CAPUT III. DE STATU ET OFFICIIS NONNULLORUM SAECULARIUM

PUNCTUM I. De iudicibus et scribis.

63. et 64. De iudicibus. Quando iudex potest condemnare, aut inquirere, aut poenam diminuere. Et an possit ex scientia privata iudicare.

65. Et an possit iudicare cum opinione minus probabili.

66. An possit cum commissario stipendium partiri; et an possit dona acceptare.

67. An possit sibi retinere pretium iniustae sententiae.

68. De scribis.

63. In hoc puncto multa quae ad forum spectant, omissa facimus; dumtaxat hic adnotabimus ea quae conscientiam respiciunt, et quaedam forensia principaliora.

64. Et 1. circa iudices, notandum 1. non posse iudicem nonnullum damnare reum, si non est qui accusat; excepto delicto laesae Maiestatis, aut haeresis, aut si reus esset confessus in iudicio coram duobus testibus, aut si delictum esset notorium, aut si publica fama constaret, et indicia satis nota sunt maiori parti regionis, aut viciniae. Ut autem possit procedi ad inquirendum sine publica infamia, et aliquando etiam ad sententiam, sufficit adhuc semiplena probatio, ut est unicus testis fide dignus². Notandum 2. iudicem inferiorem non posse poenam diminuere sine aliqua urgenti causa, ut potest supremus, quoties intervenit aliqua iusta causa³. Notandum 3. quod si iudex sciat privata notitia aliquem esse reum, qui iuridice constat esse innocens, non potest illum damnare iuxta communem sententiam cum s. Thoma⁴, quia cum iudex sit persona publica, debet ille procedere secundum allegata et probata, nimirum iuxta publicam scientaim quae habetur de causa. Et ita contra dicunt Sanch. Salm. et alii cum ipso Angelico, quod si quis probatus est reus, sed iudex scit eum esse innocentem, tenetur iudex eum condemnare. Nihilominus hoc ultimum valde probabiliter negant Silvest. Lessius, Nav. Tol. Bonac. Holzm. Anacl., etc. damnare enim innocentem videtur intrinsece malum; sicut esset, si iudex obligare mulierem cohabitare cum aliquo, quem privatim sciret non esse eius virum. Ita res se habet circa poenas corporales; sed in poenis pecuniariis, et in causis civilibus iudex sine dubio iudicare debet iuxta id quod probatum est: Less. Lug. Bonac. Laym., etc. dum respublica pro communi utilitate, quae habetur dum iudicium fertur iuxta publicam scientia, potest utique transferre bonorum dominia⁵.

65. Notanda 4. est 2 propositio damnata ab Innoc. XI. quae dicebat: probabiliter existimo iudicem posse iudicare iuxta opinionem minus probabilem. Merito fuit illa proscripta, quia iudex unicuique suum ius distribuere tenetur, et utique maius sibi ius habet illa pars, quae probabiliores affert rationes. Cum autem causa habet aequalem probabilitatem ex utraque parte, si illa est civilis, res dividi debet, modo causa quae agitur non sit pupilli, viduae, loci pii, aut matrimonii, quia tunc isti debent praeferri. Si autem causa esset criminalis, semper reo favendum est, cum in sui defensionem adsint rationes probabiles⁶. Fit autem dubium an in civilibus erit reo favendum rem possidenti? Certum est 1. possessori favendum esse, si rationes sunt aequales; ita communiter Sotus, Silvest. Molin. et Sanch. cum multis aliis, ex regula 65. de Reg. iur. in 6. ubi sic dicitur: In pari delicto, vel causa, potior est conditio possidentis. Certum est 2. in dubio tam

proprietatis, quam possessionis, iudicium ferendum esse pro habente sibi rationes probabiliores, ut apparet ex prop. damnata superius relata. Et cum rationes sunt aeque probabiles, iudex tunc debet rem dividere, ut dictum est, et tunc nihil potest ab aliqua partium accipere, ut sententiam illi proferat, iuxta aliam propos. 26. ab Alexandro VII. proscriptam¹. Sed dubitatur, si pro actore sint rationes probabiliores, pro quo iudicandum? In hoc casu ait Tamburin. iudicandum esse pro actore; sed communissime contrarium dicunt Carden. Holzm. Elbel, Bonac. Filguer. Croix; et quidam modernus doctus asserit hanc sententiam esse communem; quia (ut pluries dictum est, et praecipue in Tract. 1. num. 20) legitima possessio dat ius certum ad rem retinendam, usquedum non constat illam non esse possessoris; et tunc iudex favendo possessori non solum iudicat iuxta probabiliorem, sed iuxta probabilissimam sententiam fundatam in alia regula iuris, (Reg. 2. iuris) quae sic dicit: Cum sunt partium iura obscura (sicuti iam est, cum non adest certitudo ex parte actoris) potius favendum est reo, quam actori2.

66. Notandum 5. non posse iudicem cum commissario partiri stipendium quod ad commissarium spectat, quia iudicis munus est commissarium eligere³. Notandum 6. non posse iudicem recipere dona ex partibus; et hoc certum est si dona sint pretiosa, quae a lege dicuntur sportulae. Sed dubitatur 1. an iudex possit recipere esculenta, et poculenta, xenia appellata? Multi admittun cum Azor. Caiet. Silv. Ang. Menoc. apud Salm.⁴, ex L. Solet, §. Non vero, ff. de off. praet. et cap. Statutum. §. Insuper, de rescript. in 6. ubi permittuntur accipi esculenta sponte oblata modo haec, (ut subiungit Glossa nec directe, nec indirecte quaerantur. Sed negant Salm. n. 80. Sot. Nav., etc.; nam quoad L. Solet, lla correcta fuit in Authentica §. Scriptum, et §. Iusiurandum; et quoad textum canonicum, dicunt quod ille tantum procedit pro iudicibus delegatis apostolicis, non vero pro aliis. Sed haec distinctio mihi non suadet; dum nescimus percipere cur isti, et non alii iudices possunt id facere. Et ratio quam Glossa adducit in texta pro prima sententia, none st contemnenda: sict, ait (Glossa), non est simonia, si Praelatus regularis gratis recipit aliquid ab eo qui religionem ingredi cupit, uti habetur in cap. Delict. 30. de simon. in fine, ubi dicitur: Illud tamen gratanter recipi poterit, quod fuerit sine taxatione (nempe Superioris) gratis oblatum. Quia non supponitur Praelatus pro re gratuiter oblata velle admissionem ad religionem venumdare; sic pariter non suppojnitur iudex ob tenue donum sententiam iniustam velle proferre. Hanc opinionem in opere reprobavimus⁵; sed hic re diligentius perpensa, eam reprobare nescimus; saltem in hoc (ut ait de Lugo)⁶ non debet reprobari consuetudo, ubi reperitur legitime praescripta. Non dubitatur quia Episcopi in visitatione dioecesis victus moderatas expensas recipere possint, uti habetur in c. Romana, §. Procuratores, de censib. in 6.

67. Dubitatur 2. an iudex, prolata sententia iniusta, teneatur antequam damnatorium in se detur iudicium ad restituendum id, quod accepit pro ferenda tali sententia? Alii probabiliter affirmant, ut Sot. Medina, etc.; alii tamen, ut Less. cum s. Antonin. Nav. et Lugo cum Mol. Vasq. Reb. etc.⁷, (et Salm. vocant hanc opinionem aeque probabilem) etiam probabiliter negant, quia iuxta legem naturalem, posita opera mala promissa,

iuste recipitur pretium, ut dictum fuit Tract. 10. num. 123. Opponunt Adversarii L. 26. ff. de verb. oblig. et L. Pacta, 6. de pactis, ubi sic dicitur: Pacta contra leges, vel bonos mores nullam vim habent. Item opponunt c. Statutum, §. Si quid, de rescr. in 6. ubi imponitur restitutio pretii accepti, ac ne illud possit remitti. Sed respondet Lessius, quod licet ipsae leges irrita faciant pacta turpia, ita ut nullam inducant obligationem antequam ponatur opus turpe promissum, posito tamen opere, licet auferant actionem talibus pactis agendi in iudicio, sed non auferunt (saltem expresse) naturalem obligationem, nec pretium acquisitum irritant. Et etiamsi adesset lex praecipiens restitutionem ante iudicium damnatorium, saltem requireretur sententia declaratoria iuxta id quod dictum est Tract. 2. n. 25.¹.

68. II. Quoad scribas, intelligendo eos qui testes examinant, et acta iudiciaria describunt, et partibus copias authenticas exhibent; hi peccant si augent aut minuunt depositiones, aut omittunt examinare aliquem testem iam productum; si occultant aliquam scripturam praesentatam, aut copiam renuunt exhibere; si, cum aliqua scriptura praesentata est, aliam fictam loco eius supponunt. Item peccant, si exigunt stipendium ultra taxam. Dicunt in hoc tamen de Lugo, Turrian. Salm. et Coreglia, cum Mol. et Dian. hodie non peccare scribas, si aliquid exigunt ultra taxas antiquas, quia hodie aucta sunt rerum pretia, unde non sufficit ad vitam sustentandam illud stipendium, quod dudum sufficiens erat²; et si taxa antiqua hodie est iniusta, ait Coreglia, cum Sanch. et Macado, ne obligare quidem iuramentum taxae observandae. Caeterum communiter omnes dicunt ultra iustum pretium non posse scribam aliud recipere a partibus, etiam titulo donationis, quia tales largitiones nunquam sunt spontaneae, Navarr. Rodriq. Salm., etc. Attamen si aliquem laborem extraordinarium adhiberet, tunc potest aliquid amplius accipere. An autem commissarius plures procurationes missus executum, possit a singulis debitoribus totum stipendium diurnum exigere? Affirmant Lugo, et Less.³ exemplo tabellarii qui aliquo missus ad efferendas litteras, potest simile stipendium ab aliis, qui ei litteras dant eodem ferendas, exigere, ut dictum est Tract. 10. n. 209. Sed hoc negant Sanch. Tamb. Dian. Salm., etc. dicentes quod salarium diurnum non datur commissario pro numero executionum, sed pro sua opera cuiusque diei, excepto, si pro executionum numero labor esset extraordinarius⁴. Sed tamen hic oportet distinguere, quia Sanch. et Salmant. loquuntur, cum commissario taxatum est pretium pro occupatione sua cuiusque diei; et tunc certe (ut concedit Lugo) non potest ille plus eo exigere. Sed cum commissiones essent disparatae, et assignatum esset salarium speciale pro qualibet procuratione, recte dicit Lug. posse commissarium exigere plura salaria, pro qualitate executionum; et hoc est quod sentit etiam Lessius.