PUNCTUM X. Quae causae excusant a restitutione.

116. Causae excusantes ex parte creditoris sunt: 1. Si restituitur eius creditori; 2. si praesumitur eius consensus; 3. si praevidetur eius abusus.

117. Ex parte debitoris: 1. Si deest culpa; 2. si obtinetur compositio; 3. di damnum suum est multo maius; 4. si adest animae periculum; 5. vel vitae, vel famae; 6. si cedit bonis.

118. Excusant necessitas.

119. et 120. Quid si creditor etiam esset in necessitate.

116. Nonnullae causae excusant ex parte creditoris, aliae ex parte debitoris. Ex parte creditoris excusat 1. si solvis creditori creditoris tui, quia tunc acquirendo cessionem crediti illius, iam potes iuste compensare. 2. Si prudenter praesumere potes

dominum consentire, ut tu illam rem tibi sumas, aut acreptam tibi retineas, ut communiter admittunt Silv. Navarr. Lug. Less. Sanch. Sa Sayr. Holz. Croix, etc.¹ et expresse hoc docet s. Anton.² qui dicit: Invito domino dicitur, quia si credit dominum permissurum, et rubest iusta dominum permissurum, et subest iusta causa credendi, (restituere) non tenetur. Et habetur ex L. 46. §. 7. ff. de furtis, ubi sic dicitur: Recte dictum est, qui putavit domini voluntate rem attingere, non esese furem; quid enim dolo fecit qui putat dominum consensurum fuisse? Ratio est, quia tota furti malitia consistit in eo quod contra domini volunttem alienum accipit; unde supposito domini consensu, non est amplius furtum. Confirmatur hoc ex s. Th.³ qui permittit Religioso donare sub spe ratihabitionis praelati, nempe si putat licentiam habiturum fuisse, si ab eo illam petiisset. 3. Debtiro ad restitutionem non tenetur, si dominus rei restituendae hac abusurus fuisset ad peccandum, ut dicunt Less. Lugo Sot. Mol. Navar. Croix, etc. contra alios; et expresse id docet s. Thomas⁴ dicens: Quando res restituenda apparet esse graviter nociva ei cui restitutio facienda est, vel alteri, non debet ei tunc restitui: quia restitutio ordinatur ad utilitatem eius cui restituitur. Imo quando dominus ea re in tertii damnum abusurus fuisset, tu teneris denegare illam semper ac sine damno tuo gravi potes ei illam denegare, ut dictum est n. 56. ubi dictum fuit nunquam licere, etiam ad vitandam propriam mortem, gladium restituere volenti inimicum occidere. Et tunc peccares non solum contra charitatem, sed etiam contra iustitiam, ut docent communiter Lugo Sot. Less. Castrop. Conc. et Salm., quia proximus ius habet ne quis in sui damnum cooperetur⁵.

117. Ex parte autem ipsius debitoris, excusatur ipse a restitutione, 1. si in damno causando culpam lethalem non commisit, ut n. 39. diximus. 2. Si restitutio pauperibus pro debitis incertis facienda esset, et debitor a Papa compsitionem obtinuisset, ut dictum est n. 68., aut si ipse pauper esset, et sibi applicasset⁶. 3. Si restituere sine damno suo multo maiore, et duplo excedente nequiret, nam tunc recte restitutionem differre potest, modo ex dilatione aequale damnum dominus passurus non esset; ut dictum est n. 65. Pro amissione vero lucri non potest debitro restitutionem differre, ut recte dicunt Salm. Excipit Beya, si ex dilatione nullum passurus esset damnum creditor⁷. 4. Si restituere non posset debitor sine periculo animae suae aut suorum, v. gr. si periculum subesset quod mulier aut filiae prostituantur, aut se dent in latrocinia, etc. ita Less. Mol. Bon. Filliuc. etc.⁸. 5. Si restituere sine vitae aut famae periculo non potest; modo famae suae amissio damno creditoris praeponderet, ut n. 99. in fine. 6. Si cedit bonis suis; nam leges debitori impotenti omnibus creditoribus suis satisfaciendo permittunt, ut sibi retineat quantum satis est ad se sustentandum iuxta statum suum, cedendo illis reliqua sua bona, et ita ut liber sit pro eo quod solvendo non est, modo ad meliorem fortunam non perveniat: L. Cum, et fil. c. Qui bon., etc., licet dicat Layman, quod etiam ille in paupertate sua remanens, tenetur laborare, et acquirere quantum potest, ut satisfaciat. Notandum tamen talem cessionem locum non habere in debitis ex delicto quamvis Less. Navarr. et Salon. etiam concedant furi cedere bonis, retinendo sibi quantum ei ad victum satis est⁹.

118. Excusat 7. paupertas, si restituendo vitam decentem iuxta statum suum debitor ducere non posset;

Azor. Sot. s. Anton. Navar. Laym. Salm. Croix, et alii communiter¹; modo (intelligitur) debitor talem statum iuste acquisiverit; nam si iniuste acquisivisset furtis aut fraudibus, ille teneretur ad restituendum, etiamsi casurus sit a suo statu, ut communiter dd. Praeterea intelligitur, ut dicunt Castropal. Navarr. Silvest. p. Layman Croix, etc. modo debitor culpabiliter ludis, crapulis, etc. in talem necessitatem se non coniecerit sed hoc non obstante semper ac debitor a suo statu iuste acquisito casurus esset, mihi et aliis doctis durum videtur ad integram restitutionem illum obligare. Ceterum recte advertunt s. Antonin. Spor. Elbel, etc. quod in tali casu semper tenetur debitor expensas diminuere, ut possit restituere saltem quod potest².

119. Sed maius dubium est, an paupertas a restitutione excuset, cum dominus etiam esset pauper? Hic oportet distinguere necessitatem extremam a gravi; si debitor restituendo se aut suos (nempe filios, parentes, aut uxorem) in extremam necessitatem coniecturus esset, excusatur; quia tunc bonis quae restituturus esset utitur, non secus ac si iam in extrema necessitate constitutus esset; et hoc quamvis res aliena in sua specie existeret; et etiamsi rei dominus in eadem necessitate extrema reperiretur; quia in tali necessitate omnia sunt communia, ideoque in tali casu melior est conditio possidentis; sed recte excipiunt Less. et Castrop. si accideret casus quod dominus rei ex illo particulari furto in extrema necessitate positus esset: dum dominus qui prius possidebat tunc praeferendus est³. Sed si fur, necessitate transacta, teneatur ad restitutionem, vide dicta num. 19.

Loquendo autem de gravi necessitate, si solus debitor est in gravi necessitate, aut si restituendo decidere debet a statu suo iuste acquisito, bene potest ille restitutionem differre, ut dictum est num. praecedenti. Sed dubium restat, cum uterque, nempe debitor et creditor sunt in eadem gravi necessitate, an debeat fieri restitutio: et respondetur quod, si creditor iam in gravi necessitate reperitur, debitor restituere debet, licet in aequalem gravem necessitatem coniiciendus esset, quia in aequali necessitate praeferendus est creditor; ita communiter Azor. Mol. Less. Laym. Spor. Salm. Croix, etc. sed si debitor et creditor in eadem necessitate gravi iam reperiuntur, adeo ut illud vitae sustentandae iuxta eorum statum satis non sit; tunc aliqui dicunt debitorem teneri restituendo: saltem cum debitum est ex delicto; ut dicit Ronc. Sed Lessius Castrop. Sylv. et Trullench. cum eodem Ronc. merito dicunt, probabile esse in tali casu restitutionem posse differri: quia tunc debitor restituendo subiicere se deberet damno multo maiori, dum ex gravi necessitate in quasi extremam prolabi deberet. Sed excipitur semper, si creditor propter illud furtum in particulari in illam gravem necessitatem lapsus esset. Excipitur si res in specie existeret⁴. Advertendum hic tandem, quod qui dubitat an damnum quod causavit, sit leve, an grave, non tenetur compensare nisi leve. Sed si res ablata existit, et dubitat an sit valoris gravis, an levis, tenetur sub gravi ad eam restituendam; aliter exponet dominum ad iniuste subeundum damnum grave⁵. Ad quid autem teneatur possessor bonae fidei, superveniente dubio, quod res non sit sua, vide dicta n. 73. huius Tract. et Tract. 1. n. 20.

120. Quaeritur hic ultimo, an debitor donans creditori immemor sui debiti, a restitutione excusetur? Negant Sanch. Laym. Bonac., etc. quia (ut aiunt) non potest una solutione satisfieri duabus obligationibus, uni ex titulo iustitiae, alteri ex titulo gratuito. Sed affirmant Card. Rodriguez

Mazzotta et La-Croix, cum Rebellio ac aliis, quorum sententia satis est probabilis, semper ac certe praesumitur quod debitor, si debiti fuisset memor, nequaquam donasset. Ratio est, quia semper censetur quisque, cum dat bona sua, velle potius satisfacere obligationi iustitiae, quam voluntati donandi, sive obligationi factae donationis, quae dedit causam donationi, manet rescindibilis ab eodem donante, qui in conscientia non tenetur ad eam implendam; nam in quovis homine supponitur tacita mens non velle se obligare, ubi deceptus invenitur¹. Nec obstat 1. quod in contractibus non attenditur voluntas interpretativa, seu conditionalis, sed actualis; quoniam in nostro casu non intelligitur facta satisfactio primae obligationi per voluntatem interpretativam, sed per voluntatem actualem ab initio habitam a debitore satisfaciendi debitum quod contrahebat; quae voluntas habitualiter perseverat semper ac non revocatur; et haec voluntas debet praevalere, tanquam anterior et magis urgens; idque probatur ab iis quae scribunt ipsimet adversarii in similibus casibus². Nec obstat 2. quod debitum certum nequit compensari cum satisfactione probabili, quia hoc procedit, cum debitum est certum et solutio est tantum probabilis; sed in casu nostro habetur, quod debitum est certum et satisfactio sive datio debiti compensativa etiam est certa quapropter aequalitas iam ponitur. Stante igitur ex una parte debiti oblivione, quae causam dedit donationi, redditque eam aut nullam, aut saltem rescindibilem ab eodem donante; et ex alia parte praesumpta satisfactione obligationis iustitiae per voluntatem perseverantem debitoris illam satisfaciendi; in hoc casu redditur dubia lex sive obligatio satisfaciendi duobus oneribus iustitiae et donationis; et cum huiusmodi lex sit dubia, ipsa non obligat, iuxta id quod dictum est in Tract. 1. ex n. 15. et 32.

Idem autem quod dicitur hic de debito procedit de votis; quapropter si quis aliquod edidit votum, et postea implet operam promissam immemor voti, non tenetur iterum implere, semper ac pro certo praesumere potest quod, si memor voti fuerit, pro eo operam impletam applicasset. Idque communiter docent Suarez Azor. Bonac. Lessius Laym. Sanch., etc. quia tunc votum impletur per illam primam voluntatem habitam in principio, cum votum fuitemissum. Idemque dicunt ipsimet aa. de obligatione implendi poenitentiam sacramentalem³.