CAPUT III. DE RESTITUTIONE

PUNCTUM I. Unde oritur restitutio, et ob quam culpam illa debetur.

35. et 36. Quando adsit obligatio restituendi.

37. De radicibus restitutionis.

38. et 39. De culpa theologica et iuridica.

40. An culpa venialis obliget ad restitutionem.

41. An in contractibus et officiis sola culpa iuridica obliget.

35. Praesens materia restitutionis sedula consideratione indiget, tum quia scatet quaestionibus implicatissimis, tum quia confessarius aeque scrupulum sibi facere debet, si non obligat ad restitutionem poenitentes qui restituere tenentur, ac si obliget qui non tenentur. Et praecipue si obliget eos qui sunt possessores bonae fidei, qui etiam ex sententia auctorum qui rigorem profitentur (ut Habert Natalis de Alexand. Wigandt, Henno, etc.), non debent cogi, ut se privent suis bonis, nisi constet eos iniuste possidere alienum. Ideoque tam in hac materia restitutionis, quam in ea capitis sequentis de contractibus, in opere maioris molis theologiae moralis curavi operam et diligentiam extraordinariam impendere. Idcirco opus est etiam, ut in hac praxi fusius solito sermonem proferam in notando dd. varietatem opinionum circa multas quaestiones, et eorum rationum momenta saltem strictim cursimque, quam potui.

36. Restitutio definitur: Est actus iustitiae commutativae, quo reparatur damnum proximo illatum per iniuriam.

Dicitur 1. actus iustitiae, quia non omnis laesio, quae proximo infertur (ut si esset contra charitatem aut aliam virtutem) inducit restitutionis obligationem, sed dumtaxat illa qua laeditur ius quod proximus habet in re vel ad rem super aliqua re. Dicitur 2. iustitiae commutativae, quia laesio iustitiae legalis, quae respicit legum observantiam et distributivam quae respicit personarum merita circa praemia, aut poenas non inducit restitutionis obligationem. Dicitur 3. quo reparatur damnum proximo illatum per iniuriam; quia restitutionis obligatio non oritur tantum ex furto, sed etiam ex damno quod fit proximo cum eius iniuria¹.

37. Radices sive rationes restitutionis, quae communiter a moralistis assignantur, duae sunt: 1. Ex iniusta acceptione, cui coniungitur radix ex iniusta damnificatione. 2. Ex iniusta retentione, cui coniungitur altera radix ex obligatione contractus2.

38. Praeterea advertendum est alteram esse culpam theologicam quae afficit conscientiam, et proprie est peccatum. Alteram esse iuridicam quae respicit leges; et haec dividitur in latam quae est cum omittitur diligentia, quam ordinarie adhibent omnes: in levem cum omittitur diligentia, quae adhibetur a viris diligentibus: et levissimam, cum omittitur diligentia, qua utuntur diligentissimi. Et loquendo de hac culpa iuridica, dicunt dd. si contractus est in commodum recipientis rem, ut sunt precarium, et commodatum, commodatarium teneri ad restitutionem ob culpam levissimam: si contractus est in commodum habentis rem, ut est depositum, depositarium teneri tantum ob culpam latam; si vero contractus est in commodum utriusque partis, tunc recipientem teneri ob culpam levem³.

39. Hoc posito, dicunt communiter dd. ob solam culpam iuridicam neminem teneri in conscientia ad restitutionem sub culpa gravi, nisi adsit etiam culpa theologica gravis; ita Nav. Sotus Azor. Less. Cabass. Lugo Laym. Salm. Ronc. et ceteri omnes. Ratio est quia, ut conscientia obligata remaneat, opus est ut in conscientia sit patratum delictum; et quia obligatio est gravis, oportet ut gravis fuerit culpa. Hinc qui non intendit, nec praevidit damnum proximi (saltem in confuso), etiamsi det operam rei illicitae, ad nihil tenetur; prout ad nihil tenetur fur qui furatum pergens, furtum non fecit, attamen sua profectione fuit causa (sed omnino casualiter) incendii segetum; ita Less. Rebell. Bonac. Salm. et alii communiter⁴.

40. Quaeritur 1. an culpa venialis obliget ad restitutionem? Oportet distinguere: si culpa est venialis ratione parvitatis materiae, utique obligat ad restitutionem, sed non amplius quam sub levi. Si autem culpa est venialis ratione imperfectae advertentiae, aut non pleni consensus (ambae conditinoes necessariae ad peccatum mortale, ut dictum est Tr. 3. num. 24. et 26.), tunc alii dicunt, ut Layman Mol. La-Croix, etc. inducere obligaitonem restituendi tantum materiam levem, pro modo culpae. Sed sententia communior, et probabilior Lessii Lugo Sanch. Azor. Sa p. Navar. Filliuc. Ronc. Viva et aliorum multorum, tenet inducere nullam obligationem restitutionis, nec sub culpa gravi, nec levi. Ratio est: non sub culpa gravi, quia talis obligatio proportionem non habet cum culpa levi: non sub levi, quia levis obligatio proportionem non habet cum materia gravi (sic ratiocinatur sapientissimus Cardinalis de Lugo, qui in decidendis dubiis investigare bene scivit rationes intrinsecas, quin aliquis sibi ducatum praebuerit); tanto magis quod culpa quae perfecte non est deliberata, non potest inducere

perfectam obligationem¹.

41. Quaeritur 2. an in contractibus sufficiat culpa iuridica, ut obligetur quis ad restituendum, vel solvendum? Affirmant probabiliter Laym. Navarr. Mol. Vasq., etc. quiaad id obligat lex contractuum cui contrahentes se subiiciunt; sed non improbabiliter negant Sotus Tolet. Less. Lugo Filliuc. Sa Croix Ronc. Salm., etc. qui dicunt aequum non esse obligare aliquem in conscientia ad gravem poenam sine gravi sua culpa, quoties non constat eum voluisse se subiicere soli culpae iuridicae. Et idem probabiliter dicunt Sotus Less. Lugo Vasq. Salm., etc. de culpis commissis in officiorum administratione².