum et, nisi impurissimo sanguine profanatum esset, osculabatur. Hoc signo evidente, quis hactenus exstitisset sibi patronus laetissimâ aestimatione recognovit. Et nunc vacuum sibi tempus esse quo, ex Orci faucibus erepta ac quietiorem in statum collocata, auctori tanti muneris gratias, laudes, hymnos solveret sensit. "Utinam, inquit, in caelo essem ne non digna deo perpetim canerem! Sed pecco fortasse, quae laboris loco grandius affecto munus." His et talibus implicita cogitationibus, Athenas, quas repetebat, imprudens praeterierat. Remensa igitur viam, Theophrasto [139] stupenti familiaeque universae quicquid acciderat enarravit.

Nec contenta verbis inter auras perituris, penicillo sollertissimi pictoris casus suos memoriae dicavit, ac pendere in pergula Theophrasti iussit. Domi quoque post reditum Amori tabulam suspendit aeneam, his signatam verbis:

AMORI, CAELITUM OPTIMO MAXIMO, PSYCHE HANC TABELLAM MULTIPLICIS BENEFICII MEMOREM SACRAVIT: QUOD PER FECUNDAS NUPTIAS PARENTIBUS SE DEDISSET; QUOD FECISSET PULCHRAM, IMMORTALEM; QUOD IN PERPETUUM VITAE CONSORTIUM ELEGISSET; [140] QUOD PECCANTI NON DEDISSET MALUM, NON CLAUSISSET ANIMUM SUUM; QUOD PUDOREM EIUS A PRAEDONE COSMO SERVAVISSET; QUOD HOMINEM INDUISSET FOVEA, QUAM IPSI COMPARAVERAT; QUOD IN LUCO IOVIS MERCATORES AUXILIO MISISSET; QUOD IN NEMORE ATTICO SILVANI PER THEOPHRASTUM, SOMNIIS EXCITATUM, CERVO MIRABILI DUCE, MORIBUNDAE SUCCURRISSET; QUOD MALUM GENIUM, NE NOCERET, REFRENASSET, ET RAPTOREM COSMUM VINDICE TELO MITIGASSET. [141] LEGITE, POSTERI, VEL TENETE POTIUS QUOD LEGISTIS ET AMARE AMOREM DISCITE.

Haec tabella, ut discrepant homines iudiciis et interdum, quo sapere putentur, caelum vituperant, variis rumoribus dilata est. Describere aliqui et laudibus ferre; plures excipere risu ac lascivis interpretationibus in profanum iocum trahere. Qui honestius, putabant tectius fuisse agendum nec irritandas tali imagine libidines corruptae iuventutis. Publice namque oculis paene subici quid in umbra virginis formosae pudor timuisset. Nonnulli fabulosa pro divinis tradi querebantur, aut illa potius commendabant aera, [142] quibus arma strenuorum ducum vel prudentium regum paces signarentur. Amor autem, carminis pars maxima, cum hanc ipse tabulam vidisset seque et gesta sua in scribentis fide probavisset, plausit alis, actutumque in sinum virgini pulcherrimum demisit munus, radiatam coronam. Quam puella eo gaudio, quo par erat, acceptam simulacro Amoris imposuit.

His confectis rebus in patriam reverti statuit et laudatâ multum hospitis beneficentiâ urbem Palladiam reliquit. In via Cupido, Mercurii faciem indutus, Psychae suae se comitem praebuit. Tum, quo splendore in caelo nuptiae appararentur bellae Cressae, uti Bac[143]chus cum Cerere ambrosium curaret epulum, uti thalamum divinum adornaret unguentatis manibus Hebe, uti coronam auro solidam sceptrumque gemmeum caelaret Mulciber, uti solium praecelsum ostro insterneret Iris, uti vestem nive candidiorem e Serum vellere nerent Parcae, et occurrere triumphanti pararent mille Cupidines, stupefactam edocuit. Tandem Psyche: "Obsecro, inquit, comes, quia te caelo a Secretis esse video, interiorem eius formam et habitum coepta humanitate mihi expedi." Subiit ille libens quod imponebatur onus, et praefatus tantum se expositurum quantum scire terricolae fas esset, hunc in modum disseruit. [144]

"Primo caeli regia, Orco quam maxime contraria, in immensam extenditur amplitudinem, quae non vasta et supervacua, sed regalibus palatiis ad stellarum numerum occupatur. Singulis caelitûm sua domus, eaeque sibi invicem connexae et undique perviae habitantur. Sed et illis paratae aedes, qui nondum caelo recepti humum pervagantur. Nec vero tecta pari assurgunt magnitudine (quod in terris pulchrum habetur) sed pro maiestate habitantis, alia aliis celsius eminent, cultuque et opibus praestant. Sed nec sparsim magna modicis intermixta sunt. In ipso caeli vertice Iovis regia tam alte educta ut nullus assequatur visus. Huic altissimae [145] quaeque aedes proximae miro ordine, mirâ geometriâ: nec latera tantum praetexunt, sed in orbem circumveniunt, ut unum quoddam immane templum stare videatur. Ita, quo penitius quis caelo se infert, hoc augustiora subinde et magis mira videt. Intus in tabulis omnia quae possessorum quisque in terris bene fecit aut pertulit vividissimis reddita coloribus visuntur. De cetero ornatu non est facile praedicare. Neque enim auro et argento absolvitur, nec beryllis et unionibus. Quae huc collata, purgamenta dixeris, sed incomparabili nobilitate materia cum arte certat. Nihil est ad hanc magnificentiam quidquid in Amoris insulâ stupuisti. Hîc et [146] virtus oculis aspicitur et divina sua pulchritudine mirifice omnes trahit. Litterae quibus utuntur superi illarum praebent similitudinem quae Aegyptiis in arcanis sunt. Cantant cum loquuntur, omniaque ad symphoniam peragunt. Sole non indigent; ipsi namque meri Hyperiones, diversae tamen molis, ad stuporem oculorum miscent fulgura. Ambit hanc civitatem murus flammeus, murum amnis crystallinus, in se ipsum semper mobilis."

Haec Amor sub Mercurii persona verbis multo nectare imbutis dedit. "Quin age, inquit, ut sis doctior, etsi lumen illud caeli longe illustrius est quam ut humana acies ferre possit, eius tamen ra[147]dium quendam specta." In hoc verbo caelum diduci et rimam auream longo tractu referre visum est. Patuit per hanc secreta superûm felicitas et forma inenarrabilis, quae Psyches animum tanta dulcedine pervasit ut bene emi hunc aspectum mille mortibus iudicaret. Nec iam molestum sibi iter fassa est, et libenter in posterum quae vellet deus perpessuram, etiam si montes mali in se irruant. Iuberet nunc aureae lanae partem, vel ex Styge aquas ferre; iuberet Herculis labores revolvere. Sed dum acrius quae videt tendit persequi, momento temporis obducta est rima et tota voluptas, instar somnii, evanuit. Quemadmodum in theatro velum, quod sublatum [148] aliquamdiu pependit et varia intus ostentavit, subito devolvitur.

Ut Cnosson rediit Psyche, plena caelestibus deliciis, non obscuram per segne otium vitam duxit. Magnis intenta operibus, primum omnium sorores, scelerum repertrices, in vincula coniecit. Procorum agmen voluptuarium insulâ exegit. Iovi patriam reddidit, fano cum Corybantibus restituto, sic ut terram atque antrum suum iam agnosceret frequenterque coleret. Amori quoque templum posuit, sacra instituit. Nec ullam praetermisit festam lucem quin deum circa rura impensius quaeritaret. Virgines omnes armis Cupidineis exercuit, pharetramque et arcum, ut Spartanas, ferre docuit. Minois [149] divinis legibus situm atque senium abstersit, puerisque ediscendas ad lyram praebuit.

Et quoniam in templo marmoreo quod numini suo fecerat ipsa sacerdotis munere fungebatur, facienti quadam die res mira obvenit. Etenim dum reficit ignem sacrum et agnarum corda prunis ardentibus imponit, simulacrum Amoris offert ei munus eximium, cornu copiae, quo non parum laeta communiter cum amicis usa dicitur. Ex hoc ego profluxisse reor Cretensium Andreia, hoc est, convictus atque mensas publicas.

Interim novo illo pabulo flamma qua candebat pectus eius mirifice adolevit. Nec iam dapes, nec somnus, non amici illi curae. [150] Nihil erat in terris unde decerpere voluptatem vellet. Vix adeo curare corpus, vix necessarium ei cultum dare. Etiam rarius visebatur in publico. Sensit nutrix animadvertitque genas alumnae totumque corpus infestâ macie exedi, in diesque magis cadere. Quaerens itaque causam tabis magis adeo ut solaretur quam quia nesciret, hoc responsum tulit: "Nosti ingenium Amoris, qui extenuare et absumere clientes solet; qua de causa soleat in abdito est, nisi forte puer neminem esse grandiorem vult quam ipse est. Sed mihi dulce ita consumi." Hîc nutrix: "Possum tibi, si audire grave non est, causam ex facili indicare. Nam haud modico temporis spatio in hac pa[151]laestra desudavi. Quare, ut penitus rem perspicias (secretioris enim est notitiae), sic habeto. Neminem in caelum evolare nosti, nisi Amoris alis. Sed hae perquam leves sunt ac pueriles, nec aut crapulâ aut fastu tumens corpus aut avaris divitiis grave, nullum denique terreum onus ferunt. Ceterum altitudine immensa polus a terra seiungitur, quam qui vincere volatu cupit, prius in nihilum fere attenuandus est. Pondere enim praepediti ac defessi more Icario relabuntur, ut praestet vias illas non temptare. Itaque variis casibus malisque et occultis cruciatibus dolantur pii, donec imminuto corpore expediti caeloque habiles reperiantur. Exemplo totam [152] illustrabo causam. Proni in ambitionem contemptu immisso carpuntur, dum vel errant frequentius vel putantur errare. Ex quo fit ut bene etiam ab illis monita aut facta effundantur in ventos. Alii contra indigni plausum auferunt et ducunt agmen. Dolor qui sequitur laesos instrumentum est quo atterimur; hac quasi falce inutilia bracchia luxumque ponimus. Iam quamdiu saevit in pectore dolor et ultionem spirat audetque, nondum sufficiens caelo tenuitas credenda est. Animo autem non civili modo ac mansueto, sed hilari etiam, ista ferre et contemptum pariter laudemque contemnere praesentissima est felicitas. Addit enim fere laus ali[153]quid in pondus, quod abiicere oportet.

"Habes causam deficientis corporis tui, quam necessarium cavendi praeceptum sequitur. Sunt enim qui, dum levare corpus student, ultro aggravant. Nam detrahentes corpori necessaria in victu, in somno, in aliis, tristem vitam agunt. Mendose; gravat enim deprimitque maestitia. Omnia illa bona sunt Amoris tui, quae odisse non potes. Ne de illorum misero errore dicam qui religionis obtentu graves sibi ipsi plagas imponunt, aut philosophiae simulatione promissis barbis hirtâque et impexâ veste aut contra celsis apicibus gravantur. Amor, mihi crede, talia non imperat, non cu[154]rat. Quemadmodum et ipse frontem porrigit et nudus placet." Gratulata sibi Psyche est quod in nutrice Theophrastum invenisset et haec omnia secum sola altius expendit.

Et iam Veneri quoque caelo matura videbatur, cum forte humili gressu spatiata in litore, advolvi aliquid vento notat. Quod ubi propius ad oculos accessit, par alarum videt quas Amoris esse diceres. Nam et purpurâ tinctae erant et mollissimae tactu, ludente cum tenuibus plumulis aurâ. Sine dubio erant quod videbantur. Gnara proinde Psyche quid sibi vellent, sustulit gaudens et volandi cupidas tractavit et aptavit humeris. Mox praetemptans ter aut [155] quater an posset librari, et Amorem comprecata ut se molli gremio incolumem reciperet, secundo per auras volatu, turturis instar comparem desiderantis, iit. Et deos esse qua veheretur testis luculenta docuit.

Finis