PUNCTUM iv. De mutuo et usura.

139. De mutuo, et quando debet restitui.

140. De mutuo minoribus concesso.

141. De concesso filliisfamilias.

142. De usura.

143. De mutuo dato sub spe lucri.

144. De lucro gratis oblato.

145. De oblato ex timore, etc.

146. De pacto non repetendi sortem, nisi intra tempus longum.

147. De damno emergente.

148. De lucro cessante.

149. Conditiones, 1. ut mutuatarius admonitus sit.

 150. 2. ne ultra spem exigatur.

 151. 3. Ut mutuum sit causa damni et lucri cessantis.

 152. An damnum, aut lucrum debeat esse certum.

 153. et 154. De periculo.

 155. De montibus pietatis.

 156. et 157. De poena conventionali.

 158. An ut exigatur benevolentia, etc.

 159. De pactis obligatoriis, etc.

 160. De pacto restituendi in eadem quantitate.

 161. De praestando quod debetur ex iustitia aut charitate.

 162. Obligatio usurariorum et haeredum.

 163. et 164. De cooperatoribus.

139. Loquendo de mutuo, mutuum est cum datur res usu consumptibilis obligatione restituendi eam tempore praefixo in eadem specie, et bonitate. Sed si tempus non est praefixum, restituenda est cum exposcitur (elapso tamen aliquo convenienti spatio); imo restitui debet etiam non requisita, si a mutuante aut ob oblivionem, aut observantiam, aut loci distantiam, non exposcitur¹.

140. Notandum hic 1. quod mutuum datum universitati minori, et Ecclesiae, aut ad aliam piam causam non potest repeti, nisi probetur illud in eorum utilitatem esse impensum: excipitur, si daretur alicui ecclesiae cum Praelati et capituli consensu².

141. Notandum 2. filiosfamilias, qui non habent bona castrensia aut quasi, non teneri ad restituendam pecuniam mutuo acceptam. L. I. C. de S. C. Maced. Et hoc non solum valet pro foro externo, sed etiam interno conscientiae; excepto si cum iuramento de satisfactione se obligasset (quod iuramentum potest caeteroquin a Superiore ecclesiastico relaxari); sed in casu quo sciente et non contradicente patre accepissent, aut si mutuum in patris utilitatem expensum esset, nempe in ea quae ille praestare filio debuisset, tunc pater tenetur ad satisfaciendum³. Hoc tamen quod dictum est de pecunia, non procedit pro re mutuo acecpta a filiosfamilias. Nec aliud de mutuo dicendum restat.

142. Loquendo de usura, usura est lucrum proveniens ex mutuo ob usum rei mutuo datae. Illa tum lege positiva, tum naturali est illicita: nam in aliis rebus usus est distinctus a dominio, sed in rebus consumptibilibus usus non distinguitur a dominio, dum usus rei destructionem importat, ideoque cum in mutuo dominium necessario in mutuatarium transfertur, si mutuans aliquid lucri exigeret, ex re non amplius sua, et ex sterili, ut est pecunia, frumetnum, etc. exigeret⁴.

143. Itaque ex mera mutui ratione nullum lucrum exigi potest. Imo ne licet quidem mutuum dare cum spe alicuius lucri; et licet s. Thomas⁵ videtur admittere exspectationem alicuius lucri, cum lucrum exspectatur aut exigitur non ex pacti debito, sed ex benevolentia; hoc tamen dicimus intelligi debere cum mutuum principaliter datur ad benevolentiam expiscandam, et minus principaliter aliquod lucrum speratur. Sed principaliter mutuum dare ob lucri spem (licet sperati ob meram benevolentiam), ut esset si alias sine tali spe mutuum non daretur, dicimus omnino non licere, cum evangelium dicat: Mutuum date, nihil inde sperantes. Lucae 6. 35. Et hoc est expressum in cap. Consuluit. de usur. ubi dicitur usurarius, qui mutuo dat animo lucrandi, licet sine pacto, alias non traditurus (verba sunt textus): et ibi adducuntur pariter verba quae mox retulimus ex Evangelio⁶. Et notetur hic prop. 42. damnata ab Innoc. XI. quae dicebat: Usura non est, dum ultra sortem exigitur aliquid tamquam ex benevolentia debitum. Propositio merito reprobata, quia benevolentia nunquam obligare potest ad lucrum praestandum, cum multis

aliis modis exhiberi possit¹.

144. Sed si mutuatarius daret aliquid mere gratis, bene potest a mutuante retineri. Sed quid dicendum in casu, quo dubitatur an mutuatarius gratis dederit, an ut mutui pretium? Respondetur, quando mutuans bona fide recepit, et postea superveniente dubio non potest certus fieri, tunc potest licite illud sibi retinere. Secus autem si iam recepit in dubio (quicquid dicant alii), quia cum dubio nemo legitime potest possessionem inchoare². Caeterum si mutuatarius non esset pauper, nec illiberalis, nec dedisset motus ab aliqua mutuantis efflagitatione, sive minis, tunc praesumi potest illum gratis dedisse: praesertim si dedit post sortis mutuo datae redditionem³.

145. Dicunt multi dd. ut Laym. Sot. Lugo Castrop. Salmant. et alii, quod si mutuatarius ultra sortem dederit aliquid, ne videretur ingrati animi, aut ne deinceps sibi denegaretur mutuum, bene potest mutuans illud retinere; quia mutuatarius ad praestandum illud donum non inducitur ab aliqua extrinseca mutuantis actione, sed tantum ex motivis suis intrinsecis, quae omnia spontaneam efficiunt illam donationem⁴.

146. Hic notanda prepos. 42. ex damnatis ab Alexand. VII. quae dicebat: Licitum est mutuanti aliquid ultra sortem exigere, si se obliget ad non repetendam sortem usque ad certum tempus. In mutuo est intrinseca obligatio, ut mutuans expectet restitutionem sortis pro aliquo tempore. Sed si mutuans se obligaret expectare ad tempus longum et extraordinarium (v. g. ad tres, vel quatuor annos), dicunt Sporer Medina Serra Ledes. Trullench. et Henriq. posse tunc illum exigere aliquid, quia talis obligatio est extrinseca mutuo, adeoque digna pretio; saltem quia (dicunt Salm. cum Prado Bannez Arragona etc.) mutuans se obligando tantum temporis expectare, est moraliter impossibile, ut aliquod damnum aut incommodum notabile non patiatur. Et si potest quis licite aliquid exigere, si se obligat ad dandum mutuum intra longum tempus, ut dicit Molina, cum communi, cur non potest qui se obligat ad non repetendum suum, nisi post tempus extraordinarium⁵?

147. Quatuor sunt tituli ordinarii propter quos mtuans potest aliquid ultra sortem exigere. I. Titulus est damnum emergens, quod mutuans mutui causa patitur, tunc enim, ut dicit s. Thomas⁶, non est quod ille vendit usum pecuniae, sed indemnem se reddit in damno passo⁷.

148. II. Titulus est lucrum cessans, nempe illud quod mutuanti non obvenit ob mutuum. De iustitia huius tituli sunt qui dubitant, sed immerito, dum communiter illud probatur apud dd. et etiam s. Thomam⁸, qui dicit duobus modis posse aliquem damnificari, aut si impeditur a consecutione alicuius boni, quod iamiam consecuturus erat, aut si privatur illo quod iam habet. Et licet Angelicus alibi⁹ dicat non posse mutuantem convenire de lucro sperato, quia non potest vendere quod adhuc non habet attamen sapienter advertit doctus Sylvius¹⁰ hoc debere intelilgi, quod mutuans non potest exigere totum lucrum, quod speratur, sed tantum valorem spei. Sed de hoc titulo hodie non est amplius dubitandum, cum Benedictus XIV. in Bulla Vix pervenit declaraverit, unum ex iustis titulis exigendi aliquid a mutuo, esse lucrum cessnas, nempe (ut in Bulla se explicat) si pecunia aliter impensa fuisset, sive ad proventus annuos conquirendos, sive etiam ad licitam negotiationem exercendem honestaque lucra percipienda11.

149. Nihilominus, ut hoc lucrum exigatur ratione damni emergentis aut lucri cessantis, tres requiruntur conditiones. Prima ut pactum lucri praecedat contractum (excepto si mutuans cogeretur invitus mutuari, aut si mutuatarius, elapso tempore, non restitueret mutuum); et praeterea ut mutuatarius etiam ante contractum sit admonitus de praefato titulo. Nec sufficit praesumere quod ille consensurus fuisset lucro promisso, si de iusto titulo certior factus esset: quia ad contractum non sufficit voluntas interpretativa, sed requiritur actualis. Attamen si contrahentes consentirent contractui omni meliori modo, quo iniri potest, tunc probabiliter dicunt Less. Tourn. Salm. et Croix quod potest exigi lucrum promissum. Caeterum Bened. XIV. in praefata Bulla haec praescribit: «Qui ab omni usurae labe se immunes praestare volunt, admonendi sunt, ut contractum instituendum ante declareat, et conditiones inserendas explicent, et quem fructum ex pecunia postulent¹.

150. Secunda conditio est ut ratione lucri cessantis non exigatur ultra valorem spei lucri sperati, deductis expensis, et pretio laboris, quem impensurus fuisset ut tale lucrum exigeretur: non iam ex toto, sed ex parte, nempe quantum mutuans aliis soluturus fuisset ut liberaretur ab ipso labore².

151. Tertia conditio est ut mutuum sit vera causa damni, aut cessationis lucri; nam si mutuans illud lucrum alia pecunia sibi fecisset, aut alia industria, cui vacare non potuisset illam pecuniam in negotiationem applicando, tunc nihil potest exigere. Sed si mutuans daret mutuo pecuniam negotiationi destinatam, nec illi esset animus aliam pecuniam pro familiae opportunitatibus, aut pro alio fine reservatam, in illius locum sufficere, tunc probabiliter potest exigere lucrum cessans pecuniae mutuo datae, ut dicunt Less. Lug. Laym. Castr. Valent. Salm. etc., quia tunc revera mutuatio est causa cur cesset lucrum speratum a pecunia; nec mutuans tenetur in mutuatarii gratiam negotiationi exponere pecuniam illi non destinatam, sed aliis suis finibus. Ego tamen hoc non admitterem in casu quo mutuanti, cum mutuum dat, esset animus substituendi negotiationi illam pecuniam reservatam³.

152. Addit P. Concina his tribus conditionibus quartam, nimirum ut damnum aut lucrum sit certum: nempe quod paratae sint lucrandi occasiones. Sed melius dicunt communiter cum Sylvio Navarro Mald. Tap. Salas. Decoquer Salm. etc. quod bene potest in pactum deduci lucrum solvendum ob illos titulos incertos, modo sint probabiles et modo non exigatur ultra valorem periculi damni, aut spei lucri, dum subiacere illi periculo damni incerti, et privare se spe lucri incerti utique sunt digna pretio⁴.

153. III. Titulus est periculum amittendi sortem. Hic titulus est valde nonnullis decertatus; sed communiter, et merito admittitur etiam ab auctoribus probabilioristis, prout sunt Fagnanus Petroc. Cabassut. Tourn. Wigandt ultra Silvest. Sylv. Less. Mol. Lug. Salmant. et alios, dummodo periculum sit extraordinarium, non autem commune. Ratio est, quia suscipere tale periculum est certe dignum pretio, ut docet s. Thom.⁵, qui dicit: Res extra periculum plus aestimatur, quam existens in periculo. Et hoc confirmatur ab eo quod expressum fuit a Conc. Lateran. sub Leone X. sess. 10. ubi damnatum fuit recipere aliquid ex mutuo; dummodo (nota) non esset periculum sortis, aut expensae, ut illa recuperetur, dicente Concilio lucrum quod exigitur tunc esse usuram, quando nullo sumptu, nullove periculo conquiri studetur.

Confirmatur etiam ex declaratione S. C. de propaganda fide approbata ab Innoc. X. et relata a pluribus gravibus aa., nimirum a Cabass. Tournely La Croix Bancel et primo ab Hurtado, qui authenticum exemplar manu notarii apostolici firmatum adducit; in illa dictum fuit posse exmutuo peti lucrum ultra sortem, ratione periculi probabiliter imminentis1.

154. Opponunt adversarii textum in cap. Naviganti de usur. ubi legitur quod pactum exigendi aliquid praeter sortem habendum est usurarium, quando mtuuans suscipit supra se sortis periculum; verba textus haec sunt: Eo quod (mutuans) suscipit in se periculum, usurarius censendus est. Sed respond. 1. a multis quod in textu citato praesumitur ex errore sublata fuisse particula non, quae praecedebat verbum censendus; ita valde probabiliter Tourn. Cabass. Laym. Castrop., etc. ratione accepta ex contextu verborum inmmediate subsequentium: Ille quoque... non debet ex hoc usurarius reputari, etc. loquendo de alio casu: caeteroquin hoc non cohaereret cum verbis praecedentibus usurarius censendus est. Sed (de hoc quicquid sit) respondetur 2. cum Fagnano, quod hoc valet pro foro externo, quod praesumit in tali contractu animum usurarium, non autem pro interno. Respond. 3. hoc currere quando mutuans vi ipsius mutui vellet obligare mutuatarium ad transigendum huiusmodi periculum, nam si mutuatarius offerret cautionem, mutuans teneretur eam acceptare; non autem cum non intendit eum obligare².

155. Hic scire iuvat ab eodem Conc. Lat. adducto approbatos fuisse montes nuncupatos pietatis, in quibus exigitur certum lucrum ultra sortem propter expensas officialium montis, et ob pignorum conservationem, quae veneunt elapso tempore praefixo mutui restitutioni, et quod residum est redditur dominis, si inveniuntur, alias applicantur pauperibus, aut in ipsius montis augmentum. Dicunt nonnulli mutua huius montis non debere dari, nisi pauperibus, ne postea deesset unde auilietur pauperibus, in quorum gratiam praesertim huiusmodi montes insitui sunt³.

156. IV. Titulus est poena conventionalis, nempe pactum, quod si mutuatarius non satisfacit solutioni intra tempus praedefinitum solvenda ei erit aliqua summa ultra sortem. Hic titulus etiam communiter censetur iustus a Soto Less. Tournely Cabas. Henrico de s. Ignatio Wig. Salmant., etc.; talis enim poena non imponitur, nec imponeneda est fine lucrandi, sed fine reddendi vigilem mutuatarium redditioni in praefinito tempore. Ut tamen talis poena exigatur, tres requiruntur conditiones: 1. ut dilatio mutuatarii in reddendo sortem tempore praefinito sit notabilis et culpabilis; 2. ut poena sit moderata, et culpae proportionata; 3. ut mutuatarius se obliget ad reddendam sortem tempore, quo vere possit ille eam restituere, alias pactum aestimatur usurarium⁴.

157. Dubitatur autem an praefata poena debeatur ante sententiam iudicis? Alii negant; sed probabilius affirmant Less. Tournel. Silvest. Salmant., etc., quia talis poena induit pacti rationem, non poenae⁵. Et hic advertendum quod pactum nuncupatum legis commissoriae, nempe quod si non reddatur termino praefixo mutuum, pignus in totum abdicatur mutuanti, hoc pactum solum cohonestari potest, si appositum fuisset tamquam poena conventionalis cum conditionibus supra expressis; caeterum per se loquendo, esset usurarium, et mutuans, pacto non obstante, deberet restituere totum superfluum pignoris ultra sortem, et praeterea fructus a pignore praeceptos, si illus est fructiferum; ideoque pactum,

ut a mutuante exigantur fructus fundi pignori dati, nuncupatum antichriseos (vulgo a godere), per se est illicitum. Excipitur si tale pignus fuisset datum pro dote promissa (sed non adhuc constituta), ad sufferenda matrimonii onera¹.

158. Ad dignoscenda quaenam pacta licita sint in mutuo, oportet attendere regulam traditam a s. Thoma², nempe omne onus quod imponitur dignum pretio, esse usuram; non autem, si exigitur aliquod quod pecunia non acquiritur, ut est benevolentia³; modo non exigatur aliquod beneficium in particulari, tanquam debitum illi benevolentiae, aut gratitudini, cum damnata sit propositio 43. ab Innocent. XI. quae dicebat non esse usuram exigere aliquid, tamquam ex benevolentia et gratitudine debitum, ut esset v. g. si mutuans obligasset mutuatarium ad ei conferendum aliquod officium; ratio est, quia gratitudo potest multis aliis modis exhiberi, ut laudando, honore afficiendo benefactorem, etc. Quare debitum reddendi aliquod in particulari est onus pretio aestimabile, adeoque usura.

159. Ita etiam est illicitum obligare mutuatarium ad emenda inposterum a mutuante necessaria, aut locandam illi domum, ad vendendum frumentum, ad mutuandam pecuniam, aut id simile. Dictum est inposterum, quia exquirere a mutuatario haec eodem tempore quo ille petit mutuum, hoc non est illicitum, ut docet s. Thomas cum aliis communiter⁴.

160. Est illicitum etiam pactum, ut pro pecunia aut alia re mutuo data, redatur alia rei species, quia hoc onus etiam esset pretio aestimabile. Hic autem dubitatur, an sit licitum pactum, ut reddatur res mutuo data certo tempore in eadem specie, et quantitate? v. g. si datur mutuo frumentum mense Augusti cum pacto, ut restituatur in eadem quantitate mense Maio? Respondetur, quando dubium est aequale, quod mense Maio frumentum (et idem de caeteris rebus) possit crescere et decrescere, aut si mutuans statuit suum frumentum usque ad Malum conservare, tunc certe licitum est pactum; deductis tamen expensis, aut periculo conservationis. Sed si res non potest pretio decrescere mense Maio, et contra mutuans non erat certo conservaturus (quicquid dicant Less. Salm. Azor. Bonac. etc.), tale pactum est usurarium; nam obligando mutuatarium ad reddendum frumentum Maio, cum pluris valet, dignoscitur animus lucrandi: unde tunc in restituenda sorte deducendus est a sorte valor augmenti. In mutuo autem pecuniae semper licitum est pactum, ut reddatur in eadem specie, saltem si diminutio non est moraliter certa⁵.

161. Est commune inter dd. non esse illicitum mutuanti exigere aliquid ex iustitia debitum, v. gr. ut mutuatarius cesset a vindicta, aut ab iniusta vexatione, aut ut solvat debitum prius contractum⁶. Diximus ex iustitia debitum, quia non currit regula, si res erat debita ex charitate. Quare dicimus cum Azor. Bonac. Spor. Salmant. etc. (quicquid dicant p. Concina et alii), quod si detur mutuum medico, aut advocato, qui tenebatur mederi, aut causam defendere ex sola charitate, non licet pacisci, ut ipse teneatur hoc praestare; quia, posito pacto, additur onus iustitiae, quod est dignum pretio⁷. Ita etiam dicimus cum Lugo Laym. Bonac etc. adversus alios, non licere mutuanti obligare mutuatarium ad remittendam offensam quam deberet ex charitate ei remittere, sed ex iustitia poterat satisfactionem petere⁸.

162. Denique loquendo de usurariorum obligatione, et aliorum, qui positive et graviter cooperantur contra

mutuatarii voluntatem, ipsi tenentur restituere omnes usuras exactas, non autem accessiones factas ex usuris, quia hic est fructus industriae, qui spectat ad illum qui eam adhibet¹. Probabile est autem haeredes usurariorum non teneri in solidum ad restitutionem usurarum, sed quemlibet pro sua rata, ut deducitur ex c. Tua nos. 9. de usur. et ex l. I. Cod. de delict. defunct. l. 4. tit. 17.².

163. Servi usurariorum qui cooperantur in aliquo quod mutuatario non displicet, ut in deferendo pignore, aut pecuniam, aut in tabulas referre, aut amicis verbis usurarum solutionem efflagitare, hi excusantur a restitutione; secus qui firmant chirographum, aut minis, aut aliis mediis cogunt ad solutionem³.

164. Loquendo denique de iis qui consilium praestant, aut pecuniam exhibent usurario, hi excusantur a restitutione, sicut dicunt Lugo Tol. Silvest. et alii communiter, cum id agunt in mutuantis gratiam⁴. Demum notandum quod usurarii publici sunt infames, et eorum testamentum est nullum; nec possunt admitti ad Communionem, nec sepeliri in loco sacro; et qui scienter eorum corpora sepulturae reddit, ipso facto est excommunicatus⁵.