CAPUT II. DE OCCISIONE PROXIMI

9. et 10. De occisione ex publica auctoritate.

11. Ob propriam defensionem.

12. Confutatur super hoc puncto opinio cuiusdam neoterici.

13. De occisione tyrannorum, an unquam liceat?

14. De honoris invasore.

15. Bonorum.

16. Pudicitiae.

17. et 18. Ob proximi defensionem.

19. An liceat praevenire aggressorem?

20. De adultero, etc.

21. De innocentis occisione.

22. De abortu.

23. An incurrant excommunicationem praegnantes, etc.

24. De dubia foetus animatione?

25. et 26. An mater possit sumere pharmacum cum periculo abortus?

9. Nemini licet hominem occidere, nisi auctoritate publica; vel ob defensionem propriam. Auctoritate publica possunt certe occidi rei condemnati, et eitam proscripti (vulgo fuorgiudicati), modo inveniantur in loco principis proscribentis. Caeterum ne satellitibus quidem licet sortem occidere profugum, aut obstantem, licet sit iam mortis damnatus, nisi de hoc habeatur speciale principis mandatum. Hoc mandatum caeteroquin potest dare princeps, quando

reus iam esset condemnatus, aut convictus, aut sufficienter diffamatus de aliquo capitali delicto, et si fugere permitteretur, timeri possent ab eo mala peiora, ut dicunt Layman, La-Croix, Elbel, et alii¹. Contra non potest princeps praecipere occisionem rei in carcere detenti, et non adhuc morti damnati, quamvis scientia privata constaret eum morte dignum esse; dummodo (limitant Salmant.) eius delictum non esset notorium, aut periculum esset seditionis, si moraretur eum supplicio necare, aut principi esset dedecori, si ille iuridice damnaretur².

10. Hic duo notanda sunt. Primum est, quod non possunt clerici, licet potestate laicali gaudeant, damnare aliquem morti, nisi expressam Papae dispensationem obtineant. Caeteroquin Episcopi qui dominio temporali dominantur in aliqua regione in causis sanguinis bene possunt suam potestatem laicis committere; ita Bonac. Trull. et Salm. cum s. Thoma³. Secundum est, quod iudex sub gravi tenetur concedere damnato tempus confitendi, et etiam communicandi (modo non timeatur aliter grave damnum); nam tunc urget praeceptum divinum, cum revera reus sit in articulo mortis itaque ille potest communicare etiam non ieiunus, ut dicunt Suarez, Lugo, Navarrus, Salmant., etc. Si autem reus animo obfirmatus nollet confiteri, facta ei monitione, potest executioni sententia mandari, Bonac. Trullench, Salm., etc.⁴.

11. Insuper ob propriam defensionem licet iniustum aggressorem interficere, modo fiat cum moderamine inculpatae tutelae, nempe si non inferatur proximo damnum maius illo, quod necesse est ad vitandum proprium. Hoc omni lege humana, et divina permissum est, ut dicunt s. Thomas⁵, Catechism. Roman.⁶, et dd. omnes, et habetur expresse in cap. Si vero, 3. de sentent. excom. ubi dicitur: Cum vim vi repellere ojmnes leges omniaque iura permittant. Quidam auctor rigorismi amicus asserit, s. Augustinum, et s. Thomam tenuisse non licere hominem occidere, neque ob defensionem propriae vitae; sed prorsus errat, nam s. Thomas loco citato pluries expresse docet id esse licitum, dummodo (ait) non intendatur homicidium; sed tantum propria defensio; et sic. cit. art. 7. ad 1. explicat intelligendum esse s. Augustinum. Nec obstat dicere quod praeferenda sit vita spiritualis proximi vitae temporali propriae; quia hic ordo charitatis (ut respondent Petrocor. Lessius, et alii dd. communiter) tunc locum habet, cum vita propria est absolute necessaria saluti spirituali proximi, qui in extrema necessitate manet (v. g. si puer manet in periculo proximo sine Baptismo moriendi, tunc adest obligatio vitam fundendi, ut ille baptizetur), non autem cum aggressor voluntarie seipsum coniicit in periculum damnationis; tunc enim eius prava voluntas non potest aliis anferre ius quod habent propriam vitam tuendi⁷.

12. Sed quidam neotericus, Eusebius Eraniste in sua defensione doctrinae s. Thomae circa tyrannorum occisionem Epist. l. pag. 54. num. 111. occasione huius materiae progreditur ad discutiendum, an liceat viro privato iniustum aggressorem interficere, conaturque probare ex eodem s. Thoma illicitum esse privatis aggressores interficere etiam ad propriam vitam servandam. Oportet igitur Angelici sententiam perpendere. S. Doctor 2. 2. q. 64. a. 7. scribit, aliquem actum plures effectus habere posse, unum in intentione, alium praeter intentionem. Ex actu autem propriae defensionis duo possunt effectus sequi, conservatio

propriae vitae, et occisio aggressoris hinc autem s. Thomas dicit quod actus, qui fit ad vitam servandam, licitus quidem est; sed potest illicitus reddi, si improportionatus sit ad finem tuendae vitae, prout esset, si uqis pro sua defensione maiorem vim adhiberet, quam opus esset. En Angelici verba: Potest tamen aliquis actus ex bona intentione proveniens illicitus reddi, si non sit proportionatus fini. Et ideo si aliquis ad defendendum propriam vitam utatur maiori violentia, quam oportet, erit illicitum. Si vero moderate violentiam repellat, erit licita defensio. Nam secundum iura vim vi repellere licet cum moderamine inculpatae tutelae. Nec est necessarium ad salutem, ut homo actum moderatae tutelae praetermittat ad evitandam occisionem alterius, quia plus tenetur homo vitae suae providere, quam vitae alienae. Sed quia occidere hominem non licet, nisi publica auctoritate propter bonum commune, ut ex supradictis patet; illicitum est quod homo intendat occidere hominem, ut seipsum defendat, nisi ei qui habet publicam auctoritatem. Ex his postremis verbis, illicitum est quod homo intendat occidere hominem, ut seipsum defendat, infert praefatus Eusebius Eraniste, s. Thomam docere quod homo ita se continere debet intra limites uistae defensionis, ut nullam ipse nec minimam voluntatem habeat interficiendi aggressorem, quamvis ad propiam vitam servandam id oporteret. Unde concludit quod, ut tale homicidium sit inculpabile ex parte petiti, illud contingere deberet per merum accidens, ita ut invasor maneret occisus, quin ulla voluntas petiti in occisionem illam partem haberet. Et sic ait intelligendum esse illud s. Thomae, Illicitum est quod homo intendat occidere hominem. Fere eodem modo se explicat Iuveninus, dicens tunc defensorem esse a culpa immunem in tali homicidio, cum id contingit ex ipso aggressore, qui irruit in defensoris ensem; ita ut aggressor decedat non iam ex vulnere inflicto a defensore, sed ex vulnere illo quod ipsemet aggressor a seipso sibi infligit, petitum aggrediendo, sive ut alius auctor eiusdem opinionis exprimit: Si ex seipso aggressor se transfigit ense defensoris.

Sed hoc, dico, non esset quidem vim vi repellere, sed esset velle repellere vim sine vi. Vim vi repellere importat, quod petitus talem opponat vim, quae correspondeat, ac sit proportionata ad repellendam vim aggressoris. Idque satis innuit s. Thomas inquiens, tum illicitum esse actum defensionis, cum non est proportionatus ad finem: Potest tamen actus illicitus reddi, si non sit proportionatus fini. Deinde subdit: Et ideo si aliquis ad defendendam propriam vitam utatur maiori violentia, quam oportet, erit illicitum. Adverte verba, si utatur maiori violentia, quam oportet; tunc igitur petitus immoderate et culpabiliter se defenderet, si uteretur maiori violentia, quam opus esset. At inquio, si aggressor ensem iam impugnat ad feriendum, quomodo posset agere, quam manus adhibere, vel ense uti tantum ad repellendos ictus aggressoris quin eum laedere posset? Haec defensio quippe est valde improportionata ad vim invasoris repellendam. Quis non dicet quod defensio haec coniuncta eset cum periculo moraliter certo subedundae mortis? Valde enim difficile est, imo moraliter impossibile, quod defensor, si fugere, aut abscondi non valeat, mortem hoc modo evadere possit. Adde quod s. Thomas, ut legitur sub initio citati articuli 7., referens legem Exodi absolute admittit licitum esse aggressorem interimere pro vitae propriae defensione; sic enim ait: Sed contra est quod Exod. 22. 2. dicitur: Si effringens fur domum, sive suffodiens inventus

fuerit, et accepto vulnere mortuus fuerit, percussor non erit reus sanguinis. Sed multo magis licitum est defendere propriam vitam, quam propriam vitam, quam propriam domum. Ergo etiamsi aliquis occidit aliquem pro defensione vitae suae, non erit reus homicidii. Notentur verba Exodi, et s. Thomae, percussor, occidit; ergo tam Scriptura, quam s. Doctor admittunt esse licitum percutere et occidere inimicum pro tutela vitae: at si petitus nullo modo laedat invasorem, et homicidium per merum accidens evenit, eo quod invasor ipsemet sibi mortem infert, se impellens in ensem defensoris, tunc nequit dici occisor, aut percussor. Sed s. Thomas inquit: Ergo etiamsi aliquis occidit aliquem pro defensione vitae suae, non erit reus homicidii. Ergo s. Thomas pro tuenda vita absolute permittit occidere aggressorem, adhuc cum vulnerando, occidere enim importat positive hominem ferire: ensem tantum agere ad ictus hostis repellendos, cum solo periculo quod ipse invasor se transfigat ense petiti, non est occidere, neque ferire, sed tantum permittere, vel occasionem praebere, quod inimicus ex seipso se feriat et occidat; at s. Thomas dicit: Si occidit, non est reus homicidii.

Remanet autem explicare, quomodo intelligatur illud s. Thomae: Illicitum est quod homo intendeat occidere hominem ut seipsum defendat. Caietanus illud non intendat sic interpretatur, nempe quod occisio non sumatur pro medio propriae defensionis, sed tantum pro defensionis effectu. Sed haec interpretatio nimis subtilis videtur Dominico Soto, unde ait lib. 5. qu. 1. art. 8. quod semper ac finis est licitus, licitum etiam est eligere medium necessarium ad talem finem obtinendum Qui iuste (ait) vult finem, iuste velle potest et medium cum eodem fine necessario connexum. Idcirco addit quod, cum defensor suum invasorem interficit, alio medio carens ad mortem evitandam, tum eum occidendo non censetur quod illius mortem intendat, sed tantum sui defensionem: Caeterum, cum quis invaditur, quocumque modo occidat invasorem, quia nulla alia via potest illius manus evadere, non censetur intendere hominis occisionem, sed tantum sui defensionem. Eodem quasi modo Sylvius s. Thomam explicat dicens: Si aliud spectes, quam te defendere, malumque evadere, vindicta est, non mera defensio. Huicque explicationi adhaerent du-Hamel, et p. Concina loc. cit. n. 8.

Sed instat Eusebius Eraniste dicens: s. Thomas doceet, illicitum esse quod homo intendat occidere hominem, ut seipsum defendat, nisi ei qui habet publicam auctoritatem. Ergo eis, qui publica auctoritate carent, semper illicitum est hominem necare. Attamen advertendum quod s. Thomas non dicit illicitum esse viro privato hominem occidere sed quod intendat occidere. Quapropter respondemus quod illi, qui publicam auctoritatem habent, non solum hominem occidere possunt, sde etiam illius occisionem intendere. Privatis autem nunquam licitum est intendere occisionem aggressoris, sed tantum eis permissum est aggressorem occidere in necessitate propriae vitae servandae, quo casu non mortem hostis, sed tantum suam defensionem intendunt. Caeterum angelicus Doctor Canonum venerator maxime fuit; Canones autem, ut vidimus, nimis aperte declarant licitum esse aggressorem interimere ad propriam mortem evitandam: explicandus igitur est s. Thomas, ne dicatur ipse sacris Canonibus adversari, et ideo auctores superius laudati quaerunt textum s. Doctoris explicare, et apte explicant, quomodo eius verba intelligi debent.

Nulli dubium quod potius velle mortem sufferre, quam occidere aggressorem, ne ille occisione pereat

in aeternum, est actus sublimis charitatis et perfectionis, estque conformis Evangelii consilio; modo (aiunt Sotus, Concina et alii) defensor non inveniatur, cum invaditur, gravatus mortali peccato: Consilio, sed non praecepto; opinio enim quod illicitum sit aggressorem necare etiam in necessitate evadendi mortem, non solum est contra sententaim communem (ut vidimus) theologorum; sed eam Salonius vocat etiam temerariam, et Dominicus Soto (loco citato) appellat errorem manifestum; atque p. Concina in. 7. ait rationabiliter sic loqui Sotum, quoniam talis opinio destruit ius ab ipsa natura in hominibus insitum propriam tuendi vitam: Quippe opinio haec (sunt verba Concinae) quamquam proferre videatur charitatis evangelicae imaginem, tamen iura omnia pervertit; et certe ius illud ipsi naturae insitum conservandi propriam vitam omnino convellit. Praeterea, addit Concina, quod per illam opinionem ordo providentiae pervertitur: en eius verba: Providentiae item ordinem (haec opinio) perturbat, qua permittitur, ut iniquorum temeritas hominibus vitam eripiat. Accedit opinionem hanc ministrare arma perversorum malitiae ad bonorum caedem, adque flagitiorum quorumvis executionem: quae omnia ut de medio tolluntur, nihili facienda est sceleratorum vita. Idem prius scripsit Comitolus, Lib. 4. q. 10. n. 10. brevioribus verbis: Opinio (contraria) arma certa ministrat iniustitiae, caedi bonorum, rerum publicarum eversioni, tyrannidi vitiorum.

Obiicitur ab adversariis illud s. Augustini in epistola 47. alias 154. n. 5. ad Publicolam, ubi dicitur: De occidendis hominibus, ne ab eis quisquam occidatur, non mihi placet consilium nisi forte sit miles, aut publica functione teneatur, ut non pro se hoc faciat, sed pro aliis, accepta legitima potestate, si eius congruat personae... Dictum est: Non resistamus malo, ne nos dicta delectet, quae alieno malo animum pascit. At sapienter huic respondet Du-Hamel (tom. 5. tr. de 5. praecept. lib. 2. diss. unic. c. 2. n. 9. v. Resp. Aug.) dicens: Augustinus non de eo loquitur, qui se defendere coactus hos necat, ubi non est alia ratio expediendiae solutis, sed de homine qui hominem improbum occidit, ne ab illo ipse et alii occidantur. Inquit, ne ipse et alii occidantur, ergo s. doctor non loquitur de iniusto aggressore, sed de homine impio, a quo occisor suam aliorumque mortem formidabat.

Praeterea obiiciunt, id esse contra ordinem charitatis, qua tenemur spiritualem vitam proximi praeferre nostrae temporali vitae, iuxta dicta lib. 2. num. 27. Sed haec charitatis lex (recte respondet p. Concina) tunc solum obligat, cum nostra temporalis vita medium necessarium fuerit ad spiritualem proximi salutem. Porro qui me impetit, sua culpa id facit, atque adeo mea vita haud est necessaria illius saluti, cum ipse desistere possit ab iniqua aggressione. Ita p. Concina, et ita expresse docet etiam s. Thomas 2. 2. qu. 25. art. 8. ac praesretim id sufficienter declaravit in citata qu. 64. art. 7. ubi dixit, prout iam notavimus: Nec est necessrium ad salutem, ut homo actum moderatae tutelae praetermittat ad evitandam occisionem alterius, plus tenetur homo vitae suae providere, quam vitae alienae.

Prudenter autem addit P. Concina, quod si petitus sit valde timoratae conscientiae, in eo sperari potest, quod talis defensio cum occisione aggressoris sit immunis a culpa; contra vero, si vir ille sit non magnae virtutis, difficulter innoxia erit; nam in praxi difficulter innoxia erit; nam in praxi difficulter invasorem a quo impetitur, sine spiritu vindictae interimet, intendens tantum propriae vitae defensionem, non autem mortem adversarii, idcirco s. Augustinus sapienter monebat: Non resistamus malo, ne nos vindicta delectet. Sed aliud est dicere quod in praxi viri

modicae virtutis, occidendo aggressores suos, raro a peccato immunes erunt, aliud dicere, numquam esse licitum iniustos invasores velle occidere, quamvis id esset necessarium ad propriam vitam tuendam, nam huiusmodi nimis rigida et irrationabilis opinio illaquearet conscientias, non solum iniquorum qui saltem speculative loquendo non peccant, putantes licite posse suos aggressores perimere ad propriam mortem vitandam, sed etiam plurium timoratoru, si credere tenentur non posse aggressores laedere; etiamsi iniuste illi aggrederentur, nec alia via pateret ad vitam servandam.

13. Hic autem videndum, an liceat unquam principem tyrannum interficere? Praemittendum quod duplici modo princeps potest esse tyrannus, in titulo et in regimine. Tyrannus in titulo est ille, qui sine ullo iure per vim occupat statum aliquem expoliando de eo legitimum dominum: aut is qui, iniuste occupato alieno stato, deinde pacifice illum possidet. Tyrannus vero in regimine est ille, qui iusto titulo regnum possidet, sed iniuste illud regit, plures iniustitias et immanitates exercedno. His expositis, aliqui auctores, sed pauci parvaeque auctoritatis, insipienter dixerunt, licitum esse interimere tam tyrannum in titulo, cum ille, etsi iniuste regnum occupasset, postea tamen illud pacifice posidet. Contra autem dicunt licitum esse interficere principem, qui iniuste per vim regnum occupavit, et per vim prosequitur illud possidere, repugnantibus regnicolis, qui tantum timore affecti aegre ei subduntur. Sed nos dicimus privatis hominibus semper esse illicitum interficere tyrannum tam primae, quam secundae speciei. Ratio, quia subditi ex divino praecepto venerari et obedire tenentur suis dominantibus, quamvis iniustis et perversis, prout docet s. Petrus: Servi, subditi estote in omni timore dominis, non tantum bonis et modestis, sed etiam dyscolis. 1. Petr. 2. 18. Unde d. Aug. scripsit Dominum dare regnum terrenum piis, et impiis, sicut ei placet. Semper igitur ac princeps est in possessione regni, obligantur subditi tenere eum tamquam proprium dominum; ait enim s. Thomas, quod, licet aliquis iniuste usurpatus fuisset alterius statum, si postea subditi ipsum ut dominum recognoscerent, aut antiquus dominus vel alius princeps amborum superior ei dominium regni ultro concederet, tunc legitimus dominus illius evadere: Qui per violentiam dominium subripit, non efficitur dominus; et item, cum facultas adest, potest aliquis tale dominium repellere; nisi postmodum dominus verus effectus sit vel per consensum subditorum, vel per auctoritatem superioris. S. Thom. 2. sent. dist. 44. q. 2. art. 2. Quamobrem cum usurpator multipliciter possit iustus regni dominus fieri, ideo subditi semper parere debeat suis actualibus dominantibus, ad ipsos enim minime pertinet iudicare, an illi legitime aut illegitime statum possideant.

Et subditi huiusmodi dominantinus obedientiam negare nequeunt, tanto minus eos vita et possessione regni privare possunt. Subditorum est obedire, non iudicare de principe, qui Deo solummodo subiacet circa res sui dominii, nec ab alia terrena potestate dependet. Si subditi de titulo, aut possessione principis iudicium ferre possent, numquam deesset eis, qui pravo animo affecti sunt, praetextum invenire ad se concitandos adversus principem. Scripsit Azorius: Haec sententia de licita occisione tyranni in titulo, quamvis tot auctorum testimonio comprobetur, mihi tamen dubia est. Quamvis enim evidentia patrati sceleris probationem non postulat, requirit tamen sententiam. Insuper

quamvis huiusmodi tyrannus ius et titulum non habeat in regno, facto tamen habet possessionem a qua deiici non potest, nisi prius audiatur et indicetur. Optimae sunt rationes, qus hic auctor profert ad opinionem reprobandam, quod tyrannum in titulo tollere e vita liceat; nemo enim, nec princeps, nec privatus potest vita rebusque suis expoliari quin prius audiatur, aut saltem a suo legitimo iudice damnetur. Subditi autem nunquam ius habere queunt ferendi iuducium in ipsorum actualem dominum. Sed minus recte fassus est dicendo: Haec sententia dubia mihi est; dicere debebat, improbabilis, falsa, falsissima mihi est, iuxta id, quod prius scripserat p. Alphonsus Salmeronus tom. 13. p. 14. in epist. apost. diss. 5. ubi sic dixit: Cum mandatum sit nobis indistincte obedire principibus etiam dyscolis, iis parendum est; in his tamen quae non sunt contra Dominum. Atque insuper, quod etiamsi princeps iniuste regnum usurpatus fuisset, eum ut dominum existimare debemus ob eadem quippe rationem, quia ad privato minime pertinet de iuribus principis iudicare; cum non sit ergo privati iudicare de principibus, etsi illi regnum non iuste occupaverint, et regnent ex parte sua, iuste tamen sub eius tyrannide plectitur populus.

Sed alia adest ratio magis urgens et ampla, propter quam numquam licet principem vita privare, tametsi iniuste regnum occupasset, et iniuste possideret. Obiiciunt auctores contrarii: Sed qui regnum alienum sine aliquo titulo occupat, et sine ratione aliqua possidet, non est illius neque dominus, neque princeps, sed fur et usurpator. Sit utique (respondeo) fur, usurpator, et non princeps, sedd fur et usurpator. Sit utique (respondeo) fur, usurpator, et non princeps, nec dominus, postulo estne ille homo ut alii? et si est homo, nequit ipse privari vita, aut bonis ab iis qui ius non habent eum vita aut bonis exspoliare. Communis est ss. Patrum doctrina, quod nulli privatae gersonae licet unquam occidere hominem, quamvis privatum, et quantumcumque iniquus ille sit, nisi publicam habeat auctoritatem, aut nisi id necessarium sit ad propriam vitam tuendam, ut diximus in praeterita quaestione; sed loquendo de publica auctoritate, certum est axioma illud a s. Augutino traditum: Qui sine aliqua publica administratione maleficum occiderit, velut homicida iudicabitur. Lib. 1. de civ. Dei, cap. 26. in med. S. Thomas autem de hoc rationem reddit dicens: Occidere malefactorem licitum est, in quantum ordinatur ad salutem totius communitatis. 2. 2. q. 64. a. 3. Deinde subdito quod occidere malefactores solis permittitur principibus, qui publicam auctoritatem habent, quibusque cura communis boni commissa est: Cura autem communis boni commissa est principibus habentibus publicam auctoritatem, et ideo eis solum licet malefactores occidere et non privatis personis.

Si ergo illicitum est subditis interficere tyrannum in titulo, quamvis ipse absque ullo iure regnum occupasset, licetque illud iniuste possideret: tanto magis erit illicitum mortem machinari principi existimato tyranno in regimine, qui iusto titulo possidet regnum. Item si privatis, eo quod publica auctoritate carent, vetitum est perimere hominem quantumcumque impium quanto minus proprium principem interficere licebit? Falsum autem omnino est, in communitate subditorum quamdam adesse auctoritatem superiorem, et a principe independentem, ita ut casu quo princeps perverse regnum gubernet, tota communitas eum regno et vita expoliare possit. Nimis perniciosum in hac re fuit principium Ioannis Gersonis, qui ausus est asserere, quod monarcha potest legitime a tota natione iudicari, si regnum iniuste regat; dicebat enim quod, cum natio sit totum regni respectu ad principem, qui est tantum pars, apud ipsam necessario debet suprema auctoritas

existere. Principium (inquio) non tantum falsum, sed perniciosissimum; nam hoc modo duae in regno essent supremae potestates, unde enormissima evenirent schismata, regnique desolatio. S. Thomas aliam non recognoscit auctoritatem supremam, nisi illam, quam habent principes, quibus cura communis boni tribuitur: Cura communis boni commissa est principibus habentibus publicam auctoritatem. Quapropter etsi princeps perversus, ac populus gravatus esset, tenetur tamen populus obsequium obedientiamque illi praestare, cum subditi nunquam ius habere possint de rebus gestis principis iudicare, et tanto minus eum damnare ad vitam, aut regnum amittendum.

Praeterea perpendi debet, quod si huiusmodi casus accideret, quod princeps a suis subditis trucidaretur causa mali regiminis, quodnam malum esset maius, illud nempe quod princeps patrabat, aut illud quod eius mors inferret, quae tali modo eveniret? Postquam subditi sic temere contra eorum principem concitati fuissent, atque impie manus suas in eius sanguine inquinassent, quot rixae, schismata et civilia bella statim insurgere inter eos ipsos inspicerentur? insuper quot rapinae, quot sacrilegia, quotque strages? sublato enim a populo subiectionis fraeno et reverentiae erga regem, omnes illi, qui pravo animo sunt affecti, quibusnam flagitiis seipsos non traderent, abscisso iam timore publicae iustitiae? idque dicere voluit s. Thomas (Opusc. 20. de regim. princ. l. 1. c. 6.) ubi scripsit: Esse hoc multitudini periculosum et eius rectoribus, si privata praesumptione aliqui attentarent praesidentium necem etiam tyrannorum.

Hinc est, quod licet imperatores gentiles impii, et Ecclesiae persecutores fuissent, attamen quia ipsi imperium possidebant, Deus praecepit, ut in omnibus rebus licitis obedientia ipsis praestaretur. Unde scripsit Lessius (de iust. et iure l. 2. c. 9. dub. 4. n. 11.): Princeps etsi tyrannice regat, tamen manet superior, unde Scriptura iubet,n os in rebus licitis parere principibus ethnicis tanquam superioribus, etsi maximi essent tyranni, utpote qui Ecclesiam persequerentur et ad impietatem cogerent; ergo non potest a subdito interfici. Idem scripsit Molina (de iust. etc. tom. 4. tr. 3. D. 6.): Aliquis est tyrannus, qui licet sit vere dominus reipublicae, in qua tyrannidem exercet, inique tamen eam administrat: tyrannum hoc modo nefas est privatis interficere. Idem scripsit Gregorius Valentia (tom. 3. disp. v. q. 8. p. 3.): Tyrannum perpravum, et communita... (?), legitimae alioquin auctoritatis usum in gubernando, nulli particulari licet occidere. Idem scripsit cardinalis Toletus (Instruct. l. 5. c. 6. n. 16.): Tyrannum administratione, qui habet quidem verum titulum, sed tyrannice tractat subditos, non licet occidere; et asserere contrarium damnatur ut haereticum in Concilio Constantiensi. Idem scripserunt Caietanus 2. 2. qu. 64. art. 3. Soto l. 5. qu. 1. art. 3. Prado cap. 20. qu. 1. §. 3. n. 21. Tapia lib. 5. q. 7. art. 3. num. 2. Bonac. D. 2. q. ult. sect. 2. p. 3. n. 2 cum Silvestro, Bannez et Serra in loco cict. d. Thomae. Idem scripsit Suarez in defens. Fidei l. 6. c. 4. dixitque hanc sententiam non solum communem, sed certam esse: Diximus principem propter tyrannicum regnum, vel propter quaevis crimina non posse ab aliquo privata auctoritate iuste interfici. Assertio est communis et certa: conformis est praeceptis Petri (Epist. 1. cap. 2. 18.): Subditi estote omni creaturae propter Deum etc. Magis vero in specie definita est et contraria ut haeretica damnata in Concilio Constantiensi, sess. 15. En proposito quae tanquam haeretica in praefato Concilio proscripta fuit: Quilibet tyrannus potest et debet licite et meritoris occidi per quemcumque

vassallum suum, vel subditum, etiam per clanculares insidias et subtiles blanditias, vel adulationes, non obstante quocumque praestito iuramento seu confoederatione facta cum eo, non expectata sententia vel mandato iudicis cuiuscumque. At quale remedium adest, si regimen principis esset excessive tyrannicum? remedium quod suppetit, ait s. Thomas, est ad Deum recurrere, ut auxilium praebeat. Quod si omnino contra tyrannum auxilium humanum haberi non potest, recurrendum ad regem omnium Deum, qui est adiutor in opportunitatibus.

Praeterea scribit doctissimus dom. Soto (l. 5. qu. 1. art. 8.): Si is qui adoritur sit rex, princeps, vel alia persona valde utilis reipublicae, et persona quae invaditur sit abiecta et vilis, cuius nihil intersit reipublicae, tunc subeunda est mors personae invasae, omittendaque defensio; intellige cum nece principis. Haec sententia non placet p. Danieli Concinae, dicenti unumquemque de iure naturae et charitatis magis amare propriam quam alienam vitam. Sed hocn on obstante sententia Soti placet mihi, et probabilissima videtur; ratio est, quia quisque privatus commune bonum omni suo bono temporali praeferre tenetur, omneque temporale pati detrimentum ad damnum gravissimum communitatis vitandum, atque hoc gravissimum damnum profecto communitas sufferret, ut supra consideravimus, si princeps a propriis subditis interficeretur. Licitum quidem est necare iniustum aggressorem privatum cum moderamine inculpatae tutelae, si nullum patet effugium evadendi mortem. Sed quod procedit respectu vitae privatorum, locum non habet respectu vitae regnantium. Valde enim diversa ratio habenda est inter privatorum et principum vitas, reges sunt uncti Domini, ideoque ipsorum personae sacrae eorumque vitae pretiosae ac nimis necessariae sunt ad pacem populorum bonumque publicum servandum. Si occiditur iniustus aggressor, damnum ipsi soli evenit, non autem reipublicae, imo eius mors bono communi proderit, ut insolentia temerariorum reprimatur; at si princeps per manus suorum subditorum vita privetur, malum (ut supra perpendimus) commune evadit et immensum, propter innumera flagitia, deordinationes et schismata quae propterea deinde sequentur.

14. Et hac ratione dicunt etiam Navar. Azor. Molin. Less. Vasq. Layman, Lugo, Ronc. Tapia, Carden. Filliuc. et alii plurimi cum s. Antonino et Silvestro¹ contra paucos, licere nobili laico occidere, non in vindictam, sed tantum ad defendendum se ab eo qui graviter offendere vellet eum in honore, et non iam solis verbis (quia verbis potest verbis occurrere, v. g. respondendo illum mentiri etc.), sed etiam factis, v. g. calcibus, colaphis aut similibus iniuriis gravibus; quibus tamen semel illatis non potest amplius compensari, repercutiendo, quod quidem non licet, uti habetur ex propos. 30. ex damnatis ab Innocentio XI. quia tunc non esset defensio sed vindicta. Quare post illatam iniuriam non est amplius licitum ferire percutientem, nisi ad impediendas novas percussiones, quae praeter contumeliam graviter corpus laederent, et nullus alius occurreret modus, quo ab illis se defendat. Dicunt vero nobili laico, quia non licet hoc plebeis, nec clericis, aut religiosis, cum illos fuga non dedeceat: ideoque tenentur fugere, semper ac sine vitae periculo possunt². Caeterum etiam respectu secularium haec sententia quoad praxim parum aut nihil deserviet, quia in praxi, ut sapienter censet Sylvius, impossibilis aut valde rarus erit casus, quo ea licebit uti. Etiamsi (ait Sylvius) honor sit bonum praestantius quam divitiae, aut nullum, aut rarissimum

arbitramur esse casum, quo pro defensione solius honoris licet aggressorem interficere1.

15. Eadem ratione communiter affirmant s. Anton. Suar. Soto, Caiet. Less. Bonac. Lugo, Ronc. Salm. et alii, licere etiam occidere furem rei magni momenti, semper ac admonitus fur ne rapiat vel ut relinquat illam nisi occidi vellet, ille obstinate recusaret. Huius sententiae certe est s. Thom.² qui, ut probaret licere vitam cum occisione aggressoris tueri, affert textum Exod. 22. 2.: Si effringens fur domum, seu suffodiens inventus fuerit, et accepto vulnere mortuus fueirt, percussor non erit reus sanguinis. Et postea subiungit Sanctus: Sed multo magis licitum est defendere propriam vitam, quam propriam domum. Et probatur etiam ex cap. Dilecto, de sent. excomm. in 6. ubi declaratur licere defendere bona gladio tam temporali, quam spirituali³. Dictum est tamen rei magni momenti, quia non sufficit valor non solum unius aurei (nempe ducati), ut dicebat prop. 31. ex damnatis ab Innoc. XI. sed nec etiam octo aut decem aureorum. Dicunt Molina, Vasq. et Salm. esse eam magnam summam, cuius amissio est ei notabili damno. Cardenas dicit summam 40. ducatorum esse magnam respectgu uniuscuiusque. Sed Viva et Elbel putant illam esse magnam summam hoc casu, qua sola ablata, deesset alicui sustentatio pro se et suis. Nec opinioni nonnullorum dd. assentio, posse nobilem se defendere armis a fure, qui sibi vellet vi auferre aliquid etiam minimum ob respectum iniuriae, quia haec in tali occasione non videtur adeo gravis, ut possit dari fur morti, ut bene dicunt Diana et Salm.⁴. Contra, iuxta sententiam probabiliorem Less. Lug. Vasq. Busemb. Tanner. Malder. (contra Salm. Bonac. etc.) licite potest dominus occidere furem, qui vult impedire eum, quominus rem ablatam reaccipiat (sed valoris supra iam descripti), cum alius modus eam recuperandi non occurrit; nam tunc fur est vere aggressor⁵, et hoc quod permittitur laicis ad suorum bonorum defensionem, licere etiam clericis et religiosis, dicunt communissime Lugo, Becan. Lessius, Tanner. Salm. Elb. Busemb. etc. et probatur ex citato textu cap. Dilecto⁶. Nec isti tunc incurrunt irregularitatem⁷. Et illam defensionem, qua potest dominus se tueri per seipsum, potest etiam adhibere per suos servos; Nav. Lugo, Laym. Sporer. Salm. Elbel, etc.⁸.

16. Si autem licet occidere bonorum aggressorem, tanto magis licet se defendere a pudicitiae aggressore, cum nullum aliud medium subest, ut dicunt dd. communiter. Et quamvis, postquam patratum est, non liceat aggressoris ulcisci; nihilominus recte advertit Lugo, licere (et ego addo etiam expedire) ut mulier oppressa (dummodo hoc faciat immediate post iniuriam acceptam, non tamen ob vindictam) procuret insultare eum, qui iniuriam sibi intulit, pugnis, alapis (et etiam, ut dicunt alii, aliquo vulnere, non tamen gravi nec periculoso), ut cognoscatur quae sit sua constantia et molestia concepta, et ita ille iterum non audebit eam vexare⁹.

17. Quemadmodum licet vitam propriam defendere, sic etiam vitam proximi innocentis etiam morte iniusti aggressoris, ut docet s. Thomas¹⁰ et alii communiter. Nec obstat dicere quod proximus potest cedere defensioni vitae suae; quia licet possit ille cedere iuri se defendendi, non potest tamen cedere vitae suae, cuius dominus non est. Magistratus et etiam satellites ad id stipendio conducti ex iustitia tenentur innocentium vitam defendere, et etiam cum pericolo

vitae propriae, cum agitur de bone communi, ut esset publicos latrones inteficere; ita Less. et Salm. Dicunt autem Salm. cum Navar. Bonac. etc. etiam privatos teneri innocentis aggressorem occidere, si possunt, sine gravi incommodo: sed probabilius id negant Lessius et Lugo, quia in praxi hominem occidere non potest esse sine magno horrore, quale est manus sanguine humano foedare. Excipiunt tamen dd. si aggressus esset necessarius bono publico, aut esset suus pater, filius, aut frater¹.

18. Ita etiam dicunt communissime Lessius, Filliuc. Bonac. Lugo, Salm. Trull. etc. licere occidere aggressorem pudicitiae aut honoris proximi, si ille factis velit eum offendere, ut dictum est n. 14. Sed quoad pudicitiam hoc non intelligitur, quando mulier expresse aut tacite assentitur; excepto tamen, si illa esset tibi coniuncta, et tu non posses tuo dedecori consulere, nisi aggressorem vulnerando². Ita etiam dicunt s. Antoninus, Less. Navar. Bonac. Lugo, Molina et Salm. licere innocentis bona magni valoris tueri morte aggressoris, cum aliud medium non extat; nam in omnibus istis casibus ratio in principio adducta semper valet, nempe quod ordo charitatis in praeferenda vita proximi bonis temporalibus locum habet quando proximus in extrema necessitate positus est, non autem quando ille voluntarie subiicere vult se periculo suae mortis³. Advertantur hic propositiones damnatae 18. ab Alexandro VII. et 30. 31. 32. et 33. ab Innoc. XI.

19. Quaestio 1. est, an liceat aliquando aggressorem vitae occidendo praevenire? Duplex est sententia, sed istae Soto, Azor. Covarr. Ronc. Busemb. Salm. etc. conciliantur, dum dicunt. quod si quis moraliter sit certus inimicum determinatum esse ad se occidendum, v. g. pro certo habet iam ad hoc arma parasse, aut commisisse sicario sui occisionem, tunc bene potest praevenire, si alio modo insidias et mortis periculum aufugere nequit; secus autem si de hoc tantum aliqua suspicio aut dubium sibi subortum esset; dum iustum non est inimicum vita orbare ob simplicem dubium timorem⁴. Ceterum quod ad praxim spectat, difficillimus erit casus, et fere moraliter impossibilis, quo licitum esse possit aggressorem praevenire, difficillime enim ille, qui aggressionem timet, poterit habere certitudinem futurae aggressionis, nisi praeveniat necando aggressore.

20. Quaestio 2. an liceat adultero, ut defendat vitam suam, occidere virum qui in se invalidi? Adulter tenetur certe fugere, si potest, nam in tali casu etiam nobili non est dedecus fugere; saltem non est dedecus grave. Sed si sine vitae periculo fugere non posset, alii dd. reum homicidii, si occidit, faciunt; alii non. Nos distinguimus cum Suarez, Layman, Castrop. Coninch. Salm. Ronc. Sporer etc. ita: Si ille praevidit proximum periculum aggressionis viri, et audenter velit suam pravam intentionem exequi, tunc non potest ab homicidio et irregularitate excusari, quia tunc adulterium est proximum periculum homicidii, ut dicemus de censuris Tractatu 19. n. 8.; secus autem si periculum esset remotu, ut si adulter cum cautela procederet⁵.

21. Quaestio 3. an aliquando liceat innocentem occidere? Directe nunquam licet, sed in certis casibus licet indirecte: 1. Si tyrannus minatur civitatis excidium, nisi innocens occidatur, non licet iam eum occidere, sed permissum est eum tyranno tradere, si ipse se praesentare renuit, ut probabilius dicunt Molina Less. Layman Lugo Filliuc. Busemb. contra Sotum etc. quia tunc ille ut evitet commune damnum, tenetur se praesentare; qua de re, cum id recusat, fit reus, et tanquam reum potest

respublica eum tradere¹. 2. Si quis equo sedens fugiendo nequit mortem evadere ab inimico persequente, nisi morte pueri qui in angusto calle reperitur, potest ille quidem occidere, modo puer sit baptizatus; Sanch. Less. Lugo Fill. Salm. Prado et alii communiter². 3. Licet in bello tormenta bellica versus inimicorum stationes dirigere, licet innocentes mortem passuri essent; Less. Busemb. etc.³.

22. Quaestio 4. an liceat esse causam abortus? Abortum ex proposito procurare, certe est semper illicitum, licet foetus esset inanimatus; quia si nullius vitae nocetur, saltem nocetur naturae generationis. Et hic advertendum est Sixtum V. in Bulla Effraenatam praeter poenas privationis privilegiorum clericalium et beneficiorum et inhabilitatis ad ea recipienda, imposuisse excommunicationem papalem ipso facto, et irregularitatem omnibus iis scienter abortum foetus (animati vel inanimati) procurantibus cooperatione, consilio, aut lavore. Sed postea Gregorius XIV. Bulla Sedes apostolica 1591. restrinxit praefatam excommunicationem et irregularitatem dumtaxat ad abortum foetus animati⁴, et facultatem dedit Episcopis et aliis ab ipsis ad id deputatis specialiter, absolvendi ab hac excommunicatione; id tamen non excludit quin ab ea possint absolvere etiam alii, quibus Episcopus generalem facultatem concedit absolvendi ab omnibus casibus a Papa sibi reservatis, ut dicunt valde probabiliter Bonacina Elbel Sporer⁵. An ab ea possint absolvere regulares, vide Tractat. 20 num. 100. Sed hic notandum 1. quod cum in Bulla Sixti V. dicatur scienter, non incurrunt excommunicationem et irregularitatem illi qui ex ignorantia crassa sunt causa abortus, ut communiter dd.⁶; vide de censuris. Notandum 2. varias esse opiniones circa tempus quo foetus iudicandus sit animatus⁷, sed communissima vult fieri animationem post dies 40. a conceptione, si proles est mas, post 80. si est foemina; ita Silv. Azor. Elbel Busemb. et Salm. cum s. Thoma⁸ (qui extendit usque ad 90. dies pro foeminis); et hanc sententiam, ait Continuator Tournely⁹ esse fere omnium theologorum, et addit cum Navarro Silvio hanc teneri a sacra Poenitentiaria cum agitur de poenis et irregularitatibus.

23. Sed hic dubitatur 1. an incurrant excommunicationem mulieres praegnantes, quae sibi abortum procurant? Multi affirmant cum Bonac. Viva Spor. etc. ex eo quod in Bulla Sixti V. (§. 5.) dicitur: ac mulieres ipsas quae pocula scienter sumpserint. Sed est valde probabilis et ratione intrinseca probabilior sententia negans cum de Lugo Avila Lezana de Leone Salmant. etc. quia praedicta verba Bullae intelliguntur tantum de poenis temporalibus non vero spiritualibus; et hoc deducitur ex verbis sequentibus (§. 7.) ubi dicitur: Insuper ut huius delicti gravitati non solum temporalibus, sed etiam spiritualibus poenis prospiciamus, omnes qui, vel quae, uti principales, vel ut socii, ad tale facinus, opem, consilium, favorem dederint etc. Et istis solum cooperatoribus videtur imposita fuisse excommunicatio, non autem praegnantibus, dum illae hic non exprimuntur, sicut antecedenter in aliis poenis expressae sunt. Nec excommunicatio hic imponitur omnibus abortum procurantibus, sed dumtaxat principalibus sive sociis praebentibus auxilium, consilium aut favorem: quod intelligi non potest de muliere, de qua dici non potest quod ipsa sibimet praebeat auxilium aut consilium etc.¹⁰.

24. Fit dubium 2. an incurrat irregularitatem qui abortum procuravit

in dubio, fuerit nec ne animatus? Affirmant Salm. Viva, ex cap. Ad audientiam, de homic. et aliis textibus similibus ubi dicitur: in dubio an in homicidium concurrerit vel ne, habendus esse pro irregulari. Sed sententia huic adversa, quam tenent Praepos. Giball. Maia Pelliz. Marchant. Verde Tambur. Elbel Diana Sporer, et alii cum docto auctore Instruct. pro confessariis nov. mihi videtur certa. Et ratio videtur esse convincens, quia ex una parte habemus in cap. Is qui, de sent. excom. irregularitatem non incurri, nisi in lege expressa sit. Ex altera, in nostro casu nullibi expressum est quod haec irregularitas incurratur; nam quamvis in allegatis textibus irregulares declarati fuerunt aliqui de quibus dubitabatur an fuerint vel ne causa homicidii, tamen certum erat quod homicidium patratum fuerat; sed in nostro casu, cum sit dubia foetus animatio, dubium est etiam homicidium. Itaque nos sumus in casu, cui non reperitur expresse ab aliqua lege imposita irregularitas. Secus contra est dicendum de iis, de quibus dubitatur an sua opera concurrerintnec ne in abortum¹. Si autem dubitaretur de concursu tantum verbali, mandato aut consilio patrato, observa quod diceturde irregularitate Tract. 19. n. 7.; et quod hic dicitur de irregularitate, erit dicendum de excommunicatione; sed quoad irregularitatem, dispensatio a nemine nisi a Papa obtinenda est. An autem Episcopus possit dispensare cum iis qui abortum procurarunt, circa inhabilitatem ad obtinenda beneficia; affirmant Elbel Sporer et Roncagl. contra Anaclet.². Vide quod dictum est Tract. 2. n. 58.

25. Dubitatur 3. (redeundo ad quaesitum propositae quaestionis IV.) an liceat matri medicinam sumere directe ad expellendum foetum inanimem? In hoc ex una parte certum est ex se loquendo, non licere (ut principio dictum est) directe foetus etiam inanimis expulsionem procurare (modo iam non esset certe corruptus) quacumque ex causa, quamvis mater caeteroquin esset in mortis periculo, aut propter parentes ex sua praegnatione iniuria affectos, ut irrationabiliter permittebat propositio 34. damnata ab Innoc. XI. aut propter periculum quod mater in aliis partubus experta sit, ut dicunt cum communi sententia Sanch. Azor. et Petrocoren. Ex alia parte certume st apud omnes licere remedium praestare matri, directe ad medendum eius morbo, licet cum periculo abortus, cum morbus est mortalis. Hoc posito, multi dd. dicunt in eo casu licere foetum expellere, qui certe non sit animatus, etiam directe, quia tunc (ut dicunt) habetur foetus tanquam vitae matris aggressor. Alii dd. contra communius hoc negant. Sed recte hic ait Busemb.: Quid refert opinione opposita uti de directa expulsione, cum iuxta omnes potest sine culpa foetus indirecte expelli³?

26. Dubitatur 4. an liceat matri praegnanti de foetu animato medicinam sumere directe, ut convalescat, sed cum prolis periuclo? Cum moraliter certum iudicetur quod, moriente matre, moriatur etiam proles, nulli dubium est hoc licere. Difficultas versatur cum aliqua spes affulget quod, moriente matre, possit proles supervivere et baptizari. Hoc permittunt etiam in tali casu Holzm. Prado et Salm. dicendo quod obligatio vitam temporalem fondendi ut vita aeterna proximi procuretur, tunc adest, cum proximi salus spiritualis est certa, non vero cum est dubia. Sed huic opinioni ego nescio acquiescere, qui aliud est debere se exponere morti ad proximi salutem obtinendam, et hic regulae adversariorum (nempe quod salus proximi debet esse certa) locus datur; aliud est ob defendendam propriam vitam positive proximum aeternae mortis pericolo

exponere; cum enim aequale est periculum tam matris quam prolis moriendae sine baptismo certum mihi videtur quod, ordine charitatis spectato, magis evitandum est periculum prolis, quam matris: quare puto omnino tenendum cum Petrocorense Elbel et Tournely, (qui citans Sylvium comitolum et Habert vocat communem hanc sententiam) praebere medicinam matri cum periculo foetus animati licere in eo solo casu, quo nulla spes appareat rationabilis de prolis vita, ut possit baptizari post matris mortem; nam tunc tantum videtur non obligare charitas matrem (in extrema necessitate positam), ut abstineat a medicina, ob solam remotissimam spem quae haberetur de vita prolis. Quapropter Salmanticenses dicunt medicos non debere adeo scrupulosos esse in praebendis medicinis mulieribus praegnantibus, quia rarissimus est casus, imo moraliter impossibilis, ut sentiunt Sanch. Lugo et Ronc. quod si mater moriatur, proles supervivat. Et idem confirmarunt plures medici docti, quos ego consului de hac re; cum enim mater aliquo morbo mortali laborat, humores corrumpuntur, et alimentum prolis contaminant, adeoque proles moritur probabilissime, dum (et forsan antecedenter) mater moritur¹. Nihilominus est qui mihi testatur non semel accidisse, quod ob peritiam chirurgorum statim ac mater spiritum exhalaverit, inciso matris utero, proles viva extracta fuerit, et baptizata. Non autem licebit matrem incidere cum periculo probabilis mortis, ut baptizetur proles, etiamsi adesset eius assensus. Si tamen periculum matris esset remotum ob peritiam chirurgi, tunc posset incidi, et ipsa teneretur incisionem perferre. An autem ex tali incisione possit infans ad baptismum pervenire, sine periculo gravi matris, videant experientiam callentes; mihi enim hoc difficile videtur².